İsmin hâlleri
| Örnekler |
|---|
|
Türkçede ismin hâlleri; kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:
- Yalın hâli
- -e hâli (yönelme)
- -i hâli (belirtme)
- -de hâli (bulunma)
- -den hâli (ayrılma/çıkma)
Hâl ekleri büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişirler.
- çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
- çaya, okula ,tatlıya, çöpe...
Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" harfleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t" ye dönüşebilir.
- işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.
Yalın hal
Kelimelerin hal eki almamış halidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.
Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.
Ben |
Sen |
O |
Biz |
Siz |
Onlar |
-e hâli (yönelme hâli)
Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.
bana |
sana |
ona |
bize |
size |
onlara |
- Yarın okula beni annem bırakacak.
- Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.
-i hâli (belirtme hâli)
Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akusatif olarak bilinir.
beni |
seni |
onu |
bizi |
sizi |
onları |
- Annem bizi eve götürdü.
- Bulaşıkları yıkadım.
3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:
- (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
- Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)
-de hâli (bulunma hâli)
Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Hint-Avrupa dillerinde mevcut olmayan bu zamana bu dillerde lokatif de denmektedir.
bende |
sende |
onda |
bizde |
sizde |
onlarda
|
-den hâli (ayrılma hâli)
Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Hint-Avrupa dillerinde mevcut olmayan bu zamana bu dillerde ablatif de denmektedir.
benden |
senden |
ondan |
bizden |
sizden |
onlardan |
Başka dillerdeki hâller
Genitif
İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da âidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağman ismin hâllerinden sayılmamaktadır.
Vokatif
Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de mesela Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.
Hint-Avrupa dillerinde kısmen çok daha fazla hâller vardır. Mesela Fin-Ugor dillerinde 15, im Macarcada sayım şekline göre 0 ilâ 40, Vepsçede ise 24 hâl vardır. Fakat kavramı genel olarak geçerli şekilde tanımlamak zordur. Bazı eksperler, bu kavramın bütün dillere - mesela İngilizce veya Macarcaya uygulanabileceğini şüpheyle karşılamaktadır.
Dünya dillerinde ismin hâlleri
| Hâl | Anlam | Örnek | Dillere örnekler |
|---|---|---|---|
| Abesif | gıyapta | öğretmensiz | Estonyaca, Fince |
| Ablativ (1) | dolaylı hâl | öğretmenle ilgili | Latince, Sanskritçe |
| Ablativ (2) | yol hareketi | öğretmenden çekildi | Estonyaca, Fince, Latince, Macarca, Türkçe |
| Absolutif | geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri | öğretmen yahut öğretmeni | Ergatif diller |
| Adesif | yakınında | öğretmende | Estonyaca, Fince, Litvanyaca (eskiden), Macarca |
| Akusatif | doğrudan nesneler | öğretmeni | Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe |
| Alatif veya diketif | bir yere doğru hareket | öğretmene doğru | Baskça, Fince, Estonyaca, Litvanyaca (eskiden), Macarca, Tibetçe |
| Ekvatif | karşılaştırma | öğretmen gibi | Sümerce |
| Datif | yön veya alıcı; dolaylı nesne | öğretmene | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe |
| Delatif | bir yerden aşağı doğru yolda hareket | gemiden aşağı | Macarca |
| Delimitatif (yerel genitif) | yerel âidiyet | öğretmenin, öğretmene âit | Baskça |
| Derivatif | köken | Ankaralı öğretmen | Türkçe |
| Elatif | dışarı çıkma | evden dışarı | Eski Yunanca, Estonyaca, Fince, Macarca |
| Ergatif | geçişli fiili yürüten özne | öğretmen (ev inşâ ediyor…) | Çerkesçe[1], Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe |
| Esif | durumun işâretlenmesi | öğretmen olarak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formâl ve modâl) |
| Genitif (Genetiv) | âidiyet, ilişki | öğretmenin | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe |
| İlatif | içeriye doğru hareket | eve | Estonyaca, Fince, Laponca, Litvanyaca, Macarca |
| İnesif | içerisinde | evin içinde | Baskça, Macarca, Fince, Estonyaca, Litvanyaca |
| İnstrüktif (1) | yapış şekli | öğretmen aracılığıyla | Fince |
| Aletsel veya instrüktif (2) | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe |
| Komitatif | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Estonyaca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe |
| Lokatif | yer | öğretmende | Laponca, Letonyaca, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe |
| Nominatif | özne | öğretmen | Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe |
| Oblik | kapsamlı | öğretmeni ilgilendiren | Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca |
| Partitif | miktarlar | öğretmenlere | Baskça, Fince, Estonyaca |
| Perlatif | bir şeyin içinden geçmek | evin içinden | Tokarca |
| Posesif | âidiyet | öğretmene âit | Baskça |
| Postpozisyonel | sona eklemelerden önce gelen ismin hâli | öğretmen + son pozisyon | Hintçe |
| Prepositif | ismin hâli nach ilgeçten | ilgeç + öğretmen | Rusça |
| Prolatif (1) | yüzeyde hareket | evden | Estonyaca |
| Prolatif (2) | için veya yerine | öğretmen için | Baskça |
| Sublatif | bir şeye doğru hareket | gemiye | Macarca |
| Superesif | bir yerdeki pozisyon | gemide | Macarca |
| Tendensyal | hareketin yönü | öğretmene doğru | Baskça |
| Terminatif | hareket veya zamanın sonu | öğretmene kadar | Baskça, Estonyaca, Macarca, Tibetçe |
| Translatif | durum değiştirme | öğretmen olmak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Macarca |
| Vokatif | hitap | (Ey) İmân edenler! | Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanyaca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi) |
- ↑ Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111. http://journals.lub.lu.se/index.php/LWPL/article/viewFile/2480/2055tI2Zatd7DvqcAaA.