Fas

Fas Krallığı المملكة المغربية El-Memleket'ül-Mağribiyye ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵎⵓⵔⴰⵎⵓⵛ Tageldit n Murakuc (Berberice) Fas Fas
Bayrak Arma
Slogan: "الله، الوطن، الملك" "Allāh, el Vatan, el Melik"   "Yakuc - Tamurt - Agellid" (Berberice) Allah - Anayurt - Kral
Marşı: "Hymne Chérifien"
Başkent		Rabat 34°02′K 6°51′B / 34.033°K 6.85°B
En büyük		Kazablanka 33°32′K 7°35′D / 33.533°K 7.583°D
Resmî diller		Arapça (90,57%), Berberi (28,07%)
Etnik gruplar		Arap-Berberi 99%, diğer 1%
Hükûmet		Parlamenter monarşi
•	Kral	VI. Muhammed
•	Başbakan	Abdelilah Benkirane
Kuruluşu
•	Bocchus I	110 M.Ö. - 40
•	Saadi Hanedanı	1554–1659
•	Alaouite Hanedanı	1666–
•	Fransa'dan Bağımsızlık	2 Mart 1956
•	İspanya'dan Bağımsızlık	7 Nisan 1956
Yüzölçümü
•	Toplam	710,850 km^2 Batı Sahra(266,000 km2) dahil yüzölçümü 710,850 km2 (40.) İfade hatası: Beklenmedik div operatörü mil^2
•	Su (%)	250km² (0,056%)
Nüfus
•	2009 tahmini	32.725.847 (36.)
•	2004 sayımı	29.680.069
GSYH (SAGP)		2009 tahmini
•	Toplam	$145.969 milyar
•	Kişi başına	$4,604
GSYİH (düşük)		2009 tahmini
•	Toplam	$90.815 milyar
•	Kişi başına	$2,864
İGE (2007)		0.654 Hata: Geçersiz İGE değeri · 130.
Para birimi		Fas dirhemi (MAD)
Zaman dilimi		WET (UTC+0)
•	Yaz (SU)	WEST (UTC+1)
Trafik akışı		sağ
Telefon kodu		212
Internet TLD		.ma
Haritadaki Yarı taralı alan Batı Sahra'yı göstermektedir. Yeşil Yürüyüş'ten bu yana fiilî olarak Fas'ın de facto yönetimi altında bulunan bölgenin statüsü hâlen uluslararası bir sorundur.

Fas (Berberice: Murakuc, ⵎⵓⵔⴰⴽⵓⵛ, telaffuz: Murakuş, "Tanrı'nın arazi"; Arapça: المغرب El-Mağrib), resmî olarak Fas Krallığı ^[1] (Berberice: Tageldit n Murakuc, ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵎⵓⵔⴰⴽⵓⵛ; Arapça: المملكة المغربية), Kuzey Afrika'da yaklaşık olarak 32 milyon nüfusa ve 447,000 km² yüzölçüme sahip bir ülkedir. Başkenti Rabat ve en büyük şehri de Kazablanka'dır. Fas'ın, Atlantik Okyanusu'dan, Cebelitarık Boğazını çevreleyip Akdeniz'de son bulan uzun bir sahil şeridi vardır. Doğudan Cezayir, Kuzeyden İspanya (boğaz boyunca bir denizden bir sınır ve Ceuta ile Melilla adlarında iki küçük özerk şehir), güneyden de Moritanya ve Batı Sahra ile komşudur.^[2]

Fas, Afrika'da bulunduğu halde Afrika Birliği'ne üye olmayan tek ülkedir, bunun nedeni olarak da Afrika Birliği, Fas'ın Batı Sahra'ya haksız yere girmesi olarak gösterir. Bununla birlikte Arap Ligi'nin, Büyük Mağrip Birliği'nin, Frankofoni'nin, İslam Konferansı Örgütü'nün, Akdeniz Diyaloğu grubunun ve G-77'nin üyesidir.

Etimoloji

Tam Arapça ismi El-Memleke El-Mağribiyye (Batı Krallığı)'dır. Genellikle El-Mağrip (Batı) ismi kullanılır. Tarihî referanslarda, ortaçağ Arap tarihçileri ve coğrafyacılar, Fas'ı El-Mağrip el Aqşá (En Uzak Batı) olarak anmışlardır. Aynı şekilde Cezayir için El-Mağrib al Awsat (Orta Batı) ve Tunus için de El-Mağrip al Adna (Yakın Batı) denmiştir.^[3]

"Morocco" kelimesi; Latince'deki "Morroch" kelimesinden gelir. Morroch, Latince'de Murabıtlar ve Muhavvidler'in başkentleri olan Marakeş'e verilen isimdir ^[4]. İranlılar "Marrakech" ^[5] ve Türkler de antik İdrisî ve Marinî başkent Fes'ten dolayı bu ülkeye Fas demişlerdir.

