Çöven

Çöven
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Plantae (Bitkiler) Klad Angiosperms (Kapalı tohumlular) Klad Eudicots (İki çenekliler) Klad Core eudicots Takım: Caryophyllales Familya: Caryophyllaceae (Karanfilgiller) Alt familya: Caryophylloideae Cins: Gypsophila L.
Türler
Metne bakınız.
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Çöven ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur. Wikispecies'te Çöven ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.

Gypsophila cerastioides

Gypsophila tenuifolia

Bir çöven türü (beyaz çiçekli)

Kesme çiçek olarak değerlendirilen Gypsophila paniculata

Kesme çiçek olarak değerlendirilen Gypsophila elegans

Gypsophila kültivarı

Gypsophila muralis

Gypsophila oldhamiana

Gypsophila repens

Gypsophila repens

Çöven ya da çöven otu, çöğen (Gypsophila), karanfilgiller (Caryophyllaceae) familyasından ekonomik öneme sahip 100 türden oluşan, bir yıllık ya da çok yıllık 5–120 cm boyunda otsu bitki cinsi. Türkiye'de bulunan 50 çöven türü bilinmektedir. Tahin helvası yapımında da kullanılan çöven Türkiye'nin ihraç ürünlerinden biridir.^[1] Aynı familyadan onun gibi köpürtücü özelliğe sahip olan sabun otu (Saponaria officinalis) ile karıştırmamak gerekir

Adlandırma

Türkçe çöven kelimesinin aslı çöğen olup Azerice ve Türkmencede çoğan biçiminde geçer. Eski Kıpçakçada da çoğan biçimindedir.^[2] Osmanlıca Tarama Sözlüğü'nde çoğan (چغان) olarak geçer.^[3] Anadolu ağızlarında cöğen, cöven, çuvan biçimleri de geçer. Kimi kaynaklarda çevgen olarak da görülür.

Latince cins adı Gypsophila Eski Yunanca γύψος («kireç, tebeşir») ile φίλος («seven») kelimelerinden birleşiktir. Türkçede alçı otu adı da buna dayanır.

Süs ya da kesme çiçek olarak kullanılan türlerine cipsofilya (ya da çiçekçilerin jargonunda: cipso) adı da verilir. Gypsophila paniculata türüne bahar yıldızı adı da verilir.

Sınıflandırma

Gypsophila cinsinin sınıflandırması 3 alt cins olarak yapılır:

• Gypsophila subg. Gypsophila : G. bermejoi, G. elegans, G. perfoliata, G. repens, G. struthium, G. tomentosa ...
• Gypsophila subg. Macrorrhizae : G. bellidifolia, G. confertifolia, G. filipes, G. floribunda, G. kermanensis, G. muralis, G. picta, G. stepposa, G. tubulosa
• Gypsophila subg. Pseudosaponaria : G. glabra, G. pilosa

Bu alt cinsler seksiyonlara ayrılır:

• sect. Gypsophila = nana, spergulifolia, repens, montserratii
• sect. Corymbosae = altissima, litwinowii, fastigiata, papillosa, collina, struthium, bermejoi, patrinii, uralensis
• sect. Capituliformes = petraea, pallasii, glomerata
• sect. Rokejeka = paniculata, arrostii, acutifolia, perfoliata, scorzonerifolia, tomentosa
• sect. Dichoglottis = linearifolia, elegans
• sect. Macrorrhizaea = muralis, macedonica
• sect. Hagenia = pilosa

Türleri:

Gypsophila acutifolia Gypsophila adenophylla Gypsophila altissima Gypsophila antari Gypsophila aretioides Gypsophila arrostii Gypsophila aucheri Gypsophila baytopiorum Gypsophila bellidifolia Gypsophila bicolor Gypsophila bitlisensis Gypsophila brachypetala Gypsophila briquetiana Gypsophila capituliflora Gypsophila × castellana Gypsophila cephalotes Gypsophila cerastioides Gypsophila confertifolia Gypsophila curvifolia Gypsophila davisii Gypsophila davurica Gypsophila desertorum Gypsophila elegans Gypsophila eriocalyx Gypsophila fastigiata Gypsophila festucifolia Gypsophila floribunda Gypsophila germanicopolitana Gypsophila glandulosa Gypsophila glomerata

