Kayısı
 | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| | ||||||||||||||||
| Prunus armeniaca L. | ||||||||||||||||
Kayısı (Prunus armeniaca), 2–10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz bir ağaçtır.
Yapraklar uzunca ve mızraksı, kenarları dişli, ucu sivri veya küttür. Çiçekler beyaz veya pembe renkli olup, yapraklardan daha önce meydana gelirler. Meyvelerin üzeri tüylü olup, sarımsı-turuncu renkte eriksidir.
Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur. Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır. Türkiye'yi İspanya, İtalya, Birleşik Devletler Topluluğu, İran, Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir. Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir. Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir.
Dünya yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 10-15’inin yapıldığı Türkiye'de 6 kayısı bölgesi bulunmaktadır.
Bu bölgeler;
- Malatya,
- Baskil, Elâzığ
- Erzincan bölgesi
- Kars, Iğdır bölgesi,
- Akdeniz (Mersin, Mut, Antakya) bölgesi
- Marmara Bölgesi,
- Ege Bölgesi.
- İç Anadolu Bölgesi
Bu bölgeler içerisinde Malatya dışındaki bölgelerin üretimleri sofralık tüketime yöneliktir. Malatya kayısısı, Türk ekonomisinin önemli ihracat kalemlerinden biridir. Malatya dışında Erzincan ve Elazığ'da da ihracata yönelik kayısı üretimi yapılmaktadır. Kars, Iğdır, Mersin, Hatay gibi bölgelerde yetişen az miktarda kayısı ise, miktar yetersizliği ve kalite açısından ihraç edilme şansı taşımamaktadır. Birinci bölgedeki kayısıların çoğunluğu kurutulmakta ve bu bölge dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık % 85-90’nını karşılamaktadır. Halen dünyada en yaygın olarak Anadolu'da (özellikle Malatya ve çevresinde) bulunur. Yağmurlama sistemiyle 10-12 gün aralıklarla sulanan kayısının % 85 gibi büyük kısmı kuru kayısı olarak dünya piyasasına verilir.
Türkiye'de en erken hasat Mut'ta yapılır. İlk ürünler Mayıs ayının ikinci ya da üçüncü haftalarında olgunlaşır. Haziran sonuna kadar devam eder.
- Madador: Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Bodur meyve ağacı olup 2-3 yaşında ürün vermeye başlar. Dikimi daha çok Akdeniz Bölgesi Mersin'dir. Renkli ve aromasının yüksek olması nedeniyle ihracat ve iç pazarda talep görmektedir. Üretimin % 60'ı ihraç edilmektedir. Türkiye'nin turfanda kayısı üretimini % 80 oranında karşılayan Mersin ilinin Mut İlçesinde modern bahçeler tesis edilerek üretimi yapılmaktadır. Nisanın 3. haftasında ürünün olgunlaşması ile hasat edilmeye başlanır. Mersin'in Mut ilçesinde bu kayısı çeşidinin yanında Colarado, Linfa, Aldeniz, Çağataybey gibi diğer kayısı çeşitlerinin üretimi de mevcuttur .
- Tirintina: Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Ağaçlar 3-4 yaşında ürün vermeye başlar. Sürgünler genellikle dikine uzamaya meyillidir. Bu sebeple sık dikim yapılabilir. Meyveler az miktarda şeker içerdiğinden tadı pek hoş değildir. Ancak dayanıklı, iri ve erken olgunlaşması nedeniyle tercih edilir. Çekirdeği acıdır.
- Septik: Erken ürün veren türlerden biridir. Meyvelerinin dayanıklılığının az olması ve daha erken ürün veren türlerin yayılmasıyla birlikte üreticiler arasında rağbet görmemektedir. Çekirdeği tatlıdır.
- İtalyan Tokalı: Kayısı sezonunun tam ortalarında ürün verir. Meyveler hafif mayhoş, lezzetli ve nispeten dayanıklıdır. Olgunlaşmış haldeyken rengi oldukça sarıdır. İyi bakım yapıldığında ürün rekoltesi genellikle stabildir. Çekirdeği tatlıdır.
- Karacabey: Sezonun sonunda, geç turfanda ürün verir. Meyveler oldukça mayhoş, sert ve dayanıklıdır. Olgunlaştığında rengi sarıdan çok kırmızımsıdır. İyi bakıldığında ağaçlar uzun ömürlüdür. Acı ve tatlı çekirdekli olmak üzere iki farklı çeşidi vardır.
- Şekerpare: Sezonun ortasından sonra, geç turfandan önce ürün verir. Ağaçlar pek fazla dikine uzamaz, bodur kalmaya eğilimlidir. Yapraklar her daim içe doğru hafif kıvrık vaziyette, ağacın susuz kaldığı izlenimi verir şekilde aldatıcı bir görünüme sahiptir. Meyveler oldukça ufak ve nakliyata dayanıksızdır. İlaçlama yapılsa bile çok kolay çillenir. Ancak çok yüksek şeker barındırması nedeniyle meyveler çok tatlı ve lezizdir. Hem sofralık tüketim hem de kurutma için en lezzetli türdür. Çekirdeklerin içi dolgun ve tatlıdır. Ağacının ve meyvesinin narin yapısı, rekoltesinin düşük olması gibi nedenlerden dolayı çok fazla üretimi yoktur.
Kayısı çekirdeği
Kayısının kendisi gibi çekirdeği de birçok alanda kullanılmaktadır. Çekirdeğinin kabukları aktif karbon üretiminde, metal yüzeyi temizlemede, alternatif enerji kaynağı olarak fırınlarda kullanılmaktadır. İçi ise kuruyemiş sanayisinde veya yağı alınarak kozmetik ürünü olarak kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeği içinin halen kansere karşı kullanılabilirliği araştırılmaktadır ve bazı kanser ilaçlarında kullanılmaya da başlamıştır.
Edebiyatta kayısı
Bertrand Russell, Aylaklığa Övgü kitabında yer alan Yararsız Bilgi denemesinde kayısıyla ilgili meraklı bilgiler verip onları bilerek kayısı yemenin daha tatlı olduğunu söyler (bkz, Cem yayınları, 2004, s. 35,36).
Ülkelere göre üretim
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü'nün 2011 yılındaki verilere dayandırdığı Dünya üzerindeki Kayısı üretimi.[1]
| Sıra | Ülke | Üretim (ton) |
|---|---|---|
| 1 |  Türkiye | 676,138 |
| 2 |  İran | 452,988 |
| 3 |  Özbekistan | 356,000 |
| 4 |  Cezayir | 285,897 |
| 5 |  İtalya | 263,132 |
| 6 |  Pakistan | 189,420 |
| 7 |  Fas | 159,124 |
| 8 |  Fransa | 155,124 |
| 9 |  Ukrayna | 119,900 |
| 10 |  Japonya | 106,900 |
Resimler
Türkiye'de üretilmiş organik kuru kayısı
(Koyu renginin nedeni kükürt dioksit (E220) ve potasyum sorbat (E202) kullanılmamış olmasından kaynaklanmaktadır)
Kurutulmuş kayısı meyveleri 
Taze kayısı meyvesi
Kaynakça
- ↑ "Production of Apricot by countries". United Nation Food and Agriculture Organization. 2011. 28 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150628072116/http://faostat.fao.org:80/site/339/default.aspx. Erişim tarihi: 2013-08-23.