Marakeş ismi büyük ihtimâlle Berberîce'de Tanrı'nın Toprakları anlamına gelen Mur-Akush kelimesinden gelmektedir.

Tarihçe

Berberî Fas

Bugünkü Fas topraklarındaki ilk yerleşimler Cilalı Taş Devri'ne (M.Ö. 8000 yıllarından kalma, Capsian kültürüne ait kalıntılar) aittir. Kalıntılar, o devirde Fas'ta büyük bir kuraklık yaşandığını göstermektedir. Birçok teorisyen, Berberîlerin ataları olarak kabul ettikleri Amazigh adında bir halkın bu devirde var olduğuna inanır. Büyük ihtimalle, bu halkın Fas topraklarına gelişi ve bu topraklarda tarımın başlaması aynı tarihlerdir. Daha sonraları, klasik dönemde Fas, Moritanya olarak anılmaya başlanmıştır.1963'de Fas ile Cezayir arasında (La guerre des sables):diye bilinen ve beş ay süren Kumlar savaşı yaşandı Cezayir'in Atlas okyanusuna bir çıkış koridoru istediği için.

Volubilis'te bir Roma mozayiği.

Roma idâresi

Kuzey Afrika ve Fas, Akdeniz uygarlığına erken klasik dönemde Fenikeli tüccarlar ve koloniler sayesinde -oldukça yavaş ve geç- dahil olmuştur. Fenikelilerin gelişiyle, Akdeniz'in bu stratejik köşesi Roma'nın ilgi alanına girmiş ve kısa süre sonra da bu bölge Moritanya Tingitana adıyla Roma'ya dahil olmuştur. 5. yüzyılda bölge Vandallar ve Vizigotların eline geçti. Bunu, Bizans idaresi izledi. Ancak hiçbirisi, Fas'ın yüksek dağlarındaki Berberîleri hüküm altına alamadılar.

Ortaçağ'da Fas

7. yüzyılda, İslam Devleti gücünün doruğundayken, Fas'taki ilk fethi Şam Emevileri'nin hizmetindeki bir komutan olan Ukba ibn Nafi komutasındaki İslam ordusu yaptı. 670 yılındaki bu ilk fethin ardından Ukba ibn Nafi'nin halefleri Fas'ın fethini tamamladılar ve 683 yılında ülkeye "Maghreb al Aqsa" (En Uzak Batı) adını verdiler. Uygulanan asimilasyon yaklaşık olarak bir asır sürdü.

Fetihten önce, yedinci asır boyunca, Arap kültürünün etkisi altında kalmış olan Berberîlerin büyük çoğunluğu; Arapların kıyafet geleneklerini, kültürlerini ve İslam dinini benimsediler. Devletlerini bu kültüre göre şekillendirip, ilk örneklerini Nekor ve Bergavata devletleriyle verdiler. Ancak bu devletlerin kuruluşları beraberinde uzun iç savaşları da beraberinde getirdi. İdrisî hanedanının kurucusu olan İdris ibn Abdallah, ülkenin Bağdat'taki Abbasi halifeleriyle ve Endülüs Emevîleriyle olan bağını kopardı ve yollarını ayırdı. İdrisîler Fes şehrini alıp, bu şehri başkent haline geitirdiler ve Fas bir bilim kültür merkezi ve bölgesel bir güç haline geldi.

İdrisîler'in ardından Arap göçmenler Fas'taki politik güçlerini yitirdiler. Berberîler yönetimleri şekillendirmeye başladılar ve yeniden ülkenin hakim gücü haline geldiler. Fas, bu Berberî yönetimleri zamanında belki de tarihteki en parlak dönemini yaşadı. Arap İdrisîler 11. yüzyılda tehcir edildiler. Murabıtlar, Muvahhidler, daha sonra Marinîler ve son olarak Saadîler; Kuzeybatı Afrika'nın büyük bölümünü, müslüman İberya'yı ve Endülüs'ü içine alan büyük devletler kurdular.