Gypsophila graminifolia Gypsophila hakkiarica Gypsophila heteropoda Gypsophila hispida Gypsophila huashanensis Gypsophila lepidioides Gypsophila leucochlaena Gypsophila libanotica Gypsophila licentiana Gypsophila lignosa Gypsophila linearifolia Gypsophila makranica Gypsophila muralis Gypsophila nabelekii Gypsophila nana Gypsophila nodiflora Gypsophila oblanceolata Gypsophila oldhamiana Gypsophila olympica Gypsophila osmangaziensis Gypsophila pacifica Gypsophila pallida Gypsophila paniculata Gypsophila parva Gypsophila patrinii Gypsophila perfoliata Gypsophila peshmenii Gypsophila petraea Gypsophila pilosa Gypsophila pilulifera

Gypsophila pinifolia Gypsophila polyclada Gypsophila pulvinaris Gypsophila repens Gypsophila ruscifolia Gypsophila scorzonerifolia Gypsophila sedifolia Gypsophila sericea Gypsophila serpylloides Gypsophila silenoides Gypsophila simonii Gypsophila simulatrix Gypsophila sphaerocephala Gypsophila spinosa Gypsophila stevenii Gypsophila struthium Gypsophila tenuifolia Gypsophila tekirae Gypsophila thyraica Gypsophila tschiliensis Gypsophila tuberculosa Gypsophila tubulosa Gypsophila turcica Gypsophila uralensis Gypsophila venusta Gypsophila viscosa Gypsophila yusufeliensis

Dağılımı

Türkiye'de 50 türü bulunur. Bunlardan yalnızca 4 türü oldukça yaygındır. 5 türü ise ekonomik değerdedir:^[4]

• Gypsophila arrostii var. nebulosa (Beyşehir çöveni, Konya çöveni, helvacı çöveni, şekerci çöveni, şark çöveni, dişi çöven) — Orta Anadolu
• Gypsophila bicolor (Van çöveni, tarla çöveni) — Doğu Anadolu (Van)
• Gypsophila eriocalyx (Çorum çöveni, Yozgat çöveni) — Orta Anadolu
• Gypsophila graminifolia (Başkale çöveni, dağ çöveni) — Doğu Anadolu (Van)
• Gypsophila perfoliata (Niğde çöveni, Beyşehir-Isparta çöveni) — Orta Anadolu
• Gypsophila venusta (Konya çöveni) — Orta ve Doğu Anadolu

Azerbaycan'da 4 türü (Azerice çoğan) bulunur: G. bicolor, G. capitata, G. dahurica, G. paniculata

Rusya'da 17 türü (Rusça качим) bulunur: G. acutifolia, G. altissima, G. aretioides, G. davurica, G. elegans, G. fastigiata, G. glandulosa, G. globulosa, G. muralis, G. pacifica, G. paniculata, G. perfoliata, G. scorzonerifolia, G. sericea, G. silenoides, G. tenuifolia, G. uralensis

Polonya'da 7 türü (Lehçe łyszczec, gipsówka) bulunur: G. fastigiata, G. viscosa, G. elegans, G. muralis, G. repens, G. perfoliata, G. paniculata.^[5]

Litvanya'da 4 türü (Litvanca guboja) bulunur: G. elegans, G. fastigiata, G. muralis, G. paniculata.

Estonya'da 4 türü (Estonca kipslill) bulunur: G. muralis, G. fastigiata, G. paniculata, G. elegans.

İsveç'te 2 türü bulunur: G. muralis, G. fastigiata.

İspanya'da 8 türü (İspanyolca gisófila) bulunur: G. pilosa, G. elegans, G. muralis, G. repens, G. bermejoi, G. tomentosa, G. montserratii, G. struthium.^[6]

Pakistan'da kültüre alınmış 2 (G. paniculata , G. elegans) tür ile 10 yabani tür bulunur: G. alsinoides, G. bellidifolia, G. cephalotes, G. cerastioides, G. floribunda, G. lignosa, G. makranica, G. muralis, (ve G. muralis var. stepposa), G. pilosa, G. sedifolia.^[7]

