Yahudiler

Yahudiler
Toplam nüfus
13.746.100–17.936.400[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
 İsrail 6.042.000[2][3]
 Amerika Birleşik Devletleri 5.425.000 - 6.800.000[4][5]
 Fransa 480.000[4]
 Kanada 375.000[4]
 Birleşik Krallık 291.000[4]
 Rusya 194.000[6]
 Arjantin 182.300[4]
 Almanya 119.000[4]
 Avustralya 107.500[4]
 Macaristan 100,000 - 120,000[7][8]
 Brezilya 96.000[4]
 Güney Afrika 70.800[4]
 Ukrayna 67.000 - 200.000[9]
 Meksika 39.400[4]
 Belçika 30.300[4]
 Hollanda 30.000[4]
 İtalya 28.400[4]
 Türkiye 26.000[10]
 Şili 18.500[4]
 İran 10.800[11]
Diğer ülkeler 250.200[4]
Diller
İbranice, Yidiş, Ladino ve diğer Yahudi dilleri
Din
Yahudilik

Yahudiler (İbranice: יְהוּדִי, Yehudi [tek.]; יְהוּדִים, Yehudim [çoğ.]; Ladino: ג׳ודיו, Djudio [tek.], Djudios [çoğ.]; Yidiş: יִיד, Yid [tek.], Yidn [çoğ.]), kökeni Antik Yakın Doğu'da yaşamış İsrailoğulları veya İbranilere dayanan, köklü bir dinsel ve etnik yapıya sahip, dünyanın çeşitli yerlerine yayılmış bir halktır. Yahudilik dini ile arasında güçlü bir ilişki bulunan Yahudi halkı binlerce yıl boyunca Yahudiliğe geçenleri de kendi içine dahil etmiştir.[12][13][14]

Yahudi geleneğinde, Yahudilerin soyunun MÖ ikinci binyıla, kutsal kitap döneminden ataları İbrahim, İshak ve Yakub'a dayandığına inanılır. Yahudiler, antik çağdaki ulusal toprakları olan İsrail Diyarı'nda iki defa siyasi otonomiye sahip olmuşlardır. Bunlardan MÖ 1350'den MÖ 586 yılına kadar süren ilki, Yargıçlar Kitabı, İsrail ve Yehuda Krallıklarının Birleşik Monarşi ve Bölünmüş Monarşi dönemlerini içine alır ve Birinci Tapınak'ın yıkılması ile sona erer. İkincisi ise, MÖ 140 ile MÖ 37 yılları arasındaki Haşmonayim Krallığı dönemidir. Birinci Tapınak'ın yıkılmasından itibaren, dünyadaki Yahudilerin çoğunluğu diyasporada, yani sürgünde yaşamıştır.[15] 1948 yılında kurulan modern İsrail Devleti haricinde, yaşadıkları tüm ülkelerde azınlıkta kalan Yahudiler tarih boyunca sıklıkla baskılara maruz kalmışlar, bunun sonucunda da nüfuslarında yüzyıllar içinde gerek büyüklük gerekse ülkelere göre dağılım açısından dalgalanmalar meydana gelmiştir.

Yahudi Ajansı'nın verilerine göre, 2007 yılı itibarıyla, dünyada 5.4 milyonu İsrail'de, 5.3 milyonu Amerika Birleşik Devletleri'nde, geriye kalanı ise dünyanın dört bir yanındaki çeşitli büyüklüklerdeki cemaatlerde yaşayan, 13.2 milyon Yahudi vardır; bu sayı, bugünkü tahmini dünya nüfusunun %0.2'sine tekabül etmektedir.[16] Bu rakamlar, bir Yahudi örgütüne üye olsun ya da olmasın, kendini Yahudi sayan herkesi içine almaktadır.[17] Bununla birlikte, dünyadaki toplam Yahudi nüfusunun büyüklüğünü tam olarak saptamak zordur. Zira kimin Yahudi olduğunun belirlenmesinde, Yahudi din hukukuna (halaha) dayanan değerlendirmelerin yanı sıra, laik, siyasi ve aile geçmişinin belirlenmesine dayalı etkenler de bu sayıyı kayda değer oranda artırabilmektedir.[17]

Yahudiler ve Yahudilik

        
Yahudilik
Yahudi felsefesi
Dinî metinler
Kutsal Şehirler
Yahudi bayramları
Önemli şahsiyetler
Yahudi hayatı
Okullar
Dinî roller
Dinî yapılar
Yahudi ayin sistemi
Yahudi dilleri
Etnik bölünmeler
Yahudi mezhepleri
Dinî objeler
Yahudi duaları
Diğer dinler ve Yahudilik
 Yahudilik Portali

Yahudilerin kökeni, geleneksel olarak MÖ ikinci binyılda İbrahim, İshak ve Yakub'a kadar uzanır.[18] Milattan önce 1200 civarına ait olduğu düşünülen Merneptah Steli, ilk tek tanrılı din olan Yahudiliğin[19] binlerce yıllık süre zarfında geliştiği İsrail Diyarı'nda yaşayan Yahudi halkından bahsedilen en eski arkeolojik kayıtlardan biridir.[20] Kutsal kitaplardaki kayıtlara göre, ilk olarak Othniel Ben Kenaz'dan Samson'a kadar geçen dönemde Biblik yargıçların yönetiminde, ardından da Kral Davud'un Kudüs'ü aynı zamanda Birleşik Monarşi olarak bilinen, İsrail ve Yehuda Birleşik Krallığı'nın başkenti yaparak On İki İsrailoğlu Kabilesi'ni buradan yönettiği MÖ 1000 yılı civarında olmak üzere çeşitli dönemlerde Yahudiler bağımsız yaşamışlardır.[21]

Süleyman Mabedi'nin Kutsal Kitaplardaki tasvirlere dayanılarak hazırlanan çizimi.

Milattan önce 970 yılında, Davud'un oğlu Süleyman İsrail Kralı olmuştur.[22] On yıl içinde, Süleyman Birinci Tapınak olarak bilinen Kutsal Tapınak'ı inşa etmeye başlamıştır. Süleyman'ın ölümünün ardından (MÖ 930 civarı) kuzeydeki on kabile İsrail Krallığı'ndan ayrılmıştır.[23] Milattan önce 722'de, Asurluların İsrail Krallığı'nı fethederek burada yaşayan Yahudileri sürmeleri ile Yahudi diyasporası da başlamıştır.[24] Hareketlilik ve seyahat imkânlarının kısıtlı olduğu bir dönemde, Yahudiler ilk ve en dikkat çekici muhacirler olmuştur.