1666–1912 Alaouite idâresi

Saadîler'in ardından Alaouite hânedanı yönetime geldi. Bu sıralarda Fas, İspanya ve Osmanlı'nın nüfuz mücadeleleri ile baskılarına mâruz kalıyordu. Alaouite hânedanı kısa süre için, kendisinden önce gelen hânedanlara nazaran daha küçük bir alanda, sessiz bir zenginlikte hüküm sürdüler ve pozisyonlarını korudular. 1684 yılında Tanca'yı ilhâk ettiler. Hânedanın başındaki İsmail ibn Şerif, yerel güçlere karşı birleşik bir krallığı savundu ve bunu da gerçekleştirdi.

Avrupalı nüfûzu

Güney Fas'tan bir Berberi kadın. Fotoğraf 1940-1960 yılları arasında çekilmiştir

15. yüzyılda, Atlantik kıyılarındaki başarılı Portekiz saldırı ve istilâları Fas'ı derinden etkilememişti. Napolyon Savaşları'nın ardından gittikçe İstanbul'dan bağımsız hareket etmeye başlayan Mısır ve Kuzey Afrika ile Beylerin hükmü altındaki korsanlar Avrupa için kolonicilik bakımından cazip hale geldiler. İlk olarak Fransa, 1830'lu yılların başlarında Fas ile ciddi şekilde ilgilenmeye başladı. Birleşik Krallık'ın Fas'taki Fransız nüfûzunu 1904 yılında tanıması Alman İmparatorluğu'nu kızdırdı. Haziran 1905 krizi Algeciras Konferansı'nda çözüldü. Buna göre, 1906 yılında Fransa'nın özel durumu tanındı ve Fas'ın geleceği Fransa ile İspanya'nın ortak kararlarına bırakıldı. İkinci Fas Krizi Berlin tarafından çıkarıldı ve Avrupa büyük güçlerinin arasını açtı. Krizin ardından imzalanan Fes Antlaşması'yla Fas tam olarak bir Fransız sömürgesi haline geldi ve Kuzey ile Güney Sahra sınır bölgeleri İspanya'ya bırakıldı.

Coğrafya

Fas
Kıta	Afrika
Bölge	Mağrip
Koordinatlar	32°00′N 5°00′W
Yüzölçüm	dünyada 40 (57 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız). sırada 710.850 (446.550 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız) km² Kara : 99,94 % Su : 0,06 %
Kıyılar	3.600 (1.835 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız) km
Sınırlar	toplam: 2017,9 km Cezayir 1.605 km İspanya (Ceuta): 6,3 km İspanya (Melilla) 9,6 km km
En yüksek nokta	4.165 m (Cebel Toubkal)
En alçak nokta	-55 m (Sebkha Tah)
En uzun nehir	1.100 km (Dra nehri)
En büyük göl

Fas, Afrika'nın kuzeybatısında bir ülkedir. Atlantik okyanusu kıyıları Cebelitarık boğazı ile Akdeniz kıyılarını ayırır. Güneyinde tartışmalı Batı Sahara bölgesi ile güney ve güneydoğusunda Cezayir bulunmaktadır. Batısında atlantik kıyılarına yakın Kanarya adaları ve Madeira Adaları bulunmaktadır. Kuzeyinde Cebelitarık İspanya'yı Fas'tan ayırır.

Başkenti Rabat'tır. Büyük şehirleri Kazablanka, Agadir, Fez, Marakeş, Meknes, Tetouan, Tanca, Oujda, Ouarzazate ve Laayoune'dir (Batı Sahra).

Yükseltiler

Afrika'da bulunan sıra dağ dizisi olan Atlas Dağları kıtanın kuzeybatısında Fas'tan başlayarak, Cezayir ve Tunus ülkelerine uzanır. Dağlar Fas'ın üçte ikisini kaplar ve yüksek doruklara erişir. 4.000 metreyi geçen dorukları bulunur. Cebel Toubkal, ülkenin en yüksek noktası, 4.167 metredir. Fas'ta 4 ana dağ sırası bulunur; Atlas Dağları (Yüksek atlas, Sahra atlasları ve Orta atlaslar ) ve Rif dağları.

Kuzeydeki ilk sıra Akdeniz'e sınır oluşturur. Cebel Tihithin ile 2.456 metrelik doruğa ulaşır. Rif sıradağları bu bölgede sıralanır.

Orta Atlaslar , Fas'ın su kuleleri olup doğudaki çorak düzlüklerle batıdaki verimli arazileri birbirinden ayırır. Doğuya doğru 3.100 metreyi geçen doruklar (örneğin Cebel Bou Naceur) bulunmakta. Batıda yükseklikler azalarak platolara ve düzlüklere izin verir. Güneyde Yüksek Atlaslar ile sınırlanır.