Kullanımı

Bitkinin kullanılan bölümü odunsu kökleridir. Çövenin etken maddesi saponin olup, bulunma oranı türlere göre %15 -25 arasında değişmektedir. Gıda sanayiinde ağdayı ağartıcı özelliğinden dolayı helva ve dondurma yapımında kullanılır. Türk mutfağında tahin helvası, koz helva, kerebiç ve paşa lokumu adı verilen tatlılarda kullanılır.^[8] Ayrıca köpürme özelliğinden dolayı sabun ve deterjan sanayiinde de geniş çapta kullanılır. Bir diğer kullanım alanı da, çöven köklerinin kaynatılmasından elde edilen ılık suda, ipekli ve değerli kumaşlardan yapılmış giyecekler temizlenmektedir. Drog olarak ise, dekoksiyon halinde balgam ve idrar söktürücü özelliklerinden dolayı bazı ilaçların bileşiminde yer alır.^[4]

Mayıs helvası (Mayıs Yedisi helvası): Doğu Karadeniz bölgesinde Bulancak, Beşikdüzü gibi Çepnilerin yoğun olduğu yörelerde, yalnızca Mayıs Yedisinden önceki ve sonraki iki ay içerisinde piyasada bulunsa da, en yoğun olarak Mayıs Yedisi (Miladi 20 Mayıs) gününde çöven, şeker, limon tuzu ve sudan yapılan köpüksü helva. Kesilip dövülerek parçalanan çöven kökleri su ile kaynatılır ve şurup kıvamında çöven suyu denen özüt (ekstrakt) elde edilir. Çöven suyu süzülerek parçalarından arındırılır ve soğumaya bırakılır. Soğuyunca makine ile karıştırılarak köpürtülür. Helva yapılacak tavaya şeker ve su koyularak yüksek ateşte eritilir, daha sonra limon tuzu koyularak şerbet kesilir. Ateş kısılarak çöven suyu köpüğü yavaş yavaş şerbete eklenir. Kısık ateşte yaklaşık bir saat süreyle karıştırılırak kaynatılır, uygun kıvama gelince ocaktan indirilir ve soğumaya bırakılır. Mayıs helvası soğuk servis yapılır. Sade veya fındık unu ile karıştırılarak yenir. Genellikle kahvaltılık olarak kullanılır.^[9]

Köpük helvası: Trakya bölgesinde çöven otundan yapılan beyaz, köpüksü helva.

Katı üzüm pekmezi (çalma, çalma pekmez): Kökü (Radix saponariae albae sive) suda kaynatılır ve bu su (ekstrakt) pekmeze ilave edilerek birlikte karıştırılarak katılaşması beklenir.

Çöven ekmeği: Bartın ve Amasra'da bazı taş fırınlarda üretilen 430-450 gram ağırlığında olan tava ekmeğidir.

Kaynakça

1. Ekrem Sezik (1982). Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi. Ankara Ecz. Fak. Mec. 12. 41 (1982)
2. Prof. Dr. Hasan Eren (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü Çöven < Çöğen (sayfa: 101)
3. Yeni Tarama Sözlüğü, düzenleyen Cem Dilçin, Türk Dil Kurumu Yayınları: 503, 1983, sayfa: 57 (yeni yazı) ve 349 (eski yazı)
4. web.ogm.gov.tr : Çöven
5. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
6. Villar, L. (1990). Gypsophila. In S. Castroviejo & al. (eds.) Flora Iberica 15. Rubiaceae to Caprifoliaceae. CSIC. Real Jardín Botánico. Madrid
7. Flora of Pakistan
8. Hasan Özçelik ve Bekir Yıldırım (2011). Türkiye çövenlerinin (Gypsophila L. ve Ankyropetalum Fenzl spp.) ekonomik önemi, kullanım olanakları ve korunması üzerine düşünceler. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, 12: 57-61
9. Mayıs helvası