Birinci Tapınak dönemi, MÖ 586 yılı civarında, Babillilerin Yehuda Krallığı'nı fethederek Kudüs Tapınağı'nı yıkmaları ile son bulmuştur.[25] Babil Sürgünü'nde geçen elli yılın ardından, MÖ 538 yılında, Pers Kralı Büyük Kiros Yahudilerin Kudüs'e geri dönerek şehri ve kutsal tapınağı yeniden inşa etmelerine izin verir. İkinci Tapınak'ın inşası Birinci Tapınak'ın yıkılmasından yetmiş yıl sonra MÖ 516 yılında, I. Darius'un hükümdarlığı sırasında tamamlanmıştır.[26][27] İsrail Diyarı, Büyük İskender'in Pers İmparatorluğu'nu fethetmesi ile Helenistik Yunanların, ardından Ptolemaios Hanedanı'nın, sonra da Selevkos İmparatorluğu'nun kontrolü altına girmiştir. Selevkos İmparatorluğu'nun, Kudüs'ü Helenleşmiş bir şehir devlet olarak yeniden düzenleme teşebbüsü, Kohen Gadol Mattathias ve beş oğlunun IV. Antiokhos Epiphanes'e karşı gerçekleştirdiği Makkabi ayaklanması ile son bulmuştur. Milattan önce 152 yılında Haşmonayim Krallığı'nı kuran Mattathias, Kudüs'ü bir defa daha başkent yapmıştır.[28] Haşmonayim Krallığı yüz yıldan uzun süre ayakta kalmışsa da, gücünü artıran Roma İmparatorluğu'nun tahta geçirdiği Herod'un krallığında bir uydu devlet haline gelmiştir. Herod Krallığı da yüz yılı aşkın bir süre ayakta kalmıştır.[29] Milattan sonra 70 yılındaki Yahudi-Roma savaşları'nın ilkini başlatan Birinci Ayaklanma'da ve MS 135 yılındaki Bar Kohba ayaklanmasında Yahudilerin yaşadığı yenilgiler diyasporanın gerek coğrafi yayılımını gerekse nüfusunu artırmıştır. Kayda değer sayıda Yahudi İsrail Diyarı'nı terk etmiş, sürülmüş veya köle edilerek Roma İmparatorluğu'nun dört bir yanında satılmıştır.[30] O dönemden itibaren, Yahudiler başta Avrupa, Ortadoğu ve çevresi, daha sonraları da Kuzey Amerika olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde yaşamıştır. Yaşadıkları çeşitli ülkelerde de, ayrımcılık, baskı, yoksulluk, hatta soykırım (bkz.: Antisemitizm, Holokost) dönemlerinden sağ çıkmayı başarmışlardır. İslam hakimiyeti altındaki İspanya ve Portekiz, Yahudi Aydınlanması (Haskala) dönemi Almanya ve Polonya'sı ile Birleşik Krallık, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya gibi liberal veya anayasal demokrasi geleneğine sahip ülkelerin de aralarında bulunduğu çeşitli yer ve zamanlarda, kültürel, ekonomik ve bireysel refah dönemleri de yaşamışlardır.[31]

İbranice "Yehudi" (çoğ. Yehudim) ismi başlangıçta Yehuda kabilesine atıfta bulunmak üzere kullanılmaktaydı.[32] Ancak, Kuzey İsrail Krallığı'nın Güney İsrail Krallığı'ndan ayrılmasının ardından, Güney Krallığı içindeki hakim kabilenin adını alarak, Yehuda Krallığı olarak isimlendirilmeye başlamıştır.[33] Terim başlangıçta Güney Krallığı halkına gönderme yapmış olsa da, B'nei Yisrael (İsrailoğulları) terimi halen her iki grup için de kullanılmaktaydı. Asurluların Kuzey Krallığı'nı fethetmesinin ardından Güney Krallığı'nın tek İsrail devleti olarak kalması ile Yehudim kelimesi zamanla sadece Yehuda kabilesi veya Krallığı'nı değil, Yahudi halkının tümünü belirtmek için kullanılmaya başlamıştır. Yahudiliğin Kutsal Kitabı Tanah'ta ise tüm Yahudi halkına atıfta bulunmak amacı ile ilk olarak Ester Kitabı'nda kullanılmıştır.[34]

Köken bilimi

Türkçe'deki Yahudi kelimesinin kökeni, Arapça'daki Yehudi kelimesine dayanmaktadır. Türkiye'de Yahudileri tanımlamak üzere kullanılan Musevi kelimesi ise, Musa dininden olan anlamına gelen Arapça mūsawī kelimesinden Türkçe'ye girmiştir. Orta İngilizce'de, Jew kelimesi, Yunancadaki loudaios (Ἰουδαῖος) kelimesinden Latince'ye iudeus, buradan Eski Fransızca'ya önce juieu, sonra da giu olarak geçen kelimeden gelmiştir. Yehuda kelimesi ise, Yehuda Krallığı'nın ve on iki İsrail Kabilesi'nden birinin adı olan Yehuda'dan geçmiştir. İbranice'de Yahudi kelimesi יהודי, [jə·hu·ˈdiː] şeklinde telaffuz edilir.[34]

Almanca'da "Jude," Fransızca'da "juif," Danca'da "jøde," İspanyolca'da "judio" kelimelerinde olduğu gibi, diğer birçok dilde de aynı etimolojik kökene dayanan kelimeler kullanılırken, İtalyanca (Ebreo) ve Rusça (Еврей) gibi bazı dillerde bir Yahudiyi tanımlamak için, "İbrani" kelimesinden türetilen isimler kullanılmaktadır.[35]

Kim Yahudidir?

Yahudiliğin, ulus, etnisite, din ve kültür kavramlarının bazı özelliklerini içinde barındırmasından ötürü, kimin Yahudi olduğu konusundaki tanımlamalar, benimsenen kimlik yaklaşımının dine ya da ulusa dayalı olmasına göre kısmi farklılıklar gösterebilmektedir.[36] Günümüzdeki laik kullanımda, Yahudiler genellikle üç grubu içine alır: Dindar olsun ya da olmasın, bir Yahudi aileye doğmuş olanlar; ataları arasında veya soylarında Yahudi bulunanlar (kimi zaman kati olarak anne tarafından Yahudi olmayanları da içerebilir); ve ataları arasında veya soylarında Yahudi bulunmayan ancak usulüne uygun şekilde Yahudiliğe giren ve bu dini takip edenler.[37] Kimi dönemlerde, dine geçiş Yahudilikteki nüfus artışının önemli bir kısmını teşkil etmiştir. Örneğin, M.S. birinci yüzyılda, büyük ölçüde yaşanan din değiştirme dalgası sayesinde Roma İmparatorluğu sınırları içindeki Yahudi nüfusu iki kattan fazla artarak 4 milyondan 8 ila 10 milyona yükselmiştir.[38]

Tarih boyunca, Yahudi kimliğine dair tanımlamalar, halahada (Yahudilikte din hukuku) tanımlandığı gibi anne soyundan Yahudi olma ve halahaya uygun dine geçişler temelinde yapılmıştır. Tarihi olarak, kimin Yahudi olduğu ile ilgili tanımlamaların geçmişi, sözlü geleneğin Babil Talmudu ile kanun halinde derlenmesine kadar uzanır. Tanah'ın Tesniye 7:1-5 gibi çeşitli bölümlerini yorumlayan Yahudi bilgeler, bu pasajların Yahudiler ile Yahudi olmayanlar arasındaki karma evliliklere karşı bir uyarı olduğunu belirtmişlerdir, "Çünkü onlar oğullarınızı beni izlemekten saptıracak, başka ilahlara tapmalarına neden olacaklardır." Levililer 24:10'da ise İbrani bir kadın ile Mısırlı bir erkeğin evliliğinden olma erkek çocuğunun "İsrailliler arasında" olduğu anlatılır. Buna karşılık, Ezra 10:2-3'te, Babil'den dönen İsrailliler yabancı karılarını ve onlardan olma çocuklarını bırakmaya yemin ederler.[39][40] Haslaka'dan (Yahudi Aydınlanması) bu yana, Yahudi kimliğine dair halaha temelinde yapılan yorumlara çeşitli itirazlar ortaya çıkmıştır.[41]

Etnik bölünmeler

On dokuzuncu yüzyıl sonu Doğu Avrupalı Aşkenaz Yahudileri. Maurycy Gottlieb, Yom Kippur'da Sinagog'da Dua Eden Yahudiler (1878).