Ülkedeki en önemli dorukları şöyledir:

Dağ sıraları ve dorukları

	doruk	yüksekliği
Rif dağları |align=left| Tdeguen doruğu	2.465 m
Orta Atlaslar	Bonasr doruğu	3.326 m
	Boiblan doruğu	3.190 m
Yüksek Atlas	Toubkal doruğu	4.165 m
	Component doruğu	4.071 m
Küçük Atlaslar	Leem doruğu	2.531 m
Kaynak : Fas Resmi internet sitesi (Arapça)[6]

Afrika'nın en yüksek 2. doruğu olan Toubkal zirvesinin 360 °C panoramik görüntüsü^[8]

Ovalar

Ovalar genellikle Rif ve Atlas sıradağları arasında kalan bölgede bulunmaktadır. Sebou havzası 36.000 km² yüzölçümü ile alçak platoları, nehirleri, tepeleri ve verimli ovaları ile burada bulunur.

Garb ovasında şeker pancarı, pirinç, şeker kamışı ve tütün yetiştirilir ve bu ova içindeki mantar meşesi ve okaliptüs işletmelerinin olduğu Maâmora ormanı ile diğerlerinden ayrılır.

Geniş düzlükler ve fosfat platoları Demokratik Kongo Cumhuriyeti sınırına kadar uzanır. Şaouya, Dukkala ve Tadla ovalarına Orta Atlas sıradağları sırtlarında bulunur. Daha güneydeki Haouz ovasına, Marakeş yakınlarında, Souss ovasına okyanus, Yüksek Atlaslar ve Orta Atlaslar arasındaki üçgende rastlanılır.

Kuzeyde daha küçük ova ve verimli vadileri de bulunmaktadır (Lukos, Nekkor, Trifa, Ouergha, Baht, Inaouen gibi...).

Çöl

Güneyde, Erg Çebbide, Cezayir sınırı yakını, Fas'ın taş ve kumla kaplı en büyük bölgesidir. Burada kumulların yüksekliği 200 metreye ulaşmaktadır.

Bitki örtüsü

Ağırlıklı olarak Akdeniz bitki örtüsü karakteri gösterir. Dağlık bölgeleri ağaçlara, (ardıç, meşe, sedir vd.) ve diğer dağ bitkilerinin büyümesine olanak verir. Ovalarında zeytin, sakız ağaçları yetişir. Ayrıca Atlas dağları ağaçların büyümesi için uygun ortama olanak sağlamaktadır. İç bölgelerde Alafh ve Binalşibh'de ağaçlara ev sahipliği yaparken ve güney bölgelerde ise vahalar palmiye ağaçlarının büyüme için ideal yerlerdir.

Fas çölleşme sorunu yüzünden yılda 31 hektarlık ormanlık alanını kaybetmektedir. Sorun sadece güney bölgelerinde değil, kuzeyde de sarî olup sadece 1920 yılından bu yana kuzeydeki orman alanlarının yarısından fazlasını kaybetmiştir, özellikle 1951 (yüzbin hektar) ile 1992 (altmış bin hektar)arasındaki dönemde. Güneyde ise kumlar280 bin hektarı süpürdü ve sadece Fas'ta mevcut olan pek çok türün de dahil olduğu 1500 bitki nesli tükenme tehlikesi ile karşı karşıya kaldı^[9].

Su Kaynakları

Fas su kaynakları, Dünya su kaynakları endeksi ortalamasına göre (ortalama 9,1'e göre) , su kaynaklarında 5,4 puanla^[10] ve su zenginliği endeksine göre 46. sırayla, orta ila zayıf arasında addedilir.^[11][12]. Toplam yenilenebilir su kaynağına göre sıralandığında yıllık 20~23 milyar m³lük hacimle 174 ülke arasında 114. sırada yeralır^[13] ve temiz su kaynağında yıllık 12,6 km³'lük hacimle de 41. sırada yer alır^[14].

İdari yapılanma

Fas idari olarak 16 bölgeye^[15] ve altında 62 vilayete (Fransızca: préfecture) ve alt bölgeye (Fransızca: provinces) bölünmüştür.