Bibliyografya

• Acebes, B., Diaz-Lanza, A. M. and Bernabe M. (1998). "A Saponin From The Roots of Gypsophila bermojoi". Phytochemistry, 49(7): 2077-2079.
• Ahroni, A., Zuker, A., Rozen, Y., Shejtman, H., and Vainstein, A. (1997). "An Efficient Method for Adventitious Shoot Regenarition From Stem-Segment Explants of Gypsophila", Plant Cell, Tissue and Organ Culture, V.49, 2, 101- 106.
• Akşehirli, M., Bozkurt, M. ve Karaali, A. (1971). "Tahin Helvalarında ve Çövende Saponin Miktarları ve Toksititesi". Türk Hijyen ve Tecrubi Biyoloji Dergisi, 31(1): 42-48.
• Antkowiak, W. and Dyba, S. (2004). "Effect of Differentiated NPK Fertilization on Saponin Content in Roots of Tall and Spread Gypsophyll (Gypsophila paniculata L. and G. repens L.)" in The Second and Third Years of Cultivation, Prace z Zakresu Nauk Rolniczych 97: 9- 14, 2004.
• Arslan, H. and Güleryüz, G. (2002). "Some Endemic Species to Uludağ (Bursa, Turkey): Carduus Olympicus Boiss., Festuca Punctoria SM., Galium Olympicum Boiss., Gypsophila Olympica Boiss., Rumex Olympicus Boiss.", The Karaca Arboretum Magazine, 6(4): 155-159.
• Arslan I, Çelik A & Jang HC (2012). "A cytotoxic triterpenoid saponin from under-ground parts of Gypsophila pilulifera Boiss.& Heldr." Fitoterapia 83: 699–703.
• Ataşlar, Ebru (1999). Batı Anadolu Gypsophila L. Türleri Üzerinde Biyosistematik Çalışmalar, Osmangazi Üniv. Fen Bilimleri Enst. Eskişehir.
• Ataşlar, Ebru (2000). Ecological Features of Some Gypsophila L. Species. The Proceedings of the Second Balkan Botanical Congress 14-18 May 2000, İstanbul Turkey 1: 107-110.
• Ataşlar, Ebru and Ocak, Atila (2005). "Gypsophila osmangaziensis (Caryophyllaceae) a New Species From Central Anatolia, Turkey", Annales Botanici Fennici 42: 57- 60, ISNN 0003-3847, Helsinki 16 February 2005.
• Ataşlar, E., Tokur, S., 2001. Ecological Features of Some Gypsophila L. Species, 2’nd Balkan Botanical Congress, Vol. 1, 107-110.
• Babaoğlu, Mehmet, Gezgin, Sait, Topal, Ali, Sade, Bayram, ve Dural, Hüseyin, 2004. "Gypsophila sphaerocephala Fenzl ex Tchihat.: A Boron Hyperaccumulator Plant Species That May Phytoremediate Soils With Toxic B Levels", Turk J. Bot, 28 (2004) 273- 278.
• Bai H, Zhong Y, Xie YY, Wang Y-S, Liu L & Zhou L (2007). "A major triterpenoid saponin from Gypsophila oldhamiana." Chemistry & Biodiversity 4: 955–60.
• Barendse, L.V.J. (1986). "Postharvest treatment of Gypsophila paniculata". Acta Hortic., 181: 338.
• Barkaudah, Y. I., 1962. "A Revision of Gypsophila, Bolanthus, Ankyropetalum and Phryna", Wentia, 9, 1-203.
• Barrera, A. C. and Arenas, G. (1999). "Cutting- Time Effect During Harvest Cycle on Postharvest Behavior of Three Gypsophila paniculata cv. perfecta Clones", Proc. of The Int. Symp. On Cut Flowers in The Tropics, Acta Hort. 482, 71- 76, ISHS 1999.
• Battal, H. (2002). Çöven Ekstraktı Üretimi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 44 s.
• Battal, H., Sarı, F. ve Velioğlu, S. (2003). "Çöven Ekstraktı Üretimi Üzerine Bir Araştırma", Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, Cilt :4, No :1 : S. 75- 84, 2003.
• Baylan, N. (1990). Tahin Helvalarında Saponin Miktarı Üzerinde Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Türkiye Bilimsel ve Teknik Arastırma Kurumu Tarım ve Ormancılık Araştırma Grubu, Proje No:TOAG-706. & Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enst. Gıda Bilimi ve Tekn. Anabilim Dalı Lisans Tezi, Sayfa sayısı 64, T. C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi Tez No: 13001, 1990.
• Baytop, Asuman (1983a). Farmasötik Botanik, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayın No:36, s.336.
