Tortum

Koordinatlar: 40°17′53″K 41°37′57″D / 40.29806°K 41.6325°D / 40.29806; 41.6325

Tortum
—  İlçe  —
Erzurum İli Siyasi Haritası
Koordinatlar: 40°17′53″K 41°37′57″D / 40.29806°K 41.6325°D / 40.29806; 41.6325
Ülke Türkiye
İl Erzurum
Coğrafi bölge Karadeniz Bölgesi
Yönetim
 - Kaymakam Mustafa Çiftçiler [1]
 - Belediye başkanı Hasan Çakmak (AK Parti)
Yüzölçümü
 - Toplam 1.467 km2 (566,4 mi2)
Rakım 1.450 m (4.757 ft)
Nüfus (2015)[2]
 - Toplam 16,007
 - Kır -
 - Şehir 16,007
Zaman dilimi UDAZD (+3)
Posta kodu 25430
İl alan kodu 442
İl plaka kodu 25
İnternet sitesi: Tortum Belediyesi
Türkçe-Haho / Hahuli / Manastır'ı,Gürcüce - ხახულის მონასტერი / Bagratlı Krallığı döneminde Ermeni Kral III. Tavit tarafından 976-1001 yıllarında Gürcü kültürüne armağan olarak yaptırılmış bir Gürcü yapısıdır.Bağbaşı (Haho)

Tortum, Gürcüce ( თორთომი / t’ort’omi), Ermenice ( Թորթում / T’vort’um ) ,Osmanlı Türkçesi: تورتوم ) Erzurum ilinin bir ilçesidir.

Tarihçe

İspir’den Erzurum’a giden yol ile Narman ve Oltu vadisini doğuya bağlayan bir kavşak konumunda olması sebebiyle önemli bir yere sahip olan Tortum’un, tarihi oldukça eskiye dayanmakta ancak yörede ilk yerleşimin ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber Tortum yakınlarında yapılan Arkeolojik araştırmalar, yörenin Prehistorik bir yerleşme özelliği sergilediğini ve Karaz Kültürü'ne dahil olduğunu göstermektedir.

Antik kaynaklarda Tortum yöresi Taokhlar ülkesi sınırları içerisinde gösterilmektedir.[3] Ksenophon, Taokhlar’ı tüm yiyeceklerini içine depoladıkları müstahkem mevkilerde oturan topluluk olarak tasvir etmektedir.[4]. Bizans İmparatorluğu döneminde Theodosiopolis Theması’nın kuzey kısmını oluşturan Tortum yöresi, 662 yılında Arapların Erzurum ve çevresini fethi ile gündeme gelmiştir.

1080 yılında Bizans’tan alınan yerleşim [[|Saltuklu Beyliği|Saltuklu]] topraklarına katıldı. Saltuklu Beyliğinin yıkılmasından sonra yörede Gürcü beylerinin hakimiyeti başladı. 1284 yılında Anadolu Selçuklu Devleti egemenliğine girdi. Daha sonra yeniden Gürcü hakimiyeti görülen Tortum ve çevresinde Timurlular topraklarına katıldı. Timurlular'ın bir süre sonra çekilmesiyle bölge Karakoyunlu ve Akkoyunlu mücadelesine sahne oldu. 1458'de Akkoyunlu egemenliğine giren yerleşim 1467 yılında ilk defa Osmanlı topraklarına katıldı. Ancak kısa süre sonra Gürcüler yeniden Tortum ve çevresinde hakimiyet kurdu. Daha sonra Gücü beyleri ile Osmanlı arasında sıklıkla el değiştiren yöre 1537 tarihinde Osmanlı tarafından tekrar ele geçirilmiştir. 1549 yılındaki Gürcistan seferi ile kesin olarak Osmanlı egemenliğine dahil olmuştur.

Osmanlı hakimiyetine giren Torum, 17. yüzyıl sonlarına kadar Erzurum Eyaletinin sancağı oldu. 19. yüzyılda bazen İspir kazasına bağlı bir nahiye merkezi olan Tortum, bazen de Erzurum’a bağlı bir kaza olarak kaydedilmiştir. 19. yüzyıl sonlarında yapılan idari düzenleme neticesinde İspir kazasının bir nahiyesi olarak Bayburt sancağına bağlanmıştır. Ancak hemen sonrasında halkın talebi üzerine kaza statüsüne çıkarılarak Erzurum merkez sancağına bağlandı.