Bölgeler

Ayrıca bakınız: Fas'ın bölgeleri

Ayrıca bakınız Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti (Kısmen tanınan devlet)

1997'de yerel yönetimi güçlendirme / Bölgeselleştirme Kanununun yürürlüğe girmesi ile, 16 bölge oluşturulmuştur. Buna göre bölgeler:

1. Oued Ed-Dahab-Lagouira
2. Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra
3. Guelmim-Es Semara
4. Souss-Massa-Draa
5. Gharb-Chrarda-Blessed Hssen
6. Chaouia-Ouardigha
7. Marrakech-Tensift-El Haouz
8. Oriental
9. Grand Casablanca
10. Rabat-Salé-Zemmour-Zaer
11. Doukkala-Abda
12. Tadla-Azilal
13. Meknès-Tafilalet
14. Fez-Boulemane
15. Taza-Al Hoceima-Taounate
16. Tangier-Tetouan

Vilayetler

Ayrıca bakınız: Fas'ın vilayet ve alt bölgeleri

Fas 37 vilayet ve iki büyük şehire* bölünmüştür: Agadir, Al Hoceima, Azilal, Beni Mellal, Ben Slimane, Boulemane, Casablanca*, Chefchaouen, El Jadida, Sraghna El Kelaa, Er Rachidia, Essaouira, Fes, Figuig, Guelmim, Ifran, Kenitra, Khemisset, Rommani, Khenifra, Khouribga, Laayoune, Larache, Marakeş, Meknes, Nador, Ouarzazate, Oujda, Rabat-Sale*, Safi, Settat, Sidi Kacem, Tanca, Tan-Tan, Taounate, Taroudannt, Tata, Taza, Tetouan, Tiznit; ayrıca üç province/alt bölge Ad Dakhla (Oued Eddahab) Boujdour, ve Es Smara.

Dil

Resmî dilleri Arapça olmasına rağmen devlet dairelerinde Fransızca kullanılmaktadır. Halk arasında kullanılan Arapça'ya Darija denilir ve diğer Arap ülkeleriyle karşılaştırıldığında değişiktir. Aynı zamanda ülkede yoğun olan Berberilerinde kullandığı farklı diller bulunmaktadır. Bunlarin basında Sheluh veya Shelha dili, güneyde Sousi halkı tarafından konuşulmaktadır. Kuzeyde ise Tamazigt dili Kuzey Berberileri tarafından kullanılmaktadır. Ülkenin kuzey kesimi İspanyolların etkisi altında kaldığından buralarda İspanyolca konuşanlara rastlamak mümkündür. Bugün sorunlu olan Batı Sahra topraklarında da İspanyolca konuşulmaktadır.

Ekonomi

Fas Afrika'nın en büyük beşinci ekonomisine sahiptir. Cezayir'den sonra, Mağrip'in ikinci büyük ekonomisidir. 2008 yılında Fas büyüme oranı yaklaşık %6,5 idi. Fas Afrika ortalamasına göre güçlü bir gayri safi yurt içi hasılaya sahiptir. 2008'de 8.52 milyar dolar civarında olan ya da kıtanın toplam GSYİH'nin% 9'u Fas'a aittir. Fas da 1999 yılında Kral VI Muhammed tahta çıkmasından bu yana her yıl ortalama %8 büyüme oranı yakalamıştır. Bu büyüme yıllık hasat gibi değişken sonuçlara bağlı olduğundan sürdürülebilir değildir.

Avrupa kıtası ile Fas'ın yakınlığı, Avrupa şirketlerinin yer değiştirmelerinde Fas'a yönelimlerine yol açmış, bu da büyük ölçüde ekonomiye katkısı olmuştur. 2000'lerin başından bu yana, yürüttüğü tutarlı maliye politikası offshore için cazip bir ülke konumuna gelmiştir. OECD 2008'de yarattığı iş hacmi ile krallığı Estonya ve Çin'den sonra 3. sıraya yerleştirmiştir^[16].

Ülkede tarıma dayalı besin endüstrisi kollarının yanı sıra, kimya ve gübre sanayi ile küçük el sanatları gelişmiştir. Yeraltı kaynakları ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Fas'ta çıkarılan madenlerin başında fosfat gelir. Fosfat dışında, manganez, arsenik,nikel, kobalt ve demir de bulunmaktadır. Ayrıca az miktarda kömür ve petrol gümüşlü kurşun da çıkarılır. Ülke sanayinin ihtiyacı olan enerji büyük ölçüde hidroelektrik santrallerden sağlanır.

Tanca'nın İspanya'ya yakın olması ve bu sayede iki ülke arasında yapılan ve 45 dakika süren feribot seferleri sayesinde İspanya ile ticaret gelişmiştir.Bunun yanında günlük olarak Fransa'nın Güney ve liman kenti olan Marsilya şehrine de seferler düzenlenmektedir.