• Baytop, Asuman (1983b). Farmakognozi Ders Kitabı, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları No:19, s.92- 93.
• Baytop, Turhan (1963), Türkiye'nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İ. Ü. Yayınları 1039, İstanbul
• Çağlayanlar, Esin (2006). Çöven Ekstraktının Maya Performansı, Hamur Reolojik Özellikleri ve Ekmek Kalitesi Üzerine Etkisi. Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisligi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Temmuz, 2006, Denizli.
• Çevrimli, B. S. (1990). Çöven (Gypsophila arrosti) Otundan Yüzey Aktif Maddesi Eldesi ve Bazı Özelliklerinin İncelenmesi, Gazi Ünviversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya Anabilimdalı Yüksek Lisans Tezi, Sayfa Sayısı: 62, T. C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi, Tez No: 11638, 1990.
• Çevrimli, B. S., Kariptas E. and Yucekutlu A. N., "Isolation of Saponin from Dried Roots of Gypsophila simonii Hub. Mor", Pakistan Journal of Biological Sciences, 10 (2007) 1944–1946.
• Darwent AL & Coupland RT (1966). "Life history of Gypsophila paniculata." Weeds 14: 313–318.
• Darwent AL (1975). "The biology of Canadian weeds. 14. Gypsophila paniculata L." Canadian Journal of Plant Science 55: 1049–58.
• Davis, P. H. (1967), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, v. 2, p. 149- 171, University Press, Edinburgh
• Doi, M., Saito, T., Nagai, N., ve Imanishi, H. (1999). "Occurrence of ‘Flower Browning’ of Cut Gypsophila paniculata L. and Its Prevention by Harvesting at Bud Stage", Journal of the Japanese Society For Horticultural Science, Volume 68, Issue 4, 1999, Pages 854- 860.
• Downs C.G., Reihana M. and Dick, H. (1988). "Bud opening treatments to improve Gypsophila after transport". Sci. Hortic., 34: 301-310.
• Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z & Adıgüzel N (2000). Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği & Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ankara
• El Naggar SM (2004). "The seed coat and pollen morphology of Gypsophila pilosa (Caryophyllaceae)." Flora Mediterranea 14: 109–114.
• Farnham, D.S., Kofranek, A.M. and Kubota J. (1978). "Bud opening of Gypsophila paniculata L. cv. Perfecta with Physan-20". J. Am. Soc. Hortic. Sci., 103: 382-384.
• Fedotova, T.A., Ardjanova, R.R. (1992). "Seed Morphology in the Genus Gypsophila (Caryophyllaceae)", Botanical Journal U.S.S R, 77, 5: 1-16.
• Fons, F., Amella, N., Leyval, C., Saint-Martin, N. and Henry, M. (2003). "Effects of Gypsophila Saponins on Bacterial Growth of Kinetics and on Selection of Subterranean Clover Rhizosphere Bacteria". Canadian Journal of Microbiology, June 2003, Vol. 49. Issue 6, p. 367- 373.
• Frechet, D., Christ, B., Monegier du Sorbier, B., Fischer, H. and Vuilhorgne, M. (1991). "Four Triterpenoid Saponins from Dried Rroots of Gypsophila Species", Phytochemistry, 30(3): 927.931.
• Gamliel, A., Hadar, E., and Katan, J. (1989). "Soil Solarization to Improve Yield of Gypsophila in Monoculture Systems", Acta Horticulturae, 255, 1989, p. 131- 138.
• Gaygısız, M. ve Akınerdem, F. (1998). "Konya Yöresi Çöven Türlerinden (Gypsophila venusta Fenzl.)’ın Bazı Bitkisel Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma", S. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 12 (16): 56- 64, 1998.
• Geven, F., Ketenoğlu, O., Bingöl, Ü., Güney, K. (2009). "İç Anadolu'dan (Polatlı-Haymana) Astragalo karamasici-Gypsophilion eriocalycis Alyansı İçin Yeni Sintaksonlar". Ekoloji, 18: 71, 32-48.
• Hakkı EE., Ünlü A., Özbek Z., Gezgin S., Babaoğlu M. (2006). "Bor Biriktiren Gypsophila L. Cinsi Bitkilerin Moleküler Genetik Yöntemlerle Karakterizasyonu". S. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi. 20(40): 27-31.