Dünyadaki Yahudi nüfus içinde, büyük ölçüde esas İsrailoğlu nüfusundan ayrılan kolların yerleştikleri farklı coğrafi bölgelerde birbirinden bağımsız evrimlerden geçmelerinden kaynaklanan, belirgin etnik bölünmeler bulunmaktadır. Eski Dünya'nın dört bir yanındaki çeşitli yerlerde Yahudi yerleşimciler tarafından çok sayıda Yahudi cemaati kurulmuş, bunlar arasında sıklıkla çok uzun mesafeler bulunduğundan cemaatler birbirinden genellikle uzun süre etkin bir şekilde tecrit olmuştur. Yahudi diyasporasının ilk binyılı boyunca, cemaatler yerel çevrelerinin siyasi, kültürel, doğal ve nüfusa dayalı etkisi altında gelişmiştir. Yahudiler arasındaki bu farklılıklar, günümüzde dilsel çeşitlilik, farklı damak tatları, litürjik uygulamalar ve dini yorumlar gibi noktaları içine alan her bir cemaatin Yahudiliğini kültürel olarak ifade etme tarzlarının yanı sıra zaman içinde dışarıdan alınan genetik katkının dereceleri ve kaynaklarında da görülebilir.[42]

Yahudiler sıklıkla iki ana gruptan biri ile özdeşleştirilir: Aşkenaz (çoğ. Aşkenazim), yani "Almanlar" (Orta Çağ İbranicesi'nde "Almanya" anlamına gelen Aşkenaz, bu grubun Orta Avrupa'daki temellerine gönderme yapar) ve Sefarad (çoğ. Sefardim) veya "İspanyollar" (İbranice'de "İspanya" veya "İberya" anlamına gelen Sefarad, bu grubun İspanya ve Portekiz'deki temellerine gönderme yapar). Ortadoğu ve Kuzey Afrika'yı kapsayan bir coğrafyaya yayılan ve çeşitlilik içeren bir Yahudi grubunu içine alan Mizrahiler ya da "Doğulular" (İbranice'de Mizrah "Doğu" demektir) ise, üçüncü büyük grubu oluşturmakla birlikte litürjik sebeplerden ötürü kimi zaman Sefarad grubu içinde anılmaktadır.[43]

Bene İsrail, Bnei Menaşe, Koçin Yahudileri ve Bene Efraim gibi Hindistan Yahudileri; Yunanistan'daki Romanyotlar; İtalyan Yahudileri ("İtalkim" veya "Bené Roma"); Yemen ve Umman'da Temaniler; önemli bir bölümünü Etiyopyalı Beta İsrail'in oluşturduğu çeşitli Afrika Yahudi grupları; ve başta Kaifeng Yahudileri olmak üzere Çin Yahudilerinin yanı sıra, yine farklı ancak günümüzde yok olmaya yüz tutmuş diğer cemaatlerin de aralarında bulunduğu birçok küçük grup daha vardır.[44]

Tüm bu gruplar arasındaki ayrımlar takribidir ve aralarında her zaman keskin sınırlar bulunmaz. Örneğin, Mizrahiler, aslında birbirlerine yukarıda sayılan gruplardan daha yakın olmayan Kuzey Afrika, Orta Asya, Kafkaslar ve Ortadoğu'daki Yahudi topluluklarından oluşan hetorojen bir gruptur. Öte yandan, Sefaradlardan bağımsız bir gelişme sürecinden geçmiş olmalarına rağmen, günümüzde litürjik tarzlarındaki benzerliklerden ötürü Mizrahilere kimi zaman Sefarad denmektedir. Mizrahiler arasında, Irak Yahudileri, Mısır Yahudileri, Berberi Yahudiler, Lübnan Yahudileri, Kürt Yahudileri, Libya Yahudileri, Suriye Yahudileri, Buhara Yahudileri, Dağ Yahudileri, Gürcü Yahudileri, İran Yahudileri ve diğer gruplar da vardır. Yemen ve Umman'dan gelen Temaniler de kendilerine özgü bir litürjik tarza sahip olmalarına ve Mizrahilere kıyasla cemaat dışından farklı genetik katkı almış olmalarına rağmen bazen bu gruba dahil edilirler. Ayrıca, 1490'lı yıllarda İspanya ve Portekiz'den gönderildikten sonra Ortadoğu ve Kuzey Afrika'ya yerleşen Sefarad Yahudileri ile bu bölgelerde eskiden beri yaşamakta olan Yahudi toplulukları arasında da ayrım yapılmaktadır.[44]

Tüm bu çeşitliliğe rağmen, günümüzde Yahudilerin büyük kısmını, dünyadaki Yahudilerin %70'i (İkinci Dünya Savaşı ve Holokost'tan önce bu oran %90'a yakındı) ile Aşkenaz Yahudileri oluşturmaktadır. Avrupa dışına yoğun göç verdiklerinden, Aşkenaz Yahudileri Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Arjantin, Avustralya ve Brezilya gibi ülkelerin bulunduğu Yeni Dünya'daki Yahudilerin de çok önemli bir kısmını teşkil ederler. Kuzey Afrika'dan Fransa'ya göç eden Mizrahiler, bu ülkede Aşkenaz ve Sefarad Yahudi nüfusunu geçmiştir.[45] Tüm Yahudi gruplarının temsil edildiği tek Yahudi nüfusu, her bir grubun dünyadaki toplam Yahudi nüfusu içindeki oranından bağımsız olarak bir erime potası içinde bir araya geldiği İsrail'dedir.[46]

Tel Aviv Üniversitesi tarih bölümü öğretim üyelerinden Prof.Dr. Şlomo Sand, 2008 yılında kaleme aldığı Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi[47] (The Invention of the Jewish People) adlı, İsrail'de aylar boyunca en çok satılanlar listesinde kalan eserinde, Yahudilerin paylaşılmış ırksal veya biyolojik geçmişe sahip bir ulus oluşturmadıklarını kanıtlamayı hedeflemiştir. Her iki uçtan suçlama ve övgülerle karşılanan kitapta yazar, Yahudilerin İsrail topraklarında hak iddia etmelerinin önüne geçmeyi amaçladığını da belirtmiştir. Çalışmada ayrıca, ilk kez 19. yy. tarihçilerince ileri sürülmüş bir kuram yeniden canlandırılıyordu. Amerika Kıtasındaki Yahudilerin yüzde doksanının köklerini bağladıkları Orta ve Doğu Avrupalı Yahudilerin soyunun, 8. yüzyılda Kafkaslarda bir imparatorluk kurmuş ve çoğunlukla Yahudi dinine geçmiş bir Türk boyu olan Hazarlardan geldiğidir.[48] Hazar kökeni savı, yazar ve tarihçilerin ilgisini çeken bir konudur ve bilimsel çevrelerde halen tartışılmaktadır. Örneğin Arthur Koestler bu konu bağlamında, Yahudi düşmanlığıyla mücadele de edebileceği umuduyla, Onüçüncü Kabile[49] kitabını yazdı ve çağdaş Yahudilerin, soyu Hazarlardan geliyorlarsa, İsa'nın çarmıha gerilmesinden sorumlu tutulamayacaklarını ileri sürdü. Ancak genetik araştırmalar bu kuramın devre dışı kalmasına neden olmuştur.[50]

Genetik çalışmalar

Dünyadaki farklı Yahudi grupları tarafından sergilenen bariz kültürel ve fiziksel çeşitliliğe rağmen, yapılan genetik çalışmalar bu toplulukların genetik olarak birbirleri ile akraba olduklarını, coğrafi kollara ayrılarak ardından birbirinden bağımsız evrimlerden geçmiş ortak bir kadim İsrailoğlu soyundan geldiklerini ortaya koymuştur.[51]

Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Ulusal Bilimler Akademisi tarafından yayımlanan bir çalışmada, "Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu'daki Yahudi topluluklarının babadan gelen Y kromozomu gen havuzlarının kaynağının Ortadoğu'da yaşamış olan ortak bir grup olduğu" bulgusuna ulaşılmış ve "çoğu Yahudi topluluğunun Diyaspora sırasında ve sonrasında çevrelerindeki Yahudi olmayan topluluklardan nispeten tecrit halinde kaldığı" sonucuna varılmıştır.[51] Diyasporanın dünyanın dört bir yanına dağılmış olmasına rağmen, günümüzde Yahudiler arasında buldukları kayda değer genetik benzerlik araştırmacılar tarafından da şaşırtıcı bulunmuştur.[51]

