Kıyı coğrafyası

Güney Avustralya'da yüksek enerjili kıyı şeridi.

Rhossili Galler düşük enerjili kıyı şeridi.

Kıyı coğrafyası, kıyıların ve kıyıdaki yer şekillerinin oluşumu, oluşum koşulları ve dağılımı ile ilgilenen Fiziki coğrafya bilim dalıdır.

Kıyı; suyun aşındırma , biriktirme ve yığma yapmasıyla oluşan yer şeklidir. Kıyılar okyanus, deniz, göl akarsu gibi her türlü suyun çevresini kaplayan yatay ve dikey kapsamı olan, suyun oluşturduğu kumsal, çakıl depoları, bataklık ve sazlıkları da kapsar.

Kıyıların oluşumuna etki eden faktörler:^[1]

• a) Kıyıdaki kayaçların yapısı; aşınıma dirençli veya dirençsiz olması, tabaka uzanışının yatay veya açılı olması, aşınım ve oluşan şekiller üzerinde etkilidir.
• b) İç kuvvetler (Deprem, dağ oluşumu, epirojenez, volkanizma); genel olarak tüm yeryüzü şekillerinin oluşumunda etkidirler, bu yolla kıyıda da genel anlamda etkili olurlar. Yükselen kıyılarda taraçalar oluşur.
• c) Dış güçler (Rüzgar, Akarsular, Buzullar, Dalgalar), kıyının genel görünümünde etkili oldukları gibi, gelgit, akıntılar, kütle hareketleri, ayrışma, seller yoluyla da etkide bulunurlar.
• d) Kıyının topoğrafik özellikleri, kıyı ve gerisindeki yeryüzü şekilleri kıyının genel görünümünü, oluşacak kıyı tipi, kıyının gelişimi ve işlenmesi üzerinde etkilidir.
• e) Zaman; Yer şekillerinin oluşumu için uzun bir zamana ihtiyaç vardır. uzun sürede oluşan bir yerşekli, zamanla yok olur (atol gibi) veya yeni şekillere dönüşebilir. Örnek:Bir adanın zaman içinde kıyı ile birleşerek tomboloya dönmesi^[2].

Kıyıları oluşturan etkenler ve süreçler:^[2]:

Dalgalar: Dalgalar birkaç yolla şekillendirmede etkilidir: Suların kıyıya vurma güçü (hidrolik) etkiyle aşındırma yapar. Dalgaların içindeki kum ve çakıl tanelerinin kayalara çarparak yaptığı korrazyon yoluyla kıyıyı aşındırır. Dalganın taşıdığı malzemenin kıyıya ve birbirlerine çarparak-sürterek kendilerinin parçalanması (atrisyon) etkisiyle. Suyun eritme gücü (Korrozyon) kayaları aşındırması yoluyla kıyıları şekillendirler.

Gelgit etkisi:Gorey, (Jersey) limanı git durumunda.

Ölüdeniz'de akıntıları kıyı settini, oda lagünü oluşturmuştur.

Akıntılardan; gelgit, alt, kıyı ve rip akıntıları kıyılarda etkilidir. Gelgit akıntısı; büyük su kütleleri kıyıyı doldurur ve geri çekilir, bu arada aşındırma ve sürükleme faliyetleri gerçekleşir. Wattlı kıyı ve haliçler bu şekilde oluşur. Alt akıntılar, ve rip akıntıları kıyıya vurduktan sonra geri çekilirken ince kumları açığa doğru çekerler. Kıyı akıntıları kıyı çizgisinin düz olduğu alanlarda sahildeki ince malzemeyi taşıyarak kıyı oku, kıyı setti devamında tombolo, lagün gibi şekillerin oluşmasınna neden olur.

Canlılar:İnsanlar, algler, yosunlar, mercanlar ve mangrovlar kıyı şekillenmesinde etkili olan canlı unsurlardır. En önemlisi sıcak sularda yaşayan Mercanlardır. Mercanların kalkerli iskeletlerinin üst üste birikmesiyle oluşan resifler okyanuslardaki canlı hayatı açısından önemlidir. Mangrovlar gelgit alanlarında sığ alanlarda denize doğru geniş ormanlar oluştururlar. Buralarda zamanla genişleyen bataklıklar oluşur. Işıktan yararlanmak amacıyla ilk 200m'de yaşayan Algler, sudaki kalsiyum karbonatın ayrışarak zemine birikmesine neden olurlar. İnsan da yaptığı faliyetlerle kıyı çizgisinde geçici ve kalıcı etkide bulunur.

Kıyı tipleri:

• Buzullaşma etkisiyle oluşmuş kıyılar:Fyordlu kıyılar, Fyerdli kıyılar, Föhrdler, Skyer kıyıları.
• Akarsu işlenmesiyle oluşmuş kıyılar: Haliçli kıyılar, Rialı kıyılar, Kalanklı kıyılar, Dalmaçya kıyıları, Setli kıyılar, Sürempoze kıyılar.
• Düzenlenmiş (konstrüktif) kıyılar: Volkanik kıyılar, Mercan kıyıları, Tektonik kıyılar, Alüvyal birikme kıyıları.

Kaynakça

1. ERİNÇ, Prof.Dr. Sırrı. "Kıyı Topografyası". sakarya.edu.tr. https://dosya.sakarya.edu.tr/Dokumanlar/2013/401/183824101_erinc_jeomorfoloji_2_kiyi_topografyasi.pdf. Erişim tarihi: 12 Ekim 2014. 
2. KÖROĞLU Ayça. "Kıyı Kavramı ve Tanımları". Turizm Merkezlerinde Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetimi. kulturturizm.gov.tr. 17 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141017093718/http://aregem.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/31523,aycakoroglu.pdf?0. Erişim tarihi: 12 Ekim 2014.