• Hamzaoğlu Ergin (2012). "A new species of Gypsophila and a new name for Silene (Caryophyllaceae) from Turkey." Turkish Journal of Botany 36: 135–139.
• Hamzaoğlu Ergin, Koç, M & Budak, Ü (2011). "A new species of (Caryophyllaceae) from East Anatolia (Turkey): Hamzaoğlu sp. nova." Turkish Journal of Botany 35: 67–70.
• Han BH, Joung HY & Choi JK (1996). "Effect of different sealing materials on CO2 and ethylene concentration in culture vessel, and growth and vitrification of Gypsophila paniculata ‘Bristol Fairy’." Journal of the Korean Society for Horticultural Science 37: 118–122.
• Hani, M., Eelgamal, A, Soliman S. M. H., Toth, G., Halasz, J., Duddeck, H. (1996). "Structure of a Novel Triterpene Saponin From Gypsophila capillaris (Forssk.)", Magnetic Resonance in Chemistry, Vol. 34, 697- 702 (1996).
• Henry, Max, Rochd, Mohamed and Bennini, Bachir (1991). "Biosynthesis and Accumulation of Saponins in Gypsophila paniculata", Phytochemistry, 30(6): 1819-1821.
• Herold, M. C. and Henry, M. (2001). "UDP- Glucuronosyltransferase Activity is Correlated to Saponin Production in Gypsophila paniculata Root in Vitro Cultures", Biotechnology Letters, V:23, (5) p. 335- 337.
• Huber-Morath A (1967a). "Gypsophila L." In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 149–171, Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Huber-Morath A (1967b). "Beitrage zur Kenntnis der Verbreitung von Gyopsophila und Bolanthus in Anatolien." Bauhinia 2: 177–191. (Almanca)
• İnan, Memet (2006a). Çukurova Koşullarında Farklı Kökenli Çöven (Gypsophila sp.) Türlerinde Kök Verimleri ve Saponin İçeriklerinin Araştırılması, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), Adana.
• İnan, Mehmet (2006b). Studies of Root Yields and Saponin Contents ofGypsophila L. Species Those Have Different Origins in Çukurova. Çukurova University, Science Institute.
• Kadman-Zahavi, A. and Gartenhouse, M. (1989). "The Effects of Light Spectra Fluence, Duration and Time of Application on Flowering of Gypsophila". Scientia Hort. 40: 237-245.
• Karagüzel, Osman (1993). Gypsophila paniculata L. 'Perfecta'nın Çiçeklenmesine Dikim ve Budama Zamanları Gün Uzunlukları ve GA₃'ün Etkileri Üzerinde Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• Karagüzel, O. ve Altan, S. (1999). "Gypsophila paniculata L. “Perfecta”nın Büyüme ve Çiçeklenmesi Üzerine Dikim Zamanı ve Gün Uzunluğunun Etkileri", Turkish Journal of Agriculture and Forestry 23 (1999), Ek Sayı 2, 257- 280.
• Karagüzel, Osman ve Ortaçeşme, Veli (2000). "Gypsophila Yetiştiriciliğinde Dikim Sıklığının Verim, Kalite ve Aydınlatma Enerjisinin Verimli Kullanımına Etkisi", Turk J. Agric. For. 24 (2000), s.691- 697, TÜBİTAK.
• Karagüzel, Osman, Uzun, G., Altan, S., SšöğüŸt, Z., Ortaçeşme, Veli (1992). "Gypsophila paniculata L.’da Anaçlık Tesisi ve ‚Çelikten Fide ܆retimi Üzerinde Araştırmalar". TüŸrkiye I. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi Cilt II: 641-646.
• Korkmaz, Mustafa (2007a). Türkiye’ de Yetişen Bazı Tek Yıllık Gypsophila L. (Caryophyllaceae) Taksonları Üzerinde Biyosistematik Çalışmalar, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Isparta.
• Korkmaz, Mustafa (2007b). Biosystematic Studies on The Annual Gypsophila L. Taxa Grown in Turkey. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta.
• Korkmaz, Mustafa, Kılıç, Ceyda Sibel & Güvenç, Ayşegül (2008). "Soaproot yielding plants of East Anatolia and their potential in nature." Turkish Journal of Botany 32: 489–494.
• Korkmaz, Mustafa and Özçelik, Hasan (2011a). "Systematical and morphological characteristics of annual Gypsophila L. (Caryophyllaceae) taxa of Turkey". Biological Diversity and Conservation (Biodicon), 4/1: 79- 98