Buna ek olarak, DNA testleri çeşitli etnik Yahudi gruplarının çoğunda son 3.000 yıl içinde diğer topluluklara kıyasla çok daha az karma evlilik yapıldığını ortaya koymuştur.[52] Bulgular, Yahudilerin ortaya çıkışını sürgündeki İsrailoğulları ile ilişkilendiren geleneksel inanışı desteklerken dünyadaki Yahudi topluluklarının birçoğunun ya da çoğunluğunun, tarihi Hazarlar örneğinde olduğu gibi, Yahudi inancını benimseyen Yahudi soyundan gelmeyen gruplar tarafından kurulduğu teorileri ile de ters düşmektedir.[52][53] Her ne kadar Hazarlar gibi gruplar modern Yahudi toplulukları –Hazarların durumunda Aşkenazlar- tarafından massedilmiş olabilirse de, bu grupların modern Aşkenaz Yahudilerinin büyük bir oranını oluşturmuş olmaları düşük bir ihtimalken, Aşkenaz Yahudilerinin kurucusu olma ihtimalleri ise bundan da azdır.[54]

İsrailoğlu kökeninin temel örneği dahi yeni çalışmalar ile kimi Yahudi toplulukları için yeniden gözden geçirilmeye başlamıştır. Bundan önce, dünyadaki Yahudi topluluklarında belirlenen İsrailoğlu kökeni sadece Ortadoğu'dan göç ettikten sonra yerleştikleri yerlerde "kendilerine eş olarak alıp Yahudiliğe döndürdükleri yerel halktan kadınlar" ile bugün bilinen toplulukları kuran erkeklere dayandırılmaktaydı.[55] Aşkenaz Yahudilerini konu alan bir araştırmada, erkek kuruculara ek olarak, kayda değer sayıda kadın kurucunun da Ortadoğu kökenli olabileceği, mevcut Aşkenaz nüfusunun yaklaşık %40'ının anne tarafından sadece dört kadından, veya M.S. birinci ve ikinci yüzyıllarda Yakın Doğu'dan gelen "bir İbrani/Levanten mtDNA havuzuna dayanması muhtemel" "kurucu soylara" uzandığı ortaya atılmıştır.[55]

Yahudi grupların birbirinden ayrıldığı noktalar büyük ölçüde ev sahibi toplulukların genetik katkısının kaynağı ve oranına dayanır.[56][57] Örneğin, Temaniler gen havuzlarına girmiş olan Sahara altı Afrika gen tiplerinin oranı ile gerek diğer Mizrahilerden gerekse de Aşkenaz Yahudilerinden ayrılırlar.[56] Yemenliler arasında, son 3.000 yılda ortalama soy karışımı %35'tir.[56] Yerel Yemenli ve İsrailli atalara sahip[57] geleneksel olarak Arapça konuşan bir topluluk olarak Yemenli Yahudiler de bulgulara dahil edilmişse de, Yahudi olmayan Yemenli örneklerin ortalama olarak dörtte biri frekansa sahiptirler.[56] Aşkenaz Yahudilerinde Avrupa kökenli erkek genetik katkısının oranı, tahminen 80 kuşak boyunca, kuşak başına %0,5 civarında kalmakta, toplam katkı tahmini de "Motulsky'nin %12,5'lik ortalama tahminine çok yakın" çıkmaktadır.[51]

DNA analizi, mabet görevlilerinin çıktığı Kohen kabilesinden gelen günümüzdeki Yahudilerin, yaklaşık 3.000 yıl öncesine giden ortak bir atayı paylaştıklarını da belirlemiştir.[58] Bu, dünyanın her yerindeki Yahudi topluluklarında tutarlılık gösteren bir sonuçtur.[58] Araştırmacılar, günümüzdeki Kohenlerin en yakın zamandaki ortak atasının M.Ö. 1000 (kabaca Kutsal Kitap'ta sözü geçen Mısır'dan Çıkış sırasında) ile Babillilerin Birinci Tapınak'ı yıktıkları M.Ö 586 yılları arasında yaşadığını tahmin etmektedir.[59] Aşkenaz ve Sefarad Yahudilerinden alınan DNA örneklerinin incelenmesinden de benzer sonuçlar elde edilmiştir.[59] Bilimadamları, genetik mutasyonları temel alarak ilk mabet görevlisinin yaşadığı zamana dair de bir tahmin ortaya atmışlardır: buna göre, ilk mabet görevlisi kabaca 106 kuşak önce yaşamış, bu ise, her kuşağın ortalama uzunluğunun 25 ya da 30 yıl olarak alınmasına bağlı olarak 2.650 ila 3.180 yıl öncesine denk gelmektedir.[59]

Yahudilerin kendi içindeki karşılıklı ilişkilerin ötesinde, diğer bulgular, Y-kromozomu ölçüt olarak alındığında, dünyadaki Yahudi topluluklarının İsrailli Araplar ve Filistinliler ile de yakın akraba olduklarını göstermektedir.[60] Bunlar, ister Hıristiyanlaşmış, isterse de daha sonraları İslamlaşmış ve her ikisi de sonunda kültürel olarak Araplaşmış olsunlar, tek bir grup olarak "tarih öncesi çağlardan bu yana bölgede yaşayan bir çekirdek topluluğun [modern] torunları"nı temsil etmektedir. Çalışmalardan birinin yazarları, "incelenen Yahudi olan ve olmayan Ortadoğu toplulukları arasındaki gözlemlenen son derece büyük yakınlı[ğın] … ortak bir Ortadoğu kökeni hipotezini desteklediği"ni ifade etmektedir.[51]

Nüfus

Bölge ve ülkelere göre başlıca Yahudi cemaatleri

Dünyada tahmini olarak 13,2 milyon Yahudi yaşamaktadır.[61] Aşağıdaki tabloda kayda değer Yahudi nüfusuna sahip ülkeler sıralanmıştır. Bu sayılar dünya üzerindeki Yahudi nüfusuna dair tahminlerin alt sınırını temsil etmekte ve toplam dünya nüfusunun %0,2'sini oluşturmaktadır.

Ülke veya Bölge Yahudi Nüfusu Toplam Nüfus Yahudi % Notlar
ABD 5.275.000 301.469.000 %1,7 [61]
İsrail 5.393.000 7.117.000 %75,8 [61]
Avrupa 1.506.000 710.000.000 %0,2 [16]
Fransa 490.000 64.102.000 %0,8 [61]
Birleşik Krallık 295.000 60.609.000 %0,5 [61]
Rusya 225.000 142.400.000 %0,2 [61]
Almanya 120.000 82.310.000 %0,1 [61]
Ukrayna 77.000 46.481.000 %0,2 [61]
Macaristan 49.000 10.053.000 %0,5 [61]
Belçika 31.200 10.419.000 %0,3 [62]
İtalya 28.600 58.884.000 %0,05 [62]
Türkiye 22.000 77.695.904 %0,01 [62]
Romanya 10.100 21.500.000 %0,05 [62]
Yunanistan 5.500 11.100.000 %0,05 [62]
Kanada 374.000 32.874.000 %1,1 [61]
Arjantin 184.000 39.922.000 %0,5 [61]
Brezilya 96.000 188.078,.000 %0,05 [61]
Güney Afrika 72.000 47.432.000 %0,2 [61]
Avustralya 104.000 20.788.000 %0,5 [61]
Asya (İsrail hariç) 39.500 3.900.000.000 %0,001 [62]
İran 10.800 68.467.000 %0,02 [62]
Meksika 40.000 108.700.000 %0,04 [61]
Toplam 13.155.000 6.453.628.000 %0,2 [61]