Tortum şehrinin merkezi önceleri Tortumkale mahallesi olup,daha sonra (Nihah) mahallesi olmuştur.[5] Tortum,adını aynı isimle anılan çaydan almaktadır.

Coğrafya

İlçe Erzurum'un kuzeyinde Karadeniz bölgesinde 1467 km2lik bir alana kurulmuş olup, Erzurum ili Oltu, Pasinler, Narman, İspir, Yusufeli ve Uzundere ilçeleri ile çevrilidir.Dar ve uzun bir vadi üzerine kurulan ilçenin arazi yapısı oldukça dağlık ve kırıktır. İlçenin denizden yüksekliği 1450 m dir. Tortum, Karadeniz bölgesinin Doğu Karadeniz bölümü sınırları içinde Tortum çayı vadisinde kurulmuş bir yerleşim alanıdır. Güney ve Batısında karasal,Kuzey ve Doğusunda nispeten Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. Erzurum'a 52 km mesafededir. Dağlık bir arazi yapısına sahip olmasına rağmen Tortum çayı çevresinde kurulan köyleriyle vadi içindeki cenneti andırır. Önemli iki sıradağı vardır. Bunlardan birisi Tortum Çayı vadisinin doğusunda uzanan ortalama 3000 metre yüksekliğinde olan Akdağ ve Mescit Dağı'dır.Tortum isminin Kaynaklarda; "Tortomi", "T’orto’m", "Tortoman", "Tartum", "Torcon" benzer ama farklı yazılışlarda göze çarpmaktadır. Kelimenin kökü "Tor"’dur. Bu da Mesxiler ile birlikte Gürcü kaynakların da zikredilen Tor kabilesinden, onların yerleştikleri bölge ve kale adı olarak günümüze kadar varlığını sürdürebilmiştir.Ayrıca "Tori", Tiflis bölgesinde "Qori" kazası’nda bir kentin adıdır. Osmanlı kaynaklarında ise "Sengistân" / dağlık- taşlık yer olarak kaydedilmiştir.

Nüfus ve sosyal yapı

İlçede 3 farklı etnik grup mevcuttur. Nüfus piramidi sırasıyla;

İlçede nüfusun etnik köken dağılımı ise şöyledir.İlçe genelinde Kıpçak Türkleri)[7] oldukça kabarık bir nüfus oluşturur.Geri kalan nüfus ise Rize ili'nin İkizdere ve Çamlıhemşin ilçelerinin dağlık kesimlerinden 1850'li ve 1920 yılları arasında,göç edip ilçenin özellikle kuzey batı kesimindeki; Serdarlı-Ödhük, Çataldere-Korker, Uzunkavak, Gökdere, Yağcılar, ve Karlı-Norxşen gibi köylerine yerleşen Hemşinliler'den oluşmaktadır.[8][9][10]

Yıl Toplam Şehir Kır
1965[11] 42.900 2.304 40.596
1970[12] 43.893 3.326 40.567
1975[13] 46.210 4.110 42.100
1980[14] 45.749 4.315 41.434
1985[15] 46.900 5.231 41.669
1990[16] 34.100 5.349 28.751
2000[17] 38.697 7.905 30.792
2007[18] 22.372 4.449 17.923
2008[19] 23.435 4.279 19.156
2009[20] 22.495 4.841 17.654
2010[21] 22.324 4.507 17.817
2011[22] 20.560 3.923 16.637
2012[23] 20.078 4.052 16.026
2013[24] 18.819 18.819 veri yok
2014[25] 17.394 17.394 veri yok
2015[26] 16.007 16.007 veri yok

Kültür, turizm ve iklim

Norşin Şapeli,Serdarlı,Ödük

Kültürel anlamda Tortum çok renkli bir yapıya sahiptir.ilçede,Kafkas kültürü,Erzurum (Dadaş) kültürü,ve Doğu karadeniz (Hemşin) kültürü ve yaşam tarzı hakimdir.ilçe merkezi ve köylerinde Davul,Zurna,Tulum ve Kaval gibi yöresel enstürmanlar çalınır.Geleneksel halk oyunları ise Bar oyunları ve Horon'dur.Yörede yapılan yemek kültüründe ise Kafkas ve Karadeniz kültürünün yoğun etkisinden dolayı hamur işi ön plandadır.(Tandır kete'si,Hemşin kete'si,Sini ketesi,Kuymak,Gaygana,Hıngel,Seron,Kavod),gibi.