• Korkmaz, Mustafa and Özçelik, Hasan (2011b). "Economic importances of Gypsophila L., Ankyropetalum Fenzl and Saponaria L. (Caryophyllaceae) Taxa of Turkey", African journal of Biotechnology, 10/47: 9533-9541.
• Korkmaz, Mustafa and Özçelik, Hasan (2012). "Habitat properties of annual Gypsophila L. (Caryophyllaceae) taxa of Turkey." Biological Diversity and Conservation (Biodicon) 5: 11–22.
• Korkmaz, Mustafa and Özçelik, Hasan (2013). "Soil-plant relations in the annual Gypsophila (Caryopyhllaceae) taxa of Turkey". Turk J Bot (2013) 37: 85-98
• Korkmaz, Mustafa, Özçelik, Hasan, and Özgökçe F. (2010). Economic Importance and Using Purposes of Gypsophila L. and Ankyropetalum Fenzl (Caryophyllaceae) Genera of Turkey. Second International Symposium on Sustainable Development, 8-9 June 2010, International Burch University, Sarajevo.
• Kovtonyuk, N. K. (1994). "The Structure of Seed Surface and The Systematic of the Siberian Gypsophila Species (Caryophyllaceae)", Botanical Journal U.S.S.R. 79, 4: 48-51.
• Koyuncu Mehmet, Güvenç, Aşegül & Erdurak CS (2006). Doğu Anadolu’da Çöven Elde Edilen Bitkiler ve Bunların Doğadaki Potansiyeli, TBAGDPT. Ç.Sek.6 (199 T 064).
• Koyuncu Mehmet, Kılıç, C. S. & Güvenç, Aşegül (2008). "Soaproot Yielding Plants of East Anatolia and Their Potential in Nature", Turk J. Bot. 32, 489 – 494.
• Kozuharova E, Balabanova V & Boev V (2011). "In-situ and ex-situ morphological characters of Gypsophila trichotoma' Wend." in Bulgaria Comptes rendus de l’Académie Bulgare des Sciences. Biologie Botanique 64: 523–528.
• Moe, R. (1988). "Flowering Physiology of Gypsophila", Acta Horticulturae 218, 1988, p. 153- 158, Tropical Horticulture XII.
• Mostad, H. B. and Doehl J. (1987). "Seperation and characterization of oleanene-type pen-tacyclıc triterpenes from Gypsophila arrostii by liquid chromatography-mass spectrometry", Journal of Chromatography, 396 (1987) 157-168.
• Nordestgaard, A. (1988). "Trials with Gypsophila for Seed Production", Tidsskrift for Planteavl 92 (3): 217- 219.
• Özçelik, Hasan, Ay, G., Öztürk, M. (1992). "Ankyropetalum gypsophiloides Fenzl (Caryophyllaceae) Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Ekolojik Çalışmalar", Fırat Üniversitesi, XI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Elazığ.
• Özçelik, Hasan, Demir, M. (1997). "Bazı Doğal Faydalı Bitkilerin Adaptasyonları Üzerine Bir Araştırma", S. D. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2, 107 – 115.
• Özçelik, Hasan, Muca, B. (2010). "Ankyropetalum Fenzl (Caryophyllaceae) Cinsine Ait Türlerin Türkiye’deki Yayılışı ve Habitat Özellikleri." BİBAD – Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 3 (2): 47–56.
• Özçelik, Hasan and Özgökçe, F., (1995). "Taxonomic Contributions to Genus Gyopsophila L. (Caryophyllaceae) from East Anatolia (Turkey)". IV th Plant Life of South West Asia Symposium, İzmir/ Türkiye.
• Özçelik, Hasan ve Özgökçe, F., (1999). "Gypsophila bitlisensis' Bark. ve Gypsophila elegans Bieb. Üzerinde Morfolojik, Taksonomik ve Ekolojik Araştırmalar", 1st International Symposium on Protection of Natural Enviroment and Ehrami Karaçam 23- 25th September 1999, Kütahya/Türkiye, s.295- 313.
• Özdemir C, Özkan M & Kandemir A (2010). "The morphological and anatomical properties of Gypsophila lepidioides Boiss. (Caryophyllaceae) endemic to Turkey." International Research Journal of Plant Science 1: 69–74.
• Özgökçe, F. (1995). Doğu Anadolu’da Yayılış Gösteren Bazı Gypsophila L. (Caryophyllaceae) Türleri Üzerinde Morfolojik, Taksonomik ve Ekolojik İncelemeler, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bil. Enst., Y. Lisans Tezi, Van.