İsrail Devleti

Yahudi ulus devleti İsrail, Yahudilerin toplam nüfusun çoğunluğunu oluşturduğu tek ülkedir.[63][64] İsrail, 14 Mayıs 1948 tarihinde bağımsız ve demokratik bir ülke olarak kurulmuştur.[65][66] Parlamentosu Knesset'teki 120 üyenin halen 12'si Arap asıllı İsrail vatandaşıdır.[67] 1948 ve 1958 yılları arasında, Yahudi nüfusu 800.000'den iki milyona yükselmiştir.[68] Halen Yahudiler 5,4 milyon kişi ile, İsrail nüfusunun %75,8'ini oluşturmaktadır.[61] İlk yıllarında, İsrail Devleti Holokost'tan sağ kurtulanların ve Arap topraklarından kaçan Yahudilerin toplu göçüne de tanıklık etmiştir.[69] İsrail'de birçoğu 1980'lerin sonları ve 1990'ların başlarında İsrail'e hava yoluyla nakledilmiş çok sayıda Etiyopya Yahudisi de yaşamaktadır.[70] 1974 ve 1979 yılları arasında, yarıya yakını Sovyetler Birliği'nden olmak üzere, 227.258 göçmen İsrail'e gelmiştir.[71] Bu dönemde, Batı Avrupa, Latin Amerika ve Amerika Birleşik Devletleri'nden İsrail'e göçte de artış yaşanmıştır.[72] Aralarında Hindistan Yahudileri ve Holokost'tan kurtularak Amerika Birleşik Devletleri, Arjantin, Avustralya ve Güney Afrika'ya yerleşen Aşkenazlardan bazılarının soyundan gelenlerin de bulunduğu diğer cemaatlerden de İsrail'e bir miktar göç olmuştur. Diğer yandan, ekonomik sorunlar, siyasi koşulların yarattığı hayal kırıklığı ve devam eden Arap-İsrail anlaşmazlığı yüzünden kimi Yahudiler de İsrail'den ayrılmıştır. İsrail'den göç eden Yahudiler yordim olarak adlandırılmaktadır.[73]

Diaspora (İsrail dışındakiler)

On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru Amerika Birleşik Devletleri'ne ve diğer ülkelere göç, Siyonizm'in ortaya çıkması ve bunu takip eden, Rusya'daki pogromlar, Avrupa Yahudilerinin Holokost sırasında katledilmesi ve İsrail Devleti'nin kurulması, ardından da Yahudilerin Arap topraklarından bu ülkeye toplu göçü gibi olayların hepsi de 20. yüzyıl sonuna kadar dünya Yahudilerinin nüfus merkezlerinde önemli değişiklikler yaşanması ile sonuçlanmıştır.[74]

Yirminci yüzyılın başına ait Roşaşana kutlama kartında, ellerinde bohçaları ile Rus Yahudileri kendilerine kucak açarak onları Birleşik Devletler'e davet eden Amerikalı akrabalarına bakıyorlar. 1881-1924 yılları arasında, iki milyonu aşkın Yahudi Rus İmparatorluğu'ndaki pogromlardan kaçarak ABD'ye sığınacaktı.[75]

Halen, dünyadaki en büyük Yahudi cemaati, yaklaşık 5,3 milyon kişi ile Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunmaktadır. Yine Amerika kıtasındaki Kanada, Arjantin ve Brezilya'da da büyük Yahudi cemaatleri varken, Meksika, Uruguay, Venezuela, Şili ve diğer birçok ülkede ise daha küçük cemaatler varlığını sürdürmektedir. (bkz. Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi).[61]

Batı Avrupa'daki en büyük Yahudi cemaati ise, büyük bölümünü Cezayir, Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrika'daki Arap ülkelerinden gelen göçmen ya da mültecilerin (ve onların soyundan gelenlerin) oluşturduğu 490.000 Yahudinin yaşadığı Fransa'dadır.[76] Birleşik Krallık'ta 295.000 Yahudi yaşamaktadır. Doğu Avrupa'da, eski Sovyetler Birliği topraklarında 350.000 ila bir milyon arasında Yahudi'nin yaşadığı tahmin edilmekteyse de, kesin bir rakam vermek zordur. İsrail dışında, dünyada en hızlı büyüyen Yahudi cemaati, Almanya'da, özellikle de başkent Berlin'deki cemaattir. Bunun nedeni ise, Berlin Duvarı'nın yıkılmasından bu yana, eski Doğu Bloğu'ndan on binlerce Yahudi'nin Almanya'ya yerleşmesidir.[77]

1945 yılında, Kuzey Afrika ve Ortadoğu'daki Arap ülkelerinde 900.000 civarında Yahudi yaşamaktaydı. İsrail'in kuruluşunun ardından ortaya çıkan Siyonizm karşıtlığı ile başlayan sistematik baskılar[78] bu Yahudilerin neredeyse tümünün 1950'li yıllarda İsrail'e, Kuzey Amerika'ya ve Avrupa'ya kaçmasına yol açmıştır (bkz. Yahudilerin Arap topraklarından toplu göçü). Günümüzde, Arap ülkelerinin tümünde kalan Yahudilerin toplam sayısı sadece 8.000'dir.[62]

1979 devrimi öncesinde 100.000 kişilik Yahudi nüfusuna sahip olan İran'da ise, 10.800 Yahudi yaşamaktadır. Devrimden sonra, İran Yahudilerinin bir kısmı İsrail ve Avrupa'ya göç etmişse de, çoğunluk (Yahudi olmayan İranlı yurttaşları ile birlikte) Amerika Birleşik Devletleri'ne, özellikle de ana topluluğun Tahrangeles olarak adlandırıldığı Los Angeles'a göç etmiştir.

Avrupa, Amerika, Ortadoğu ve Asya'nın geriye kalanı dışında, Avustralya ve Güney Afrika'da da oldukça büyük Yahudi toplulukları bulunmaktadır.[62]

Nüfus değişimleri: Asimilasyon

En azından Antik Yunan'dan bu yana, Yahudilerin bir kısmı gönüllü olarak veya zorla kendilerini çevreleyen Yahudi olmayan toplumlara asimile olmuş, Yahudiliği uygulamayı bırakmış ve Yahudi kimliğini kaybetmiştir.[79] Asimilasyon tüm bölgelerde ve tüm zaman dilimlerinde gerçekleşmiş,[79] hatta Çin'deki Kaifeng Yahudileri gibi, kimi Yahudi cemaatleri tümüyle yok olmuştur.[80] 1700'lerdeki Yahudi Aydınlanması'nın (bkz. Haskala) ortaya çıkışı, sonrasında da 1800'lü yıllarda Avrupa ve Amerika'daki Yahudi gruplarının serbestliğe kavuşması ile bu durum ivme kazanmış, Yahudileri laik toplumda daha fazla rol oynamaya ve bu toplumun bir parçası olmaya teşvik etmiştir. Bunun sonucunda da Yahudilerin cemaat dışından eşler ile evlenmeleri ve Yahudi cemaatinde katılmamaya başlamaları, giderek artan bir asimilasyon eğilimini de beraberinde getirmiştir.[81] Dinler arası evlilik oranları ülkeden ülkeye önemli farklılıklar göstermektedir: Amerika Birleşik Devletleri'nde %50'nin hemen altında,[82] Birleşik Krallık'ta %53 civarında, Fransa'da %30 civarında olan karma evlilikler,[83] Avustralya ve Meksika'da %10'a kadar düşebilmektedir.[84][85] Birleşik Devletler'de, karma evliliklerden olan çocukların sadece üçte biri kendini Yahudilik dini ile ilişkilendirmektedir.[77] Bunun sonucunda da, Yahudilerin içinde yaşadıkları ülkelere asimile olmaya devam etmesi yüzünden, Diyaspora'daki birçok ülkedeki dinen Yahudi olan nüfusu sabit kalmakta veya hafif bir düşüş eğilimi göstermektedir.