Gösterge	2006	2007	2008	2009
Gayrısafî yurtiçi hâsıla milyar USD	65,64	74,4^1	85,2^1	91,4^1
GSYİH büyümesi (sabit fiyatlarla)	%7,8	%2,7	%6,5^*	%5,5^*
USD cinsinden kişi başına GSYH	2.151^*	2.422^*	2.901^*	2.868
Enflasyon oranı	%3,3	%2	%3,9^*	%4,5^*
Kaynaklar : IMF - World Economic Outlook Database[17]

(*) Tahmini değer (1) Dünya bankası

Bölgelere göre GSYİH

Sıralama	Bölgeler	Toplam GSYİH içindeki payı	Bölge bazlı GSYİH (milyar $) / eşdeğeri
1	Grand Casablanca	18,8 %	16.709 /
2	Souss-Massa-Draâ	12,2 %	10.843 /
3	Rabat-Salé-Zemmour-Zaer	9,8 %	8.710 /
4	Marrakech-Tensift-El Haouz	8,2 %	7.288 /
5	Tangier-Tétouan	7,4 %	6.577 /
6	Oriental	7,1 %	6.310 /
7	Gharb-Chrarda-Béni Hssen	6,9 %	6.132 /
8	Doukkala-Abda	5,4 %	4.799 /
9	Chaouia-Ouardigha	5,2 %	4.621 /
10	Meknès-Tafilalet	4,9 %	4.355 /
11	Fès-Boulemane	4,2 %	3.732 /
12	Tadla-Azilal	4,2 %	3.732 /
13	Sahra vilayetleri	3,0 %	2.666 /
14	Taza-Al Hoceima-Taounate	2,7 %	2.399 /

Kaynak :DEPF Maliye ve Ekonomi Bakanlığı^[18]

Tarım

Argan ağaçları Fas'a özgü, endemik bitkilerdir. Besleyici, kozmetik ve çok sayıda tıbbi özellikleri için değerli olan Argan yağı bu ağacın meyvesinden sağlanır.

Fas'ta tarım için ülkenin iş gücünün yaklaşık %40'ını kullanır. Ve böylece, tarım ülkenin en iş kolu konumunda yer alır. Arpa, buğday ve diğer hububat ana ürünler arasında yer almaktadır. Atlantik kıyısında, geniş ovalarda zeytin, narenciye ve üzüm yetiştirilmektedir.

Aşağıda, BM Gıda ve Tarım Örgütü tahminlerine göre, Fas tarımsal üretim bir tablosunu (veri 2009 yılından itibariyle) bulabilirsiniz:

Sıralama	Ürün	Değeri (x $1000)	Üretim	Miktara göre dünya sıralaması	Değere göre dünya sıralaması
1	Buğday	939.150	6.400.000	19	17
2	Doğal Tavuk eti	635.889	446.424	NA	NA
3	Zeytin	616.541	770.000	6	6
4	Domates	480.433	1.300.000	17	17
5	Doğal Sığır eti	433.257	160.384	NA	NA
6	İnek sütü, toptan, taze	409.566	1.750.000	NA	NA
7	Arpa	389.709	3.800.000	12	7
8	Doğal kuzu eti	325.935	119.706	NA	NA
9	Badem, kabuklu	307.240	104.115	5	5
10	Portakal	231.910	1.200.000	14	14
11	Patates	230.032	1.500.000	NA	NA
12	Yumurta	221.668	267.267	NA	NA
13	Çalı fasülyesi	173.716	182.180	3	3
14	Üzüm	171.485	300.000	NA	NA
15	Elma	169.166	400.000	NA	NA
16	Çilek	168.627	124.239	11	11
17	Kuru soğan	136.521	650.000	23	23
18	Kavun	134.386	730.000	8	8
19	Mandalina	128.945	522.000	12	12
20	Anason rezene	127.126	23.000	7	7
Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2009 verisi:[19] ''

Sosyal yardım

Sosyal Güvenlik Ulusal Fon (La Caisse Nationale de Sécurité Sociale-CNSS), Nisan 1961 tarihinden itibaren, ücretliler için Fas sosyal güvenlik programını yönetmektedir. Bu kamu kurumu, şirketlerden prim toplamaktan ve ayrıca ekonominin temel sektörlerinde çalışan işçilerin (sanayi ve ticaret, tarım, balıkçılık ve esnaf) sosyal güvenlik şemsiyesi altındaki masraflarını karşılamaktan sorumludur. Sosyal güvenliğin şemsiyesi; hastalıklar, hamilelik, sakatlık ya da yaşlılık bir sonucu olarak ücret kaybına karşı, işçileri (ve ailelerini) korur. Yaklaşık 5.000 personeli ile, kurum, ülke genelinde 50 ofis ile yayılıdır^[20].