• Özhatay, N., Alpınar, K. (1981). "A New Record for the Turkish Flora: Gypsophila glomerata Pallas ex Bieb." İstanbul Univ. Eczacılık Fak., Mec., 16: 10-13.
• Öztürk, M., Özçelik, H. (1991). Doğu Anadolu’nun Faydalı Bitkileri (Useful Plants of East Anatolia), SİSKAV (Siirt, İlim, Spor, Kültür ve Araştırma Vakfı), Semih Ofset Matbaacılık Yayıncılık ve Ambalaj Sanayi Limited Şirketi, Ankara.
• Öztürk, A., Öztürk, S., Kartal, Ş. (2000). "Van Otlu Peynirlerine Katılan Bitkilerin Özellikleri ve Kullanılışları." OT Sistematik Botanik Dergisi, 7, 2, 167 – 179.
• Pauthe-Dayde, Rochd D & Henry M (1990). "Triterpenoid saponin production in callus and multiple shoot cultures of Gypsophila spp." Phytochemistry 29: 483–487.
• Sekmen AH, Turkan I, Tanyolac ZÖ, Özfidan C & Dinc A (2012). "Different antioxidant defense responses to salt stress during germination and vegetative stages of endemic halophyte Gypsophila oblanceolata Bark." Environmental and Experimental Botany 77: 63–76.
• Sezik, Ekrem (1982). "Türk Çöveni’nin Mensşei ve Kalitesi". Ankara Eczacılık Fakültesi Mecmuası 12 :41-64.
• Shillo, R. and Halevy, A. H. (1980). "Interaction of Photoperiod and Temperature in Flowering Control of Gypsophila paniculata L". Scientia Hort. 16: 385-393.
• Shu, H.T.S., Dequan, L., and Turland, N.J. (2004). "Flora of China, Gypsophila paniculata L.", Sp. Pl. FOC Vol. 6 1: 407, 1753, Page 112.
• Sinkkonen A, Strömer R & Penttinen OP (2008). "Low toxicant concentrations decrease the frequency of fast-growing seedlings at high densities of annual baby’s breath (Gypsophila elegans)." Environmental Pollution 153: 523–525.
• Tandler, J., Mor, Y., Spiegelstein, H. and Mayak, S. (1986). "Chemical treatments to improve the quality of cut Gypsophila flowers". Acta Hortic., 181: 443-449.
• Tunç, M. (2000). Çöven (Gypsophila arrostii var. nebulosa) Bitkisinden Elde Edilen Ekstraktın Antibakteriyel Özelliğinin Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Gebze İleri teknoloji Enstitüsü, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Gebze, Kocaeli.
• Ünver T, Bozkurt O & Akkaya MS (2008). "Identification of differentially expressed transcripts from leaves of the boron tolerant plant Gypsophila perfoliata L." Plant Cell Reports 27: 1411–1422.
• Velioğlu, S. (2001). "Çöven Ekstraktı Üretim Koşullarının Belirlenmesi ve Standardize Edilmesi Üzerine Araştırma", Tübitak TOGTAG Proje No: 2467
• Williams, F. N. 1989. "Revision of the specific forms of the genus Gypsophila". Journal of Botany, 27: 321- 329.
• Yao S, Luo JG, Ma L & Kong LY (2011). "Two new triterpenoid saponins from the roots of Gypsophila paniculata with potent α-glucosidase inhibition activity." Chinese Journal of Natural Medicines 9: 401–405.
• Yurdagel, Ü., Birim, İ. ve Sağlam, R. (1994). "Çöven Kökü Özütünün Eldesi ve Bileşimi Üzerine Arastırmalar". E.Ü. Mühendislik Fakültesi Dergisi Gıda Mühendisliği 11(1-2): 165-170.
• Yücekutlu, A. Nihal (200). Çöven (Gypsophila simonii Hun. Mor) Kökünden Saponin Saflaştırılması. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya, Yüksek lisans Tezi. 64s. Ankara.
• Yücekutlu, A. Nihal and Bildacı, Işık (2008). "Determination of Plant Saponins and Some of Gypsophila' Species. A Review of the Literature". Hacettepe Journal of Biology and Chemistry, 36(2), 129-135.
• Zucker, A., Ahroni, A., Shejtman, H., and Vainstein, A. (1997). "Adventitious Shoot Regeneration From Leaf Explants of Gypsophila paniculata L.", Plant Cell Reports (1997) 16: 775- 778.

Dış bağlantılar

• Sürur Öztürk, Çöven yetiştirip helva ve lokum üretebilir miyiz?