Kültürel eğlenceler,özellikle 1980 ve 1990,lı yıllara kadar Hemşinliler'in yaşadıkları köylerde; Noel ve Yılbaşı kutlama, (Bubulik) oynatma, Karakoncoloz oynatma ve Yayla'ya göç şenlikleri gibi,geçmiş kültürlerine özgü adet ve gelenek'ler yöredeki Hemşinliler tarafından yaşatılmıştır.Günümüzde bu eski kültürel değerler kentlere göçten sonra maalesef hepten yok olmuştur.

Her yıl ilkbahar döneminde Tortum un Pehlivanlı beldesi (Vihik)'de ve Tortum merkezde festival havasında yapılan Türk ata sporu Karakucak güreşi'de yöre halkından yoğun ilgi görmektedir.ve yörede yıllardır yapılan bu spor etkinliği birçok Güreş'çi yetişmesine sebep olmuştur.

Unutulmaya yüz tutsada yöredeki Türk kültürü'nde ise,bir kuşak öncesine kadar varlığını koruyan,ziyaret yerlerinde dilek tutmak, bazı kutsal sayılan ağaçlara bez bağlamak, aynı şekilde bazı yerlerdeki sulara madeni eşya ve para atıp dilek tutmak gelenekleri de eski Türk kültürünün izlerini taşımaktadır.

Son yıllarda Cağ kebabı adı verilen (eski ismi Bico) keçi ve koyun etinden yapılan et yemeği ise Tortum yöresine ve Artvin/Yusufeli) Kafkas kültürüne has bir lezzettir.İlçede belli başlı mevcut tarihi eserler şunlardır;Tortum Kalesi,Hahuli Manastırı,Öşvank kilisesi,tarihi su kemerleri,ve halen daha kazı çalışması yapılmamış Neolitik döneme ait ,Höyük'ler ve yörede sıkça rastlanılan Şapel'ller ve köprüler'dir.

İlçe Karadeniz bölgesinde olması sebebiyle,Doğu karadeniz iklimi görülür.İlkbahar yağışları boldur,sıkça sel felaketi yaşanmasına sebep olur.Ayrıca yüksek kesimlerde karasal iklimde mevcuttur.İlçedeki önemli akarsular ise şunlardır tortum çayı ve kaynağını mescid dağlarında bulunan göllerden alan (ödük) deresidir.bu iki akarsuda Çoruh-(çorohi), nehrine karışmaktadır.Vadiler boyunca yeralan köyler,ormanlık alanlar ve meyve bahçeleri eşsiz güzelliklere sahiptir.Tortum çayında yapılan Rafting organizasyonları ve ilçe'nin en kuzey ucunda yeralan Tortum gölü ve Tortum Şelalesi eşsiz tabii güzelliği ile yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeridir.

Ekonomi

Tortum Cağ kebabı / Eski adı ile (Bico)

Erzurum un en iyi yeşil ve orman'lık alanları burada yer almaktadır. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır,Hayvancılık başta gelir.Özellikle yaylacılık yöre halkı için önemlidir.Tarım ise meyve bahçelerinde meyve üretimi yaparak gerçekleştirilir. Vadi tabanlarında yeralan kesimlerde meyvecilik ve sebze ekimi yapılır.Son yıllarda modern usullerle yapılan meyvecilik gelişme kaydetmiştir.Ayrıca son yıllarda seracılık'da artış göstermiştir. Arıcılıkta önemli bir paya sahiptir.Fakat ilçe son 25 yıldır yoğun bir şekilde dışarıya göç vermiştir. Arazi şartlarının uygun olmaması ilçe halkının büyük çoğunluğunu gurbetçiliğe zorlamıştır. Tortumlu'lar genelikle İstanbul,Bursa,İzmir,Kemalpaşa) ve Erzurum merkeze göç etmiştirler. Kentlerde; resmi kurumlarda memurluk ve işçilik, esnaflık olarak da Tesisatçılık, Fırıncı'lık, Restaurant, vb.sektörlerde iş yapan tortum insanı çok çalışkandır, örneğin; Erzurum cumhuriyet caddesindeki 1920 yılından beri hizmet veren meşhur (Tufan-Restaurant) ve Kongre caddesinde bulunan meşhur (Hemşin-Karafırını) Tortumlulara aittir. Erzurum ve Türkiye deki birçok ünlü Cağ kebabı yapan salon ve lokantalar'ın büyük bir kısmı Tortumlular'ın işletmesinde'dir.