Nüfus

Fas
Demografi
Yıl	Nüfus bin	Yıllık artış(%)
1960	11.626	-
1971	15.321	2,89
1982	20.450	3,04
1994	26.019	2,27
2004	29.840	1,47
[21]

Arap ülkeleri içerisinde Fas, Mısır, Sudan ve Cezayir'den sonra dördüncü kalabalık nüfusa sahip ülkedir^[14]. Faslıların çoğunluğu Müslüman ve Maliki mezhebindendir^[22]. Nüfusun büyük bir bölümü Berberilerden oluşur; Berberilere Ortaçağ’dan bu yana, birçok kez arap göçmenler de katılmıştır; Berberice ağızları halkın üçte birince konuşulsa da (özellikle dağlık kesimlerde) araplaşma sürmektedir. Daha düne kadar özel bir öbek oluşturan Fas’taki Musevi nüfus, 1956’da başlayan göçler sonucu bütünüyle ortadan kalktı. Sömürge döneminde çok olan Avrupalıların sayısı günümüzde sayısı 50.000’i aşmamaktadır. (Avrupalılar daha çok Rabat ve Casablanca’da toplanırlar).

Çeşitli doğal çevrelerin çok eşitsiz yapılaşma sunması sonucunda nüfus, ülke içinde çok düzensiz olarak dağılım göstermektedir. Çorak ya da çöl bölgelerinin hemen hemen ıssız olmasına karşın Akdeniz kesimi ovaları ya da Atlas Okyanusu’na yakın kuzey kesimlerdeki ovalar oldukça yoğun nüfus barındırmaktadırlar. Rif ve Anti Atlaslar gibi bazı dağ kütlelerinin de nüfusu yoğundur. Kentleşmede çok eşitsizdir; Kuzey Fas’ın Atlas Okyanus’u kesiminde, özellikle Casablanca-Kenitra ve Fas-Rabat eksenlerinde kentleşme yoğundur. Bununla birlikte, kentleşme hızla ilerlemektedir: 1926’da nüfusun % 10’dan azı kentlerde yaşarken 1981’de bu oran yaklaşık % 40’ çıktı. Kazablanka, Rabat, Asfi ya da Agadir gibi modern kıyı kentlerinin gelişmesi, Fes ve Marakeş gibi iç kesimlerdeki geleneksel eski kentlerde oranla çok daha belirgindir. Nüfus artışı hızlıdır: 20. yüzyılın başında Fas’ın nüfusu 5 milyondan azdı; 1954’te 10 milyona ulaşan nüfus 1985-1990 yıllarında 22 milyona ulaştı ve bu rakam günümüzde 33 milyonun üzerinde seyir etmektedir. Doğal nüfus artış oranı% 3 dolaylarındadır; aile planlaması siyaseti sayesinde doğumlar azalmaya başladıysa da, gene de doğum oranı çok yüksektir. Fas genç bir nüfusa sahiptir: 15 yaşından küçükler toplam nüfusun yarısına yakınını oluşturmaktadırlar. Ayrıca 2011 başlarında meydana gelen demokrasi ayaklanmalarından Fas da etkilenmiş, halkın idareye karşı rahatsızlıkları çeşitli yürüyüş ve gösterilere sebep olmuştur. 20 Şubat 2011'de Rabat'ta yapılan (katılımında Facebook gibi İnternet sitelerinin de etkisinin olduğu) büyük miting'den sonra Kral Muhammed El-Hamis (VI Muhammed) halka yaptığı ilk ulusa seslenişle reform sözü vermiştir. Kral Muhammed, komisyonun başkanlığına Abdüllatif Menuni'nin getirildiğini, Menuni'nin haziran ayına kadar kendisine anayasa reformu önerilerini sunacağını kaydetmiştir. VI. Muhammed anayasada reform sözünü tutmuş, yapılan reformla yetkilerinin devrini referanduma sunmuştur. Halkın Krala karşı büyük saygısının olmasının nedeni babası II. Hasan'dan sonra baskıcı rejime son vermesi ve İslam peygamberi Muhammed'in soyundan gelmesidir. (Kazablanka'daki II. Hasan Camii'nde altından yapılan levhada şeceresinde gösterilmektedir)

Sanat

Geleneksel Fas salonu

Mimari ve dekorasyon

Geçen yüzyılın altmışlarında popüler olan ve ortaklaşa yapılan sergilerle gelişen, manda döneminin sanatta etkisini bu dönemin Fas resimlerinde görülebilir^[23].

