Senusilik
Senusiyye (Osmanlıca: سنوسية ), Sidi Muhammed bin Ali es-Senusi'nin 1837'de Kuzey Afrika'da kurduğu dinsel ve siyasal hareket.
Senusi dönemi
Ebu Talib'in soyundan geldiğini ileri süren bir ailenin çocuğu olan Senusi (Sidi Muhammed bin Ali es-Senusi), Kadiriye tarikatına girdiği kendi memleketinde, daha sonra Tayyibiye tarikatına girdiği Fas'ta gördüğü öğrenimini, Mekke'de tamamladı. Burada, Kadiriye-İdrisiye tarikatının kurucusu, Ahmed bin İdris el-Fasi'nin (ölümü 1837) öğrencisi oldu. Fasi ölünce tarikat bölündü, Muhammed Senusi bu kollardan birinin başına geçti ve Mekke yakınlarındaki Ebu Kuveys Dağı üzerinde, 1837'de tarikatının ilk zaviyesi'ni kurdu. Daha sonra Sirenayka'ya gitti ve orada, birçok zaviye (biri Derne yakınında ve bir diğeri Trablus ve Mısır sınırındaki Cerabub vahasında (1855) kurdu. Bu vahada azad edilmiş kölelerle tarım yaptı. 1859'da burada öldü.
Tarikat biçiminde örgütlenen Senusiyenin ıslahçı ve reformcu yanı ağır basıyordu. Bu özelliğiyle Afrika koşullarına uyarlanmış bir Selefiye hareketiydi. Islahçı tutumu özellikle mezhep ve fıkıh alanlarında belirgindi. Senusi, mezheplerce oluşturulan tüm hukuk sistemlerini kendi içtihatları çevresinde birleştirdi. Senusiyeye giren kişi, hangi mezhepten olursa olsun, Senusi'nin belirlediği inançları paylaşmak ve yaşamını onun öngördüğü biçimde düzenlemek zorundaydı. Bu girişim mezheplere bağlı bilginler çevresinde bazı tepkilere yol açtıysa da geniş halk yığınlarınca benimsendi. Senusi, ayrıca tarikatlara özgü tüm özel kural, tören ve gelenekleri kaldırdı, tasavvuf düşüncesinin özünü oluşturan İslami ilkeleri vurguladı. Senusiyeye giriş için de özel bir tören gerekmiyordu. Şeyh ile isteklinin el sıkışmasını ve bir kez Fatiha okumaları Senusi ihvanından olmak için yeterliydi. Herhangi bir bedensel engeli olmayan her Senüsi iş hayatına, çalışmaya yöneltilirdi.
Senusiyenin tarikat örgütlenmesinin çekirdeğini zaviyeler oluşturuyordu. Senusi zaviyeleri yalnız müritlerin değil, bütün yoksulların sığındığı birer imarethaneydi. Zaviyelerde zikir ve çile benzeri uygulamalar da kaldırılmıştı. El-Cegbub'daki merkez zaviyede yüksek düzeyde eğitim veren ve başka zaviyelerde görevlendirilecek elemanları hazırlayan bir medrese vardı. Burada 8 bin yazmadan oluşan büyük bir kütüphanede bulunuyordu. Senusi zaviyeleri ayrıca birer askeri üs işlevi görüyordu. Her Senusi, bir silah ve bir binek hayvanı edinmek zorundaydı. Zenginler, işyerinde işçi çalıştıranlar, yoksulları ve yanlarında çalışanları silahlandırmakla yükümlüydü. Zaviyelerde silah kullanımı gibi temel askerlik bilgileri de verilirdi.
Senusi sonrası
Sidi Muhammed bin Ali es-Senusi öldüğünde Senusiye bugünkü Libya'nın büyük bölümüne, Mısır'ın batısı ile Sudan'ın kuzeybatısına ve Orta Afrika topraklarına egemen olan geniş bir devlet durumuna gelmişti. Senusi'den sonra hareket bir süre 10 Senusi halifesinden oluşan bir naiplik meclisince yönetildi. Daha sonra yönetim Senusi'nin büyük oğlu Muhammed el-Mehdi'ye (1844-1902) geçti ve Cerabub'u bir propaganda merkezi haline getirdi. Muhammed el-Mehdi 1895'te Cerabub'u terk ederek Kufra vadisine gitti. Daha sonra 1899'da, Borku'nun kuzeydoğusunda Guro'ya geçti ve 1902'de orada öldü.
Mehdi'den sonra da yönetimi kardeşi Muhammed eş-Şerif'in oğlu Ahmed eş-Şerif es-Senusi devraldı. Şerif döneminde Afrika İngilizler, Fransızlar ve İtalyanlarrca işgal edilerek paylaşıldı. Senusiler Mısır'da, Orta Afrika'da ve Libya'da işgalcilere karşı II. Dünya Savaşı'na değin savaştılar. Berka (Kyrenaika), Sirtika, Trablusgarp'ın güneyi, Fizan ve Hicaz Senusiyenin en güçlü olduğu yerlerdi. 1917'de, Ahmed eş-Şerif'in Osmanlı padişahı V. Mehmed'in çağrısı üzerine İstanbul'a gitmesinden sonra hareketin başına Mehdi'nin oğlu Muhammed el-İdris (1890-1983) geçti. Senusiye İngilizler ve İtalyanlarca yürütülen görüşmeler sırasında Berka halkının siyasal sözcülüğünü üstlendi ve bu konumunu II. Dünya Savaşı boyunca korudu. 1931'de Kufra'nın İtalya tarafından işgali Senusi iktidarına son verdi, tarikat feshedildi ve mallarına el kondu.
24 Aralık 1951'de İdris, bağımsız Birleşik Libya Krallığı'nın kralı ilan edildi. Bundan sonra Senusiye, Senusi'nin belirlediği ilke ve amaçlardan bütünüyle uzaklaştı. Muammer Kaddafi 1 Eylül 1969'daki askeri darbeyle Senusiyenin siyasal varlığına kesin biçimde son verdi.
Ayrıca
Kaynaklar
- Bu maddenini yazılmasında Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition ve Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi'ndeki Senusiye maddelerinden yararlanılmıştır.