Nüfus değişimleri: Yahudilere karşı savaşlar

Tarih boyunca, birçok hükümdar, imparatorluk ve ulus, toprakları üzerinde yaşayan Yahudilere baskı uygulamış ya da onları tümüyle ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Bu amaçla, Yahudilerin ülkeden kovulmasından soykırıma kadar uzanan bir yelpazede farklı yöntemler uygulanmış, ülkelerin içinde, sıklıkla bu aşırı yöntemlerin tehdidi muhalefeti sindirmeye yetmiştir. Antisemitizmin tarihi, Yahudilerin katli ile sonuçlanan Birinci Haçlı Seferi'ni;[86] Torquemada'nın önderliğindeki İspanyol Engizisyonu ile Portekiz Engizisyonu'nu ve bunların Yeni Hristiyanlar ve Marrano Yahudilerine yönelik zulüm ve idamları;[87] Ukrayna'da Bohdan Chmielnicki'nin Kazaklarının gerçekleştirdiği katliamları;[88] Rus Çarları tarafından desteklenen pogromları[89] ve Yahudilerin yerleşmiş oldukları İspanya, Portekiz, İngiltere, Fransa, Almanya ve diğer ülkelerden kovulmalarını da içine almaktadır.[90] Yapılan zulümler, 1942 ile 1945 yılları arasındaki Holokost'ta yaklaşık 6 milyon Yahudinin katledilmesi ile sonuçlanan Adolf Hitler'in Nihai Çözümü ile doruk noktasına ulaşmıştır.[91]

James Carroll'a göre, "Yahudiler Roma İmparatorluğu'nun toplam nüfusunun %10'unu teşkil ediyordu. Bu orana göre, şayet diğer etkenlerin müdahalesi olmasaydı bugün dünyada 13 milyon yerine 200 milyon Yahudi olacaktı."[92] Elbette, nüfus artış oranı, salgın hastalıklar, göç, asimilasyon ve din değiştirme gibi diğer birçok karmaşık demografik etken de küresel Yahudi nüfusunun mevcut boyutu üzerinde önemli roller oynamıştır.

Nüfus değişiklikleri: Nüfus artışı

Her ne kadar Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerindeki Yahudi nüfusları son dönemde göç sayesinde artmışsa da, doğal nüfus artış dinamiklerine bağlı olarak sürekli büyüme kaydeden tek Yahudi nüfusu İsrail'de bulunmaktadır. Diyaspora'daki hemen her ülkede, genel Yahudi nüfusu düşer veya sabit kalırken üyeleri sıklıkla dini sebeplerden ötürü doğum kontrolünden sakınan Ortodoks ve Haredi cemaatleri hızlı nüfus artışı yaşamaktadır.[93]

Ortodoks ve Muhafazakar Yahudilikte, Yahudi olmayanların Yahudiliğe geçişine izin verilmese de, birçok Yahudi grubu, Diyaspora'daki asimile olmuş Yahudi cemaatlerine ulaşarak Yahudi kökenleri ile yeniden bağ kurmalarını sağlamaya çalışmaktadır. Ayrıca, Reform Yahudiliği ilke olarak, dine yeni üyeler kazandırmaya olumlu bakmaktadır. Ancak, Reform Yahudiliği bu alandaki enerjisini aktif olarak yeni üyeler aramaktan ziyade karma evlilik yapan Yahudilerin eşlerine ulaşmaya çalışmaya harcamakla yetinmiştir.[94] Ortodoks hareketler arasında ise, laik Yahudilere daha güçlü bir Yahudi kimliği kazandırarak karma evlilik ihtimalini azaltmaya yönelik çabalar görülmektedir. Bu ve diğer Yahudi grupları tarafından son 25 yılda yürütülen çalışmalar sonucunda, laik Yahudilerin dini akidelerini daha fazla yerine getirme eğilimine girdiği, Baal Teşuva adıyla bilinen hareket ortaya çıkmışsa da, bu eğilimin demografik sonuçları tam olarak bilinmemektedir.[95] Ayrıca, Yahudi olmak yönünde ilerleme kararı alan Yahudi olmayanlar arasında da Jews by Choice (Yahudi Olmayı Seçenler) hareketi de büyümektedir.[96]

Yahudi dilleri

Yahudiliğin litürjik dili, İbrani kutsal metinlerinin (Tanah) yazıldığı ve yüzyıllardır Yahudi halkının günlük konuşma dilini oluşturan İbranice'dir (İbranice'de "kutsal dil" anlamına gelen laşon ha kodeş tabiri ile adlandırılır). Milattan önce 5. yüzyıla gelindiğinde, İbranice'ye çok yakın olan Aramice de Yehuda'da konuşulan bir diğer dil olmuştur.[97] Milattan önce 3. yüzyıl itibarıyla, Diyaspora'daki Yahudiler Yunanca konuşuyordu.[98] Modern İbranice, Arapça ile birlikte, İsrail Devleti'nin iki resmi dilinden biridir.[99]

Konuşma dili olarak İbranice, 1881 yılında Filistin'e gelen Eliezer Ben-Yehuda tarafından yeniden diriltilmiştir. O zamana kadar yaklaşık on altı yüzyıl boyunca, İbranice neredeyse sadece litürjik dil ve Yahudilik üzerine yazılmış çoğu kitabın dili olarak kullanılır, Şabat'ta az sayıda insan İbranice konuşur olmuştu.[100] Yüzyıllar boyunca, dünyanın her yerindeki Yahudiler göç ettikleri bölgelerin yerel veya hakim dillerini kullanmış, sıklıkla da ayrı dialektler geliştirmiş veya yeni bağımsız dil kolları yaratmışlardır. Yidiş, Orta Avrupa'ya göç eden Aşkenaz Yahudileri tarafından geliştirilen Yahudi-Alman dili, Ladino ise, İber Yarımadası'na göç eden Sefarad Yahudileri tarafından geliştirilen Yahudi-İspanyol dilidir. Holokost'un Avrupa Yahudileri üzerindeki yıkıcı etkisi, Yahudilerin Arap topraklarından toplu göçü ve dünyanın dört bir yanındaki diğer Yahudi cemaatlerinden yoğun göç gibi birçok etkene bağlı olarak, aralarında Gruzinik, Yahudi Arapçası, Yahudi Berbericesi, Kırımçakça, Yahudi Malayalamı ve birçok dilin bulunduğu çoğu cemaatin antik ve farklı Yahudi dili terk edilmiştir.[101]

Günümüzde Yahudiler tarafından en yaygın olarak konuşulan üç dil İngilizce, Modern İbranice ve Rusça'dır. Fransızca ve İspanyolca gibi bazı Latin dilleri de yaygın olarak kullanılmaktadır.[101]

Yahudi kültürü

Takipçilerine hem uygulamada hem de inançlarında yol gösteren Yahudilik, sadece bir din değil bir "yaşam biçimi"[102] olarak da görülür. Bundan ötürü, Yahudilik, Yahudi kültürü ve Yahudi kimliği arasında açık bir ayrım yapılması da oldukça zordur. Tarih boyunca, antik Helenistik dünya,[103] Aydınlanma Çağı (bkz. Haskala)[104] öncesi ve sonrası Avrupa, İslam yönetimindeki İspanya ve Portekiz,[105] Kuzey Afrika ve Ortadoğu,[105] Hindistan[106] ve Çin[107] ya da günümüzdeki Amerika Birleşik Devletleri[108] ve İsrail[109] gibi çok farklı çağlar ve yerlerde hiç de dini olmadığı halde bir açıdan Yahudilere has olan kültürel fenomenler gelişmiştir. Burada rol oynayan etkenlerin kimileri dinden ziyade Yahudiliğin kendi içinden gelirken, kimileri Yahudilerin veya belirli Yahudi cemaatlerinin çevreleri ile etkileşiminden, kimileri de cemaatlerin kendi içlerindeki sosyal ve kültürel dinamiklerden kaynaklanmaktadır. Bu durum, her bir cemaate has birbirinden oldukça farklı Yahudi kültürlerinin ortaya çıkmasına neden olmuşsa da bunların her biri en az diğerleri kadar özgün bir şekilde Yahudilere aittir.[110]

Yahudilerin tarihi

Yahudiler ve göçler

Yahudilerin 23 Ağustos 1614 tarihinde Frankfurt'tan kovulmalarını betimleyen bir çizim. Metinde şunlar yazıyor: "Şehrin çıkışında genç ve yaşlı 1380 kişi sayıldı."