Kaynakça

  1. ↑ http://www.tortum.gov.tr/
  2. ↑ "2014 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6WFCsS7SD. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  3. ↑ Anthony Bryer; David Winfıeld; The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos, Volume I, Washington 1985, s.14.
  4. ↑ Ksenophon, Anabasis ( Onbinlerin Dönüşü), çeviren, Tanju Gökçöl, İstanbul 1998, sf. 136.
  5. ↑ İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul 1960, sf. 513.
  6. ↑ 1864 Kafkas Tehciri: Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün /Caucasian Exodus of 1864: Russian Colonization of Caucasia, War and Exodus Gürcistan ve Dağıstan taraflarından Kars’a gelen bu Çerkes muhacirlerinin iskân taleplerinin uygun olup olmadığı incelendikten sonra 4.000 hane 20.000 nüfusun bir yerde iskân edilmesindense dağıtılması ve devleti zorlayacak bir kuvvet oluşturmalarının önlenmesi amacıyla ayrı ayrı yerlerde iskân edilmeleri uygun görüldü. Çerkes muhacirlerinden 1.000 hane Erzurum kazasıyla İspir, Bayburt, Pasin, Tortum kazalarına; 300 hane Muş; 700 hane Çıldır; 500 hane Kars ve 1500 hane Van-Hakkari sancaklarında iskân edildi.
  7. ↑ Kurat ,Akdes Nimet-Türk kavimleri ve Türk Devletleri, sf. 83-84).Kırzıoğlu,kıpçaklar s.148-M.Fahrettin Kırzıoğlu.-- Çoruh boyu kıpçak Türkleri kitabı-M.Fahrettin Kırzıoğlu ,Yukarı kür ve Çoruh boylarında kıpçaklar Ankara 1992.
  8. ↑ Simonian, Hovann H. (2007). The Hemshin: S.132. 137-Notes.33 PDF
  9. ↑ Türk folklor araştırmaları 10.cilt. s.n. 1966 / İhsan Hinçer Hemşenli / Hemşinli denilen boya mensup köylülerin öz vatanı Rize ve Artvin illerimizin Karadenize bakan komşu bölgeleridir.Göçmen olarakta Erzurumun İspir ve Tortum ilçeleriyle Sakarya Adapazarı ve Kocaeli/İzmit köylerinde çiftçilik yaparlar.
  10. ↑ Tortum kazasının 1847 nüfusunu da içeren Erzurum Eyaleti’nin nüfus defteri Cevdet Küçük tarafından 1977 yılında yayımlanmıştır.Defterin orijinali için bkz. BOA.,Cevdet Dahiliye, nr. 9060, Ayrıntılı bilgi için bkz. Cevdet Küçük, “Tanzimat Devrinde Erzurum’un Nüfus Durumu”, s.190–194.
  11. ↑ "1965 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BsphQ5FZ. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  12. ↑ "1970 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BtnB5mCG. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  13. ↑ "1975 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BtpfYwsL. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  14. ↑ "1980 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BtuW7lI4. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  15. ↑ "1985 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BtwWfjF3. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  16. ↑ "1990 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BtyCCMCX. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  17. ↑ "2000 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6Bu0F7uxY. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  18. ↑ "2007 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6Bu1s2QH8. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  19. ↑ "2008 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6Bu3gItHe. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  20. ↑ "2009 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BuCs3Oul. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  21. ↑ "2010 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BuEww4cP. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  22. ↑ "2011 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6BuGoMoZ4. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  23. ↑ "2012 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6EZxX8Z0W. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
  24. ↑ "2013 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6NPUp5Gz6. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
  25. ↑ "2014 genel nüfus sayımı verileri" (html). Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6WFCsS7SD. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  26. ↑ "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.

Dış bağlantılar

Tortum mahalleleri
Erzurum'un ilçeleri
This article is issued from Vikipedi - version of the 9/24/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.