Danimarka'daki Yahudilerin tarihi
Az sayıdaki Danimarka'daki Yahudilerin tarihi 17.yy'a kadar dayanır.
Köken
Ortaçağa ait Danimarka sanatlarında Yahudiler ucu sivri şapkalar giyinmiş olarak tasvir edilir fakat bu dönemde Danimarka'da Yahudilerin yaşadığına dair bir kanıt yoktur. 1536'daki Danimarka Reformuyla ülkeye Katolik ve Yahudilerin girmesi yasaklandı.
Bilinen ilk yerleşim, soylulara ait topraklarda gerçekleşmiştir. IV.Christian bugün Schleswig-Holstein eyaletinin bulunduğu Elbe Nehrinde Glückstadt'ı kurdu ve Albert Dionis isimli Yahudi tüccarın burada ticaret yapmasına izin verdi. Zamanla bu haklar birkaç Yahudiye daha verildi ve 1628'de bu durum resmileştirilerek Yahudilere koruma, dini özgürlük ve kendilerine ait mezarlık sahibi olma hakları tanındı. Albert Dionis, arzulu projeleri sayesinde Danimarka soyluları arasında kendisine özel statü verildi. Aynı statü sahibi Gabriel Gomez, ticaretin gelişmesi için Danimarka'da Sefaradlara yerleşme hakkı verilmesi için III. Frederick'i ikna etti. İlerleyen zamanlarda bu haklar Aşkenazlara da tanındı.
1684'te Danimarka Batı Antillerinin valisi olabilmek için Gabriel Milan Hıristiyanlığa geçti fakat yolsuzluk nedeniyle 1689'da idam edildi.
Kalıcı cemaatlerin kuruluşu
Danimarka'da, Otuz Yıl Savaşı'nın ardından çıkan ekonomik kriz sebebiyle III. Frederik mutlak monarşi ilan etti. Ticareti geliştirmek için ülke kapılarını iç göçe açtı. İlk Yahudi cemaati 1682'de Fredericia'da kuruldu, bunu 1684'te Kopenhag'daki Aşkenaz cemaati takip etti.
1780'de Danimarka'da 1600 Yahudi vardı ve varlıklarına göre özel haklar elde edebiliyorlardı. Sosyal ve ekonomik alanda ayırımcılığa uğrayan Yahudiler 1782'de bir süre Lutheran kiliselerine gitmeye zorlandılar. Buna rağmen, cemaat içinde içişlerinden belli ölçüde kendileri sorumlu olup gettolarda yaşama zorunluluğu yoktu. Dönemin sanat ve edebiyatından anlaşıldığı üzere cemaat kendisini halktan soyutlamıştı.
Danimarka hayatına uyum
Haskala (Yahudi aydınmacılığı) Danimarka'ya 18.yy'da ulaştı ve kral Danimarka unsurlarını topluma entegre edebilmek için reformlar uyguladı. Yahudilerin dernek kurmasına, üniversitelere gitmesine, gayrimenkul satın almasına ve okullar kurmasına izin verildi.
Napolyon Savaşları ve hüsranla biten Gambot Savaşı Danimarka Yahudilerinin özgürleştirilmesine olanak sağladı (buna rağen, aynı durumda olan Norveç'te Yahudilerin ülkeye girmesi yasaklandı). Yinede 1819'da Danimarka'da aylarca sürecek olan antisemitik ayaklanmalar başladı; ölü sayısı bilinmemektedir.
19.yy Danimarka Yahudilerinin kültür yaşamının geliştiği dönemdir. Mimar G. F. Hetsch tarafından tasarlanan Kopenhag Büyük Sinagogu ülkenin önemli binalarındandır. Danimarka Yahudi cemaati topluma Mendel Levin Nathanson, Meir Aron Goldschmidt, Edvard Brandes, Georg Brandes ve Henri Nathansen gibi kişileri kazandırmıştır.
Büyüme ve 20.yy krizleri
Yahudilerin entegre olduğu her toplumda görüldüğü gibi, Danimarka'da da karışık evlilikler gibi sebeplerden dolayı Yahudi nüfusu asimile olmaktaydı. Buna rağmen 1903 Kişinev pogromu, 1904 Rus-Japon Savaşı, Rus devrimleri gibi olaylar ülkeye Yahudi göçmen kazandırıp yaklaşık 3000 Yahudinin buraya yerleşmesine sebep olmuştur.
Yeni gelenlerle Yahudi cemaatinin karakterisitiği dindarlıktan laik sosyalizme dönüştü. Yidiş dilinde tiyatro oyunları sergilenip gazeteler basıldı. Bu durum kısa sürdü ve Danimarka 1920'lerin başlarında kapılarını göçmenlere kapattı.
Nazi dönemi
Nisan 1933'de X. Christian Yahudi cemaatinin yüzüncü yıldönümü nedeniyle Kopenhag merkez sinagogunda yer alacaktı. Almanya'da Adolf Hitler'in Ocak 1933'te başa gelmesiyle cemaat liderleri Kral'a ziyareti erteleme tavsiyesinde bulundu. Kral X. Christian ısrar edince bir sinagog ilk defa bir İskandinav lideri tarafından ziyaret edilmiş oldu.
Hitler'in başa gelmesiyle Danimarka halkı ve özellikle ülkedeki Yahudiler üzerindeki gerginlik arttı. Danimarka bağımsızlığını ve tarafsızlığını koruyabilmek için Hitler'i sakinleştirmeye çalıştı fakat en nihayetinde 9 Nisan 1940'da Weserübung Operasyonu'yla Alman güçleri ülkeyi işgal edince durum riskli bir hal aldı.
1943'de Almanya'nın Danimarka'dan sorumlu yetkilisi Werner Best Danimarka Yahudilerini Roşaşana'ya denk gelen 1 Ekim'de sürme kararı aldı. 202 kişi tutuklandı fakat uyarı daha önceden yapıldığından 7550 Yahudi gemiyle Øresund boğazından geçip İsveç'e vardı. 450 Yahudi Theresienstadt toplama kampına gönderildi ve bunlardan 52'si öldürüldü. Danimarka yetkilileri Yahudi tutuklulara her fırsatta yemek yardımı yaptı.
Savaş sonrası dönem
Danimarka toplumu Yahudiler için her alanda dostane ve güvenilir bir ortam yarattı. Danimarka'da bugün kullanımda olan iki sinagog bulunmaktadır ve ikisi de Kopenhag'dadır. Sadece kendi üyelerine hizmet sunan Krystalgade cemaati gelenekselcidir. Machsike Hadas Sinagogu ise küçük bir Orthodox sinagogudur ve Chabad'ın Kopenhag'da varlığı söz konusudur.
Ülkede Rambam ve Alef adlarında iki kültürel Yahudi gazetesi bulunmaktadır.
Kaynakça
- Conrad Kisch: The Jewish community in Denmark: history and present status - From all their habitations
- Official website for the Jewish community in Denmark
- Society for Danish-Jewish History/Rambam
- Jewish Genealogical Society in Denmark
- The Jews of Denmark – a Bibliography, website of The Royal Library, Denmark
| ||||||||||||||