Fas'ta dekorasyonda görülen çeşitlilik ve renklerdeki kontrast, ülkedeki ve çevresindeki medeniyetlerin çeşitliliğinin yansımasıdır. Geleneksel Fas modası pek çok kültür ve geleneğin çeşitliliğinin sonucu olarak Fas millî giyimini karakterize eder.

Mağribi mimarisi bu bölgede özelliklerini kazanırken diğer mimari akımlara göre data yavaş big gelişim göstermiştir. Seville, Granada, Marakeş ve Fez gibi şehirlerin yapıları bu mimari tipinden (doğal olarak ) etkilenirken dünyanın pek çok farklı bölgesinde de Mağribi miamrisinin etkilerini görmek mümkündür.

Galeri

• 
  Çöl manzarası
• 
  Rebat, Kale Kapısı
• 
  Marakeş, Cemaa el Fna

Kaynaklar

• Meydan Larousse Ansiklopedisi
• Arapça Wikipedia'nın 25 Eylül 2011 tarihli Fas maddesi (Arapça)

1. Geleneksel uzun adı: Fas Krallığı İngilizce: Kingdom of Morocco - Kısaca: Fas İngilizce: Morocco - Yerel uzun ismi: al-Mamlakah al-Maġribiyya - Yerelde kısaca: al-Maġrib - CIA World Factbook
2. Sınırlar Batı sahra sorunu'nun çözümünü beklemektedir.
3. Yahya, Dahiru (1981) (İngilizce). Morocco in the Sixteenth Century (İngilizce). Longman. s. 18. ISBN ISBN 0582646707. 
4. "Regions of Morocco (İngilizce)". statoids.com. 27 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150927221233/http://statoids.com/uma.html. 
5. "مراکش". İran Wikipedia. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150906054850/https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4. 
6. Fas Resmi interente sitesi (Arapça). "Fas Coğrafyası". 8 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20071008072616/http://www.maroc.ma/NR/exeres/93FEB266-2DFF-4CC7-B212-4FDF6485B0E9.htm. 
7. tourdust.com sitesi: Toubkal dağına tırmanış (İngilizce)
8. tourdust.com sitesi: Toubkal dağına tırmanış (İngilizce)
9. المغرب ( Wikipedia. Sürüm tarihi: {{{5}}} ).
10. Lawrence, Peter; Jeremy Meg & Caroline Sullivan (Mart 2003) (İngilizce). The Water Poverty Index: an International Comparison. Keele Economics Research Papers. Birleşik Krallık: Keele University. s. 11 و 15. ISSN 1352-8995. http://www.keele.ac.uk/depts/ec/wpapers/kerp0219.pdf. 
11. Report of the Arab Water Council 2004 (İngilizce)
12. Morocco: Residents of Informal Settlements Access Water and Sanitation Services (İngilizce)
13. World Resource Institute:Water Resources and Freshwater Ecosystems: Morocco (Fransızca)
14. CIA factbook (İngilizce)
15. Fas'ın bölgeleri, statoids.com
16. entreprendre.ma sitesi haberi (Fransızca)
17. Fas - Ekonomik göstergeleri
18. http://www.scribd.com/doc/25848936/Maroc-Contribution-Sectorielle-des-Regions-a-la-Creation-de-la-Richesse-Nationale
19. BM Gıda ve Tarım Örgütü (İngilizce). "Food and Agriculture Organization of the United Nations". 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150608013428/http://faostat.fao.org:80/site/339/default.aspx. 
20. "Morocco (İngilizce)". Library of Congress web sitesi. Mayıs 2006. 20 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140520220953/http://memory.loc.gov/frd/cs/profiles/Morocco.pdf. Erişim tarihi: 8 Eylül 2011. 
21. "Fas Seçim sonuçları - Nüfus Verisi". 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151113143911/http://www.hcp.ma/Projections-de-la-population-totale-par-groupe-d-age-et-sexe-en-milliers-et-au-milieu-de-l-annee-1960-2050_a676.html. Erişim tarihi: 22 Eylül 2011. 
22. law.emory.edu: Morocco, Kingdom of (& Western Sahara) (İngilizce)
23. "Fas'ta sanat (Arapça)" (Arapça). Fas Resmi internet sitesi. 3 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20111003181751/http://www.maroc.ma/NR/exeres/1B32F331-9E69-4B75-AB2A-310392D71240.htm. 

Dış bağlantılar

• Fas fotoğrafları