Stratovolkan
Stratovolkan, pek çok sertleşmiş lav, tüf ve kül tabakasından oluşmuş, yüksek, konik biçimli bir volkandır. Bu volkanlar dik yamaçlarıyla ve periyodik patlamalarıyla tanınırlar. Bunlardan fışkıran lavın akışkanlığı azdır ve çok uzağa yayılmadan önce soğur ve sertleşir. Magmaları asidik ya da yüksek-orta düzeyde silika (riyolit, andesit, dasit) içeriklidir. Buna karşın bazik içerikli magmanın akışkanlığı yüksektir ve Hawaii'deki kalkan biçimli Mauna Loa dağı gibi yayvan dağları oluşturur. Pek çok stratovolkanın yüksekliği 2500 metreden fazladır.Türkiye'den Ağrı dağı ve Nemrut dağı birer Stratovolkan tipindeki volkanlardır.
Oluşum
Stratovolkanlar okyanusal kabuk ile kıta kabuğunun kesiştiği tektonik plaka sınırları boyunca zincir oluştururlar. Yitim zonları boyunca yaygın olarak görülürler.(Ada yayı volkanizması örneği Japonya'da Aleutian adalarıdır). Su hidratlı mineraller üst okyanus kabuğunun bazaltık kayaların zaman içinde stratovolkanı oluşturan magmanın yükselmesi ve batan okyanus levhasının üzerinde atmosferin manto içine salınmasıdır. Hidratlı minerallerin bulunduğu plaka yerin derinliklerine alçalırken suyun serbest bırakılması su alma olayı denir. Özgül basınç her mineral için farklı basınç ve sıcaklıkta gerçekleşir. Kaya litosferin tabanında geçici olarak kısmi ergimeye uğraması nedeniyle çevredeki manto kayaya göre farklı olan yoğunluğu nedeniyle göreceli bir yükselme gerçekleşir ve manto, kayanın erime noktasını düşürür. Magma,sonra nihai bir ara madde birleşime yol açan silis açısından zengin kıtasal kabuğa yükselir. Volkan içerisinde ve altında bir magma odasındaki magma üst yüzeye yaklaştıkça tıpkı bir karbonatlı su açıldığı zaman ortaya çıkan gibi Co2 serbest bırakılır. Orada nispeten düşük bir basınçta su ve diğer uçucu maddeler magma içerisinde çözülür ve bu maddelerin çözeltiden kaçmasına izin verilir.
Tehlikeleri
Kayıtlı tarihlerde volkanların patlaması uygarlıklara büyük tehlike arz etmiştir. Saint Helena, Etna yanardağı gibi dalma-batma zonu ile oluşmuş stratovolkanlar genellikle kuvvetli patlamalar oluştururlar. Magmanın volkanik gazları kolayca kaçmasını engellemek için çok sert yapı geliştirmişlerdir. Bunun sonucu olarak kapalı kalmış volkanik gazların büyük iç basınç bulunan hamurumsu magma içerisinde kalırlar. Magma odasının kırılması ardından magma patlayarak gaz ortaya çıkar. Bu patlama bir şişe karbonatlı suyu çalkalayıp ve sonra kapağı hızla açılması ile ortaya çıkan enerjiye benzetilmektedir. Çalkalama eylemi odanın iç hacmini arttırmasında kabarcıklar halindeki Co2 çözünmesi ile gazlar ve su kuvvetle dışarı fışkırır.
Kül'ün Tehlikeleri
Patlamalar iklimi etkilediği gibi havacılık güvenliği içinde ciddi bir tehlike oluşturur. Örneğin; Java Galunggung arasında 1982 patlaması sırasında, British Airways Flight 9 uçağının kül bulutunun içerisinden geçmesi motor arızası ve yapısal hasara neden olmuştur. Geçtiğimiz iki yıl boyunca 60'dan fazla uçakla ticari jetliners, uçus esnasından volkanik kül ile karşılaştığı için hasar görmüştür. Bu karşılaşmalarda motorların güç kaybı nedeniyle acil iniş yapması gerekti. Küller solunduğunda sağlık için bir tehdit olduğu ve aynı zaman uzun süre maruz kalındığında hayati tehlike olunduğu görülmüştür. 30 cm külün binalara yığılması evlerin yıkılmasına neden olabilir. Bir döküntülü sütunun çöküşü veya bir patlama sırasında volkanik bir yapının veya lav kubbesinin kısmi çökmeye neden olduğu sıcak volkanik kül bulutları kendi yolunda her şeyi siler, proklastik yağış oluştururlar.
Lav'ın Tehlikeleri
Stratovolkanlardan çıkan lavlar yüksek vizkoziteli olduğundan insanlar için tehdit değildir. Ancak tüm stratovolkanlar aynı vizkoziteye sahip değildir. Nyriagongo dağı düşük silis içerdiği için magma oldukça akışkan haldedir ve büyük tehlike arz eder. Akışkan lavlar genellikle Hawai gibi geniş kalkan volkanlar oluşumu ile ilgilidir. Ama Nyriagongo dağı çok dik yamaçlarından dolayı saatte 100 km hızla akabilir. Lav akıntıları büyük Lahar akışı oluşturacak buz ve yanardağın kreteri üzerinde birikmiş buzulların erimesine neden olur. Vizkoziteli lav bir kalın blok oluşturarak patlamalara neden olabilir. Çıkış ağzı içerisinde nadiren katılaşma olurken genellikle sıvı halde akar.
Volkan Bombası
Volkan bombası bir kitap büyüklüğünden, küçük otomobil boyutuna kadar olabilir. Bu bombalar 25 km seyehat edebilirler. Bunların hızları yüzlerce kilometre olabilir. Binalar ve insanlar için risk teşkil etmektedir.
İklimsel Etkiler
Unzen dağındaki patlama tarihi geçmişte önemli yerel hasarlara neden olurken, Pinatubo dağının haziran 1991'de patlama etkisi küresel olmuştur. Dünya çapında sıcaklık değerlerinde farklılıklar kaydedilmiştir. Günbatımındaki ve gündoğumundaki parlaklıklar bu patlamalardan Stratosfere yükselen parçacıklara atfedilmiştir.Kükürt dioksit ve diğer gazlardan oluşan aerosoller dünya çapına dağılmıştır. Kükürt dioksit içeren bu bulut yaklaşık 22milyon kombine su ve sülfirik asit damlacıkları oluşmuş, troposferden yere güneş ışığının bir kısmının gelmesine engel olmuştur.Bazı bölgelerde soğumanın 0.5 °C kadar olduğu düşünülüyor. Bir yanardağı patlamasının boyutu birkaç yıl havayı etkileme eğilimindedir; Stratosfer'e enjekte malzemeler yavaş yavaş yağmur yağışları tarafından yıkanıp troposfer'e düşürürler.
1815 yılında Endonezya' da Sumbawa adasındaki Tambora dağında olağan üstü patlama meydana geldi. Tambora dağı patlaması tarihin en büyük patlaması olarak kabul edilmektedir. Bu patlamada oluşan bulutlar küresel sıcaklıkları 3.5 °C düşürmüştür. Patlamanın olduğu yıl kuzey yarımkürede yaz aylarında soğuk bir hava olmuştur. 1816 yılında Avrupa'nın bazı bölgelerinde ve Kuzey Amerika'da kısa ama acı kıtlığa neden olan "Bir Yıl Yaz Olmaksızın" olarak biliniyor.
Kaynakça
| ||||||||||||||