Volkanik yay

Adalar dizisi(yayı); çoğunlukla birbirine yaklaşan iki tektonik plaka arasında bulunan sınıra, paralel ve yakın olarak konumlanan, yay şeklinde hizalanmış, volkan zincirlerinden oluşan takımada, yani içinde çok ada olan bir deniz türüdür. Volkanik yay ada yayının alt başlığı altında incelenmektedir. Kısmen deniz seviyesinin altında olan ada yayları, tektonik olarak yay şeklindeki dağ kuşağını oluşturur. Aslında ada yayları, okyanusun altında kısmi olarak kalan bir dağ bendinde bulunan özel bir coğrafik-topografik durumu simgeler. Bunların çoğu volkanlardan oluştuğu için volkanik ada yayları olarak da sınıflandırılabilir.

Bir okyanus plakası, bir kıtasal plaka ile çarpışıp kıtanın altına daldığı zaman karada oluşan volkanlar zincirine volkanik yay denilmektedir. Plakalar yaklaşma sınırlarında çarpışırlar. Altta kalan plaka mantoya doğru dalar. Çarpışma ve dalma-batma ile, derin deniz hendekleri, kıvrımlı ve faylı dağ dizileri ve magmatik kuşaklar oluştururlar. Magmatik kuşaklar, karada dağ şeklinde olduğu gibi, deniz tabanı üzerinde, ada yayı (ISLAND ARC) denilen, volkanik adalar şeklinde de gelişebilirler. Dalan litosfer ısıtıldığında su ve diğer uçucu maddeler “kaynarlar”. Bunlar mantonun sıcak malzemesi ile karışınca, kısmi ergime ile bir magma oluşabilir. Bu magma, yukarıda yer alan volkanik yayı oluşturur ve besler. Çarpışan plaklar arasında önemli sıkışma kuvvetleri gelişir. Depremler konusunda gördüğümüz gibi, bu kuvvetler dalma-batma zonlarında sığ ve derin depremlerin olmasına yol açarlar. Uzaklaşan sınırdan yaklaşan sınır türüne geçildiğinde, soğumuş olan litosferik plaka alltaki mantodan daha yoğun hale gelir.

Bu da, plaka teorisinin mekanizmalarından biri olan ve dalan plakanın ağırlığının tüm plakayı aşağı doğru çekecek kadar olabileceği tezini doğurmuştur. Bu tür yaklaşan plaka sınırına örnek, Güney Amerika ve Nazka plakaları arasındaki sınırdır. Bu sınırda, Peru-Şili derin deniz hendeği, volkanları ile And dağları yer almakta ve, kuvvetli sığ ve derin depremler oluşmaktadır.^[1]

Volkanik yay örnekleri

• Alaska volkanik yayı
• Amerika volkanik yayı
• Kamçatka volkanik yayı
• Cascade volkanik yayı
• Filipinler
• Sunda volkanik yayı
• Güney Ege volkanik yayı
• Kuzeydoğu Japonya volkanik yayı

a) Okyanusal bir plakanın kıta kenarında dalması bir derin deniz hendeği, kıta kenarında volkanik bir kuşak, sığ ve derin depremler yaratır.

b) Okyanusal bir plakanın bir diğer okyanusal plakanın altına dalması ile bir volkanik ada yayı gelişir. ^[2]

Yay oluşumları

Yay sistemleri kıtasal geçişte veya okyanusal nitelikte olabilen üst üste gelen levhaların altına batan okyanusal levhalarda gelişirler, çok farklı yay tipleriyle karşılaşsalar bile devamlıdırlar. Kıtasal ve okyanusal yaylar ise bir devamlılık içindedir ve bunlar beraberce gözden geçirilmelidir. Yaylar sabit durumdaki sistemler değildirler. Hızlı ve karmaşık şekilde gelişir ve değişirler. yaylar genel olarak hafif kabuksal kütlerler arasındaki çarpışmalar sonucu tersine çeviren yitimler tarafından açılırlar ve çarpışma zamanları gidişleri boyunca oldukça değişir. Yayların okyanusal kesimleri zaman içinde göç ederler ve uzarlar.

Volkanik yay ve volkanik ada yayı oluşumu

İki okyanusal plaka birbiri ile karşılaşınca, biri diğerinin altına dalar. Dalan plakanı tabanındaki tortullar üstte kalan plaka tarafından traşlanarak, hendeğin üstte kalan plaka tarafına yığılırlar (yığışım kaması). Soğuk ve dalan litosfer sıcak manto içine girer. 50 ila 100 km derinliklerde, dalan plaka 1200 ila 1500° sıcaklıklarla karşılaşır. Bu seviyede bazalt ve tortulların erimeye başlarken içerdiği su ve uçucu maddeler bu eriyen kısımlardan ayrılır. Serbestleşen su, bu seviyenin hemen üstündeki manto peridoditini eritir (laboratuvar deneyleri, biraz su katılan manto kayaçlarının erime sıcaklıklarının yüzlerce derece düştüğünü göstermiştir).

Bu sıcak ve az yoğun manto malzemesi yükselmeye başlar, ve basıncın daha da düşmesi ile kısmi ergime daha da artar. Dalan plaka ve mantodan kaynaklanan malzemelerin ergimesi ile, ultramafik bir magma oluşur. Bu magmada, dalan plakanında etken olduğu, oluşan magmada okyanus kabuğuna ve tortullarına has iz elementlere rastlanması ile ileri sürülmüştür. Bu ultramafik magma, üstteki plakanın kabuğunun altında kümelenir, ve bazen bu kabuk içine girer. Sonuçta, ultramafik magma, mafik ve daha silisli magmalara doğru gelişir, ve lav olarak da bazalt, andezit ve dasitler oluşur. Magma sokulumları ve volkanik püskürmeler, okyanus tabanı üzerinde bir ada yayı dizisi meydana gelir (Küba, Dominik adaları, Aleut adaları, Filipinler ve Mariana Adaları bu şekilde oluşmuş adalardır).^[3]

Kaynakça

1. DINÇEL, .A. (1991). "Levha Tektoniği ve Ada Yayları". . MTA Genel Müdürlüğü, Araştırma Planlama ve Koordinasyon dairesi (38). 
2. "Yaklaşan Plakalar". 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150222194235/http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tyurur/KONU_20.pdf. 
3. GÖNCÜOĞLU,.C.,SAYIT,.K.. Karakaya Karmaşığı İçerisindeki Bazik Volkanitlerin Jeokimyasal Özelliklerinin Yeniden Değerlendirilmesi. Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 06531, ANKARA.