Yahudiler tarihleri boyunca gerek anavatanlarından gerekse daha sonra üzerinde yaşadıkları birçok defa bölgelerden doğrudan ya da dolaylı olarak çıkarılmışlardır. Hem göçmen hem de mülteci (bkz. Yahudi mülteciler) olarak yaşadıkları bu deneyim, Yahudi kimliğini ve dini uygulamalarını birçok yönden şekillendirmiş, bu yüzden de Yahudilerin tarihinde önemli bir unsur olmuştur.[111] Bu tür göçlerin kısmi bir listesi aşağıdadır:

İsrail ve Yehuda Krallıkları

İsrail Diyarı'ndaki (Eretz Israel) İsrailoğlu kabilelerinin yayılışını gösteren harita. (1695 Amsterdam Hagada'sı).

Yahudilerin çoğunluğu İsrail Diyarı'na yerleşmiş olan (aynı zamanda İbraniler olarak da bilinen) eski İsrailoğullarının soyundan gelir. İsrailoğulları ortak soylarını İshak ve Yakub üzerinden biblik ataları İbrahim'e kadar izlerler.[18] Saul'un hükümdarlığında bir Birleşik Monarşi kurulmuş, bu Kral Davud ve Süleyman'ın hükümdarlıkları altında da varlığını sürdürmüştür. Kral Davud (İlk olarak bir Kenaan sonra da Yevus şehri olan) Kudüs'ü fethederek burayı başkenti yapmıştır.[21] Süleyman'ın hükümdarlığının ardından, ülke kuzeyde İsrail Krallığı, güneyde ise Yehuda Krallığı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.[23] İsrail Krallığı'nın M.Ö. 8. yüzyılda, Asur hükümdarı V. Şalmaneser tarafından fethedilmesinin ardından sakinleri Asur İmparatorluğu'nun dört bir yanına yayılmıştır. Gittikleri yerlerdeki kültürlere asimile olan bu gruplara On Kayıp Kabile adı verilir.[24] Yehuda Krallığı, M.Ö. 6. yüzyılın başlarında topraklarını fethederek Yahudi ibadetinin merkezinde bulunan Birinci Tapınak'ı yıkan Babil ordusu tarafından yıkılana kadar bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürmüştür.[25] Yehudalı seçkinler Babil'e sürülmüşlerse de, Babil Sürgünü olarak da bilinen, yetmiş yıl sonra Babil'in Persler tarafından fethedilmesinin ardından en azından bir kısmı memleketine dönebilmiştir. Yeni bir İkinci Tapınak Pers Krallarının desteği ile inşa edilmiş ve eski dini uygulamalar yeniden hayata geçirilmiştir.[26][27]

Pers, Yunan ve Roma yönetimi

Perslerin Büyük İskender tarafından mağlup edilmesinin ardından ortaya çıkan Selevkos Krallığı, Pers dünyasına Yunan kültürünü sokmaya çalışmıştır. IV. Antiokhos Epiphanes yönetimindeki Yunanların, Helenleşmiş (Yunan kültürünü benimseyen) Yahudilerin de desteği ile, Kudüs Tapınağı'nı bir Zeus tapınağına dönüştürmeye kalkışmaları üzerine, Yahudiler Makkabilerin liderliğinde ayaklanmışlardır. Kazanılan zaferin ardından, Yahudiler Kudüs Tapınağı'nı yeniden Tanrı'ya adamışlar (Hanuka ya da Işık Bayramı'nın kökeni bu olaya dayanır) ve M.Ö. 165 yılında, M.Ö. 63'te Roma İmparatorluğu'nun nüfuzu altına girene kadar varlığını sürdüren Haşmonayim Krallığı olarak bilinen bağımsız Yahudi devletini kurmuşlardır. Roma yönetiminin ilk dönemlerinde, Haşmonayimler hanedanın Büyük Herod tarafından ortadan kaldırılmasına kadar başta kalmışlardır. Varlıklı bir Edom sülalesinden gelen Herod, Romalıların uydu kralı olarak çok başarılı olmuştur. Herod döneminde, Kudüs Tapınağı'na eklemeler de yapılmıştır.[130]

Herod'un M.Ö. 4 yılındaki ölümünden sonra Romalıların doğrudan yönetimi altına giren Yehuda'da politikalar gaddarlıkları veya kendi servet ve güçlerini mümkün olduğunca artırma ihtirasları ile bilinen imparatorlar, generaller, valiler ve konsüller tarafından sık sık değiştiriliyordu. Bu tarihten itibaren İmparatorluğun her yerine dağılan Yahudi tebasına karşı Roma'nın tavrı hoşgörü ile saldırganlık arasında gidip gelmiştir. Geniş bir panteona tapınan Romalılar, Yahudiliğin tek tanrıcılığına kolay uyum sağlayamazken dindar Yahudiler de Romalıların çok tanrıcılığını kabullenememiştir.[131] (Hristiyanlığın küçük bir Yahudi grubu arasından ilk ortaya çıkışı da işte bu kargaşa dolu iklimde meydana gelmiştir.[132])) Milattan sonra 66 yılında yaşanan kuraklık ve isyanların ardından, Yehuda'daki Yahudiler Roma'ya karşı genel bir ayaklanma başlatmışlardır. Ayaklanma, Roma İmparatoru Vespasian'ın oğlu ve varisi Titus Flavius tarafından bastırılmıştır.[133] Üzerinde esir edilen Yehudalılar ile bir menoranın (yedi kollu şamdan) Kudüs'e getirilişinin betimlendiği Titus Takı Roma'da halen ayaktadır. Yahudiler genellikle bu takın altından geçmez, etrafından dolanırlar.[134]

Titus Takı, Roma'ya getirilen esir edilmiş Yehudalıları ve Kudüs Tapınağı'ndan nesneler tasvir ediliyor.

Kudüs'ün büyük bölümünü yıkan Romalılar, Tapınak Dağı'nın istinat duvarlarından olan Batı Duvarı'nı (ya da bugün bilinen adıyla Ağlama Duvarı) sağlam bırakmışlardır.[135] İlk ayaklanmanın sona ermesinin ardından, Yahudilerin önemli bir bölümü kendi topraklarında yaşamayı sürdürmüş ve dinlerini uygulamalarına müsaade edilmiştir. İkinci yüzyılda, Roma İmparatoru Hadrian Kudüs'ü bir pagan şehri olarak yeniden inşa ettirmeye başlamış, diğer yandan da bazı Yahudi adetlerine kısıtlamalar getirmiştir. Bu hakaret karşısında, Yahudiler bu sefer Simon Bar Kohba'nın önderliğinde bir defa daha ayaklanmışlardır.[136] Hadrian, buna muazzam bir güçle karşılık vermiş, yarım milyona yakın Yahudiyi öldürtmüştür. Roma lejyonlarının 135 yılındaki zaferinin ardından, Yahudilerin Kudüs şehrine girmeleri ve birçok Yahudi ibadeti Roma tarafından yasaklanmıştır.[137] Kudüs'ün yıkılması ve Yahudilerin şehirden sürülmesinin ardından, Yahudi ibadeti de Tapınak çevresinde örgütlenmekten çıkmış ve bunun yerine hahamlar, cemaatlerin öğretmenleri ve önderleri olarak daha önemli roller almaya başlamışlardır. Roma döneminden sonra Yahudi Kutsal Kitabı'na yeni bir kitap eklenmemiş,[138] bunun yerine, Halaha'nın ya da sözlü yasanın yorumlanıp geliştirilmesine ve bu geleneklerin, Yahudi hukukunun yorumlanmasında anahtar öneme sahip olan ve M.Ö. birinci ve beşinci yüzyıllar arasında kaleme alınan Talmud'a kaydedilmesine yoğun çaba harcanmıştır.[139]

212 yılında, tüm Yahudilere Roma İmparatorluğu vatandaşlığı verilmiştir. Milattan sonra 395 yılında I. Theodosius'un tahta geçmesiyle, Hıristiyanlık, çöküş dönemine girmiş olan Roma İmparatorluğu'nun tek devlet dini haline gelmiştir. Roma İmparatorluğu'nun son yüzyıllarında Yahudi ve Hıristiyan yaşamları "tamamiyle birbirinin zıddı yönlerde" gelişmiştir. Yahudi yaşamı otonom, ademi merkeziyetçi ve cemaat odaklı hale gelirken, Hıristiyan yaşamı ise, Papa ve Roma İmparatoru'nun yüksek otoritesi altında katı bir hiyerarşik sistem halini almıştır.[140]

İsrail'in çöküşünün ardından Yahudi yaşamı temelde demokratik bir karakter taşımıştır. Talmud'daki hahamlar, Tesniye'deki (29:9) "önderleriniz, oymak başlarınız, ileri gelenleriniz, görevlileriniz, bütün öbür İsrailli erkekler… Tanrınız Rab'bin önünde duruyorsunuz," pasajını, "Sizler için önderler, oymak başları, ileri gelenler, görevliler atadıysam da hepiniz nazarımda eşitsiniz" şeklinde yorumlamıştır (Tanhuma). Talmud'da, hakların her zaman beraberinde sorumlulukları da getirdiğinin altını çizilir: "hepiniz birbirinizden sorumlusunuz."[140]

Yahudilerin Katolikliğe geçen Roma İmparatorluğu ve Zerdüştçü Pers İmparatorluğu'nun dış baskılarından kurtulabilmiş olması birçok tarihçi tarafından "gizemli" bir olay olarak nitelendirilmiştir.[141] Örneğin, Wilhelm von Humboldt, bu konuyu "Nice parlak zekaların salt insani düzeyde açıklanabileceğinden şüphe duyduğu dünya ve dinler tarihindeki olağandışı bir fenomen" sözleri ile kaleme almıştır.[142]

Ünlü Yahudi tarihçi Salo Wittmayer Baron'a göre, İsrail'in düşüşü ile Roma'nın çöküşü arasındaki önemli yüzyıllar boyunca, Yahudiler varlıklarını sürdürebilmek için bir dizi mekanizma geliştirmişlerdir. Baron, Yahudiliğe ve Yahudi topluluğuna güç kazandıran en az sekiz etken sayar:[143]

  1. Mesih inancı. Nihayetinde hayırlı bir sonuç çıkacağına ve İsrail'in yeniden kurulacağına olan inanç.
  2. Ahiret Doktrini üzerine giderek daha kapsamlı çalışılması. Kutsal Kitap zamanında büyük ölçüde göz ardı edilen ölümden sonra yaşam inancı artık daha fazla alim tarafından tartışılmaya başlamıştı. Bu inanç, Yahudilere bu dünyada çektikleri eziyete dayanma gücü vermiş ve din değiştirmenin cazibesine karşı koymalarına yardım etmiştir.
  3. Yahudi tarihi ve kaderinin yorumlanması yoluyla çekilen ıstıraplara anlam kazandırılmıştır.
  4. Gerek şehitlik doktrini gerekse zulüme uğramanın kaçınılmazlığı bir toplumsal dayanışma kaynağı haline getirilmiştir.
  5. Yahudilerin günlük yaşamı oldukça tatmin ediciydi. Her ne kadar Roma ve Pers İmparatorluklarının dört bir yanında, hatta buraların da ötesinde yaşıyorlardıysa da, Yahudiler hep diğer Yahudiler ile bir aradaydılar. Uygulamada, birçok Yahudi hayatı boyunca sadece birkaç dramatik durumda aleni olarak zulümle karşı karşıya kalırdı. Çoğunlukla, herkesin etkilendiği ve alışık oldukları bir ayrımcılık altında yaşıyorlardı. Günlük yaşam, gün boyunca Tanrı ile ilişkilerinin sürekli farkında olmalarını sağlamak için çok çeşitli ritüel gereklilikler tarafından yönetilmekteydi. "Genellikle, bu her şeyi içine alan Yahudi yaşam tarzı bir Yahudi için öylesine tatmin ediciydi ki, kendini… bunun temellerinin korunması uğruna… feda etmeye hazırdı."[144] Yahudilerin, putperestliğe ve domuz eti yemeye karşı çıkmak, çocuklarını sünnet ettirmek gibi uğrunda hayatlarını feda ettikleri emirler en katı şekilde uyulanlardı.
  6. Geç dönem Roma İmparatorluğu ile Pers İmparatorluğu'nun müşterek gelişimi ve ayrımcı politikaları, Yahudilerde cemaat örgütlenmelerinin güçlü kalmasını sağlamıştır.
  7. Talmud, doğumdan ölüme kadar Yahudi etiğinin, hukuk ve kültürünün, müşfik bir yargı ve sosyal refah sisteminin, herkes için eğitimin, güçlü, sevgi dolu ve cinsel açıdan tatminkar bir aile yaşamı geliştirilmesinin ve tatminkar bir dini yaşamın sürdürülmesinde son derece etkin bir güç olmuştur.
  8. Yahudi kitlelerin "alt orta sınıf"ta öbeklenmesi,[145] orta sınıf erdemi olan cinsel özdenetimi sürdürmüştür. Etraflarını çevreleyen kültürlerin aksine, Yahudiler kendini dünya nimetlerinden çekmek ile cinsel aşırılık gibi iki uç arasında ılımlı orta yolu takip etmişlerdir. Yahudiler için, evlilik, etnik ve etik yaşamın güçlü temelini oluşturmuştur.

Bu şekilde, saldırganlık sadece Yahudilerin birliğini ve içsel güçleri ile bağlılıklarını daha da pekiştirmekten başka bir şey yapmamıştır.

Diasporanın başlangıcı

Her ne kadar Babilliler zamanından itibaren Yahudiler İsrail dışına da yerleşmişlerse de, Yahudi ayaklanmasına Romalıların verdiği tepki, Yahudi yaşamının merkezini kadim memleketlerinden diyasporaya kaydırmıştır.[146] Yahudilerin bir kısmı Romalıların adını Filistin olarak değiştirdiği Yehuda'da kalırken, bazıları esir olarak satılmış, geriye kalanlar da Roma İmparatorluğu'nun diğer bölgelerinde vatandaş olmuştur.[147] Yahudi diyasporasına getirilen bu geleneksel açıklama Yahudilerin neredeyse tamamen Yehuda'dan sürgün edilenlerin biyolojik torunları olduğuna inanan geçmişteki ve bugünkü Rabinik ve Talmud alimlerinin hemen hepsi tarafından kabul edilir. İslamın ortaya çıkışından altı yüzyıl önce, (gerek savaş gerekse İmparator Konstantin'in 313 yılında Hıristiyanlığa geçişinin ardından, Hıristiyan misyonunun uyguladığı baskı yüzünden harabeye dönen) Filistin'den Suriye, Babil ve İran Platosu'na kitlesel göç yaşanmış, bu yüzden, söz konusu bölgelerdeki nüfusa "muazzam ölçüde Yahudi kanı karışmıştır."[148]

Bazı laik tarihçiler, Antik Çağ'daki Yahudilerin çoğunluğunun muhtemelen Greko-Romen dünyadaki, özellikle de İskenderiye ve Anadolu'daki şehirlerin din değiştiren sakinlerinin torunları olduğunu savunurlar.[149] Buna göre, diyasporadan sadece ruhani açıdan ve Yahudi itikatının köşe taşı haline gelen kayıp ve evsizlik hissinden etkilenmişler, dünyanın çeşitli yerlerinde gördükleri zulüm de bu hissiyatı desteklemiştir. Yahudilik dinini Helenistik medeniyetin dört bir yanına yayan bu tür din değiştirme politikaları Yahudi devletinin yıