Tacik alfabesi
Tacikçe, tarih boyunca Arap, Latin ve Kiril alfabelerinin farklı sürümleri ile toplam üç ayrı yazı sistemi ile yazılmıştır. Tacikçeye ait kullanılan herhangi bir sürüm, Tacik alfabesi olarak tanımlandırılabilir; bunlar Tacikçede اﻟﻔﺒﺎﯼ تاجيكی (Fars-Arap alfabesi), алифбои тоҷикӣ (Kiril alfabesi), alifʙoji toçikī (Latin alfabesi) olarak gösterilmektedir.
Herhangi bir alfabenin kullanışı genellikle Tacikistan tarihi ile ilişkilendirilmiştir. Önce Arap alfabesi, daha sonra kısa bir süreliğine Latin alfabesi ve ondan sonra Kiril alfabesi kullanılmıştır. Kiril alfabesi bugüne kadar Tacikistan'da en çok kullanılan yazı sistemidir. Mamafîh Tacikistan, bazı koşullar tamamlandıktan sonra, Kiril alfabesinden Fars-Arap sistemine döneceğini ilan ederek[1] İran ve Afganistan (Farsça konuşan ülkeler) ile daha yakın kültürel bağlar kurmayı amaçlamaktadır.
Siyasî bağlamı
Sovyetler Birliği'nin parçalanmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden birçok devlet gibi, Tacikistan'da da kullanılan yazı sistemin değişimi, ve bu konu hakkındaki tartışmalar, siyasî temalara yakın bir bağa sahip olmuştur. Basit terimlerle, Kiril alfabesinin uygulamasından itibaren Latin alfabesi kullanılmamasına karşın, Latin alfabesi Turancılar tarafından savunulmaktadır, çünkü Turancılar, Tacikistan'ın diğer Türki Cumhuriyetleri ile daha yakın olmasını amaçlamaktadırlar.[2]. Fars-Arap alfabesi, muhafazakârlar, İslamcılar ve Tacikistan'ı İran'a ve Fars mirasına daha yakın getirmek isteyen kişiler tarafından savunulmaktadır. Şu anki de facto standartına göre, Kiril alfabesi, statükoyu sağlamak isteyenler ve Tacikistan'ın Rusya'dan uzaklaşmasını istemeyenler tarafından savunulmaktadır.
Tarih
Tacikistan'da İslam'ın etkisine rağmen, 1920li yıllara kadar, Tacikçe, Fars-Arap alfabesi ile yazılmıştır. Bu zamana kadar, bu dil ayrı bir dil olarak düşünülmedi ve sadece Fars dili olarak tanımlanıldı. Sovyet Birliği 1923-1927 arası Fars-Arap sistemini basitlendirmeye başladılar. 1927'de Sovyetler, Tacikçe'nin yazı sistemini temeli Latin alfabesi olan bir sistemle değiştirdiler.[3] SSCB'liler, okuryazarlık sayısını artırmak ve Tacikistan'ı, büyük kısmı Müslüman olan Orta Asya'dan uzaklaştırmak amacıyla Latin yazı sistemini uygulamaya koydular. Pratiksel düşünceler de bu değişimin uygulanmasını etkiledi. Fars-Arap alfabesi, abcad yazı sistemine sahip olmasına rağmen, Tacikçe'nin ünlü harflerini göstermek için yeterince harfi yoktur. Ayrıca, Fars-Arap alfabesini öğrenmek daha zordur, çünkü harfleri konumlarına bağlı olarak ayrı şekillere sahip olmaktadır.[4]
Bu, Nisan 1928'de Romanizasyon Kararnamesi tarafından kanun haline getirildi.[5] Tacikçe'nin Latin sürümünün temeli, amacı birleşmiş Türk alfabesini yaratmak (Tacikçe bir Türk dili olmamasına karşın) Türkofon bilim adamların eserleriydi.[6] Bununla hedeflenen okur yazar oranını bir kampanya ile yükseltmekti. Bu kampanya ile istenilen hedefe 20. yüzyılın ortalarında ulaşıldı.
Orta Asya'nın "ruslaştırılma"sı ile, 1930lu yıllarının son senelerinde Kiril yazı sistemi uygulanıldı[7]. 1980li yılların sonlarına kadar özerk Tacikistan Cumhuriyeti'nde Kiril alfabesi kullanıldı. 1989'da, Tacik milliyetçiliği nedeniyle, Tacikçe'yi resmî dili olarak tanımlayan bir kanun yürürlüğe konuldu. Ayrıca bu kanun, Tacikçe kelimesinden sonra "Fârsi" kelimesini koyarak, Tacikçe'yi Farsça ile resmî olarak eşit hale getirdi.
Fars-Arap yazı sistemi, eğitime ve genel hayata uygulanmayla hayata geçirildi. Ancak 1993'te Tacikistan İslamî Rönesans Partisi'nin yasaklanılması, Fars-Arap sisteminin uygulanılmasını yavaşlandırdı. 1999'da "Fârsi" kelimesi, millî dil kanunundan çıkarıldı.[8] 2004 itibarıyla, de-facto olarak kullanılan standart, Kiril alfabesinin Tacikçe sürümüdür,[9] ve 1996 itibarıyla çok az kişi Fars-Arap alfabesini okuyabilir.[10]
Türler
Fonetik ses değerleri ile (bkz.: UFA), Tacik alfabesinin önemli türlerin harfleri aşağıda gösterilmektedir.
Fars-Arap
Fars-Arap yazı sisteminin bir sürümü, Tacikçe'yi yazmak için kullanılmaktadır. Tacik sürümünde (Arap alfabesinin diğer sürümleri gibi), "ا" (elif) ve "ع" (ayn) hariç, ünlü seslere ait harfler yoktur, ama ihtiyari olarak diyakritik işaretlerle verilmektedir (teknik bir bakımdan abcad bir yazı sistemidir).
| ر | ذ | د | خ | ح | چ | ج | ث | ت | پ | ب | ا |
| /ɾ/ | /z/ | /d/ | /χ/ | /h/ | /ʧ/ | /ʤ/ | /s/ | /t/ | /p/ | /b/ | /o/ |
| ق | ف | غ | ع | ظ | ط | ض | ص | ش | س | ژ | ز |
| /q/ | /f/ | /ʁ/ | /ʔ/ | /z/ | /t/ | /z/ | /s/ | /ʃ/ | /s/ | /ʒ/ | /z/ |
| ی | ه | و | ن | م | ل | گ | ک | ||||
| /j/ | /h/ | /v/ | /n/ | /m/ | /l/ | /ɡ/ | /k/ |
Latin
Latin alfabesi, okuryazarlık sayısını artırmak ve dilin İslamî etkilerini çıkartmak için, Ekim Devrimi'nden sonra uygulanmaya konuldu. 1926 ve 1929 arasında, Latin türünün ilk sürümlerinde sadece küçük harfler kullanılmaktaydı (örnek olarak, bu maddenin üst-sağ kısmındaki resme bakınız). Orta Asya Yahudileri ise değişik bir sürüm kullandılar. Bu farkların bir tanesi, üç harfin daha fazla olmasıydı (ů, ə̧ ve ḩ). Bu harfler diğer lehçelerde bulunmamaktadır[11].
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i | Ī ī |
| /ɡ/ | /b/ | /ʧ/ | /ʤ/ | /d/ | /e/ | /f/ | /ɡ/ | /ʁ/ | /h/ | /i/ | /ˈi/ |
| J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t |
| /j/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /q/ | /ɾ/ | /s/ | /ʃ/ | /t/ |
| U u | Ū ū | V v | X x | Z z | Ƶ ƶ | ' | |||||
| /u/ | /u/ | /v/ | /χ/ | /z/ | /ʒ/ | /ʔ/ |
"Ƣ" karakterinin adı "Ğa"'dır. Bu karakter, /ɣ/ fonemini simgeleştirmektedir. Bu alfabe, 1930lu yılların son senelerine kadar Sovyet Birliği'nin Slav olmayan dillerin yazılması için kullanıldı. Latin alfabesi günümüzde kullanılmamaktadır, fakat bazı gruplar bu alfabenin de kullanılması gerektiğini savunmaktadır[12].
Kiril
1930lu yıllarının son senelerinde Kiril alfabesi ile yazılan Tacikçe, Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde uygulanıldı, ve böylece Ekim Devrimi'nden itibaren kullanılan Latin alfabesinin kullanışı durduruldu. 1939'dan sonra Farsça'da ve Fars-Arap alfabesi ile yazılan maddeler Tacikistan'da yasaklanıldı[13]. 1952'de Щ ve Ы harfleri aşağıdaki alfabeye eklendi.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| /ɡ/ | /b/ | /v/ | /ɡ/ | /d/ | /e/ | /jɒ/ | /ʒ/ | /z/ | /i/ | /j/ | /k/ |
| Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ч ч |
| /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /ɾ/ | /s/ | /t/ | /u/ | /f/ | /χ/ | /ʧ/ |
| Ш ш | Ъ ъ | Э э | Ю ю | Я я | Ғ ғ | Ӣ ӣ | Қ қ | Ӯ ӯ | Ҳ ҳ | Ҷ ҷ | |
| /ʃ/ | /ʔ/ | /e/ | /ju/ | /ja/ | /ʁ/ | /ˈi/ | /q/ | /u/ | /h/ | /ʤ/ |
Bu otuzbeş harfe, Ц ц, Щ щ, and Ы ы harfleri yabancı kökenli harfler eklendi. Ancak Ь ь harfi ile, 1998'de yapılan bir ıslahatta, bu harflerin kullanışı durduruldu. Bu harflerin kullanılmaması ile birlikte, 1998 ıslahatı, alfabenin sıralamasını değiştirdi; bu değişiklikte diyakritikli harfler, diyakritiksiz eşdeğerlerinden sonra konulmaya başlandı. Örneğin; Г, Ғ ve К, Қ.[14] Bu alfabenin yeni sıralaması şöyledir: а б в г ғ д е ё з ж и ӣ й к қ л м н о п р с т у ӯ ф х ҳ ч ҷ ш ъ э ю я.
Bu alfabe, Rus alfabesinde bulunmayan birkaç harf içermektedir:
Tanım Yatay bir çizgi ile Г harfi Makron ile И harfi Alt çıkıntısı ile К harfi Makron ile У harfi Alt çıkıntısı ile Х harfi Alt çıkıntısı ile Ч harfi Harf Ғ Ӣ Қ Ӯ Ҳ Ҷ Fonem /ʁ/ /ij/ /q/ /u/ /h/ /ʤ/
İbrani
İbrani alfabesi, Fars-Arap alfabesi gibi bir abcaddır. Buhori dili (Semerkand ve Buhara'da yaşayan Buhara Yahudileri tarafından konuşulan bir Tacik lehçesi) için kullanılmaktadır.
| ג״ | ג׳ | ג | גּ | בּ | ב | איֵ | איִ | אוּ | אוׄ | אָ | אַ |
| /ʤ/ | /ʧ/ | /ʁ/ | /g/ | /b/ | /v/ | /e/ | /i/ | /u/ | /u/ | /o/ | /ɡ/ |
| מ ם | ל | כּ ךּ | כ ך | י | ט | ח | ז | ז | ו | ה | ד |
| /m/ | /l/ | /k/ | /χ/ | /j/ | /t/ | /ħ/ | /ʒ/ | /z/ | /v/ | /h/ | /d/ |
| ת | שׁ | ר | ק | צ ץ | פּ ףּ | פ ף | ע | ס | נ ן | ||
| /t/ | /ʃ/ | /r/ | /q/ | /s/ | /p/ | /f/ | /ʔ/ | /s/ | /n/ |
Örnek yazı: דר מוקאבילי זולם איתיפאק נמאייד. מראם נאםה פרוגרמי פירקהי יאש בוכארייאן. - Дар муқобили зулм иттифоқ намоед. Муромнома - пруграми фирқаи ёш бухориён.[15]
Örnek parça
Tacik Latin, Tacik Kiril ve Fars-Arap
| Latin | Kiril | Fars-Arap | Türkçe |
|---|---|---|---|
| Tamomi odamon ozod ʙa dunjo meojand va az lihozi manzilatu huquq ʙo ham ʙaroʙarand. Hama sohiʙi aqlu viçdonand, ʙojad nisʙat ʙa jakdigar ʙarodarvor munosaʙat namojand. | Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лиҳози манзилату ҳуқуқ бо ҳам баробаранд. Ҳама соҳиби ақлу виҷдонанд, бояд нисбат ба якдигар бародарвор муносабат намоянд. | تمام آدمان آزاد به دنيا مى آيند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. همه صاحب عقل و وجدانند، بايد نسبت به يكديگر برادروار مناسبت نمايند. | Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. |
Referans için, Arap sürümü Latin alfabesine tam olarak yazı çeviri yapıldığında şöyle görünmektedir:
tmạm ậdmạn ậzạd bh dnyạ my̱ ậynd w ạz lḥạẓ mnzlt w ḥqwq bạ hm brạbrnd. hmh ṣḥb ʿql w wjdạnnd, bạyd nsbt bh ykdygr brạdrwạr mnạsbt nmạynd.
Kiril sürümü, Latin alfabesine tam olarak yazı çevirdiğinde şöyle görünmektedir:
Tamomi odamon ozod ba dunë meoând va az lihozi manzilatu huquq bo ham barobarand. Hama sohibi aqlu viçdonand, boâd nisbat ba âkdigar barodarvor munosabat namoând.
Tacik Kiril ve Fars-Arap
Harf vurgusu olan Fars-Arap yazısı, genellikle yazılmayan ünlü harfleri içermektedir:
| Kiril | Harf vurgulu Fars-Arap | Normal Fars-Arap |
|---|---|---|
| Баниодам аъзои якдигаранд, ки дар офариниш зи як гавҳаранд. Чу узве ба дард оварад рӯзгор, дигар узвҳоро намонад қарор. Саъдӣ | بَنیآدَم اَعضایِ یَک پَیکَرَند، که دَر آفَرینِش زِ یَک گَوهَرَند. چو عُضوی به دَرد آوَرَد روزگار، دِگَر عُضوها را نَمانَد قَرار. سعدی | بنیآدم اعضای یک پیکرند، که در آفرینش ز یک گوهرند. چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار. سعدی |
| Мурда будам, зинда шудам; гиря будам, xанда шудам. Давлати ишқ омаду ман давлати поянда шудам. Мавлавӣ | مُرده بُدَم، زِنده شُدَم؛ گِریه بُدَم، خَنده شُدَم. دَولَتِ عِشق آمَد و مَن دَولَتِ پایَنده شُدَم. مَولَوی | مرده بدم، زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم. دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم. مولوی |
Karşılaştırma tablosu
Aşağıdaki tablo, Tacikçe için kullanılan yazı sistemlerini karşılaştırmaktadır. Bu tabloda, Latin alfabesinin temeli 1929 standartıdır, Kiril alfabesinin temeli 1998 standartıdır ve Fars-Arap harfler tek şekillerinde gösterilmektedir.
| Kiril | Latin | Fars-Arap | Fonetik Değeri (UFA) |
|---|---|---|---|
| А а | A a | َ, اَ | /a/ |
| Б б | B ʙ | ﺏ | /b/ |
| В в | V v | و | /v/ |
| Г г | G g | گ | /ɡ/ |
| Ғ ғ | Ƣ ƣ | ﻍ | /ʁ/ |
| Д д | D d | ﺩ | /d/ |
| Е е | E e | ی | /e/ |
| Ё ё | Jo jo | یا | /jɔ/ |
| Ж ж | Ƶ ƶ | ژ | /ʒ/ |
| З з | Z z | ﺽ ,ﻅ ,ﺫ ,ﺯ | /z/ |
| И и | I i | اِ, ِ | /i/ |
| Ӣ ӣ | Ī ī | ی | /ˈi/ |
| Й й | J j | یْ, ی | /j/ |
| К к | K k | ک | /k/ |
| Қ қ | Q q | ﻕ | /q/ |
| Л л | L l | ﻝ | /l/ |
| М м | M m | ﻡ | /m/ |
| Н н | N n | ﻥ | /n/ |
| О о | O o | ا ,آ | /ɔ/ |
| П п | P p | پ | /p/ |
| Р р | R r | ﺭ | /ɾ/ |
| С с | S s | ﺙ ,ﺹ ,ﺱ | /s/ |
| Т т | T t | ﺕ ,ﻁ | /t/ |
| У у | U u | اُ, ُ | /u/ |
| Ӯ ӯ | Ū ū | او ,و | /u/ |
| Ф ф | F f | ﻑ | /f/ |
| Х х | X x | ﺥ | /χ/ |
| Ҳ ҳ | H h | ﺡ | /h/ |
| Ч ч | C c | چ | /ʧ/ |
| Ҷ ҷ | Ç ç | ﺝ | /ʤ/ |
| Ш ш | Ş ş | ﺵ | /ʃ/ |
| ъ | ' | ﻉ | /ʔ/ |
| Э э | E e | ای | /e/ |
| Ю ю | Ju ju | یُ ,یو | /ju/ |
| Я я | Ja ja | یه, یَ | /ja/ |
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ↑ Sendika.org - İran, Tacikistan'a 'yatırım' yapıyor
- ↑ Schlyter, B. N. (2003) Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies (İngilizce)
- ↑ Keller, S. (2001) To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941
- ↑ Dickens, M. (1988) Soviet Language Policy in Central Asia
- ↑ Khudonazar, A. (2004) "The Other" in Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies, November 1, 2004.
- ↑ Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) p. 34
- ↑ Suleiman, Y. (2000) Language and Identity in the Middle East and North Africa
- ↑ Siddikzoda, S. "Tajik Language: Farsi or not Farsi?" in Media Insight Central Asia #27, August 2002
- ↑ UNHCHR - Committee for the Elimination of Racial Discrimination - Summary Record of the 1659th Meeting : Tajikistan. 17/08/2004. CERD/C/SR.1659
- ↑ Library of Congress Country Study - Tajikistan
- ↑ Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) p. 35
- ↑ Schlyter, B. N. (2003) Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies
- ↑ Perry, J. R. (1996) "Tajik literature: Seventy years is longer than the millennium" in World Literature Today, Vol. 70 Issue 3, p. 571
- ↑ Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) p. 36
- ↑ Rzehak, L. (2001) Vom Persischen zum Tadschikischen. Sprachliches Handeln und Sprachplanung in Transoxanien zwischen Tradition, Moderne und Sowjetunion (1900-1956) (Wiesbaden : Reichert) (Almanca)
Dış bağlantılar
- Omniglot - Tajik (Тоҷики / Toçikī / تاجيكي)
- Sendika.org'da İran ve Tacikistan'ın arasındaki bağlarının yakınlaştırılması hakkında bir makale
- Tacikçe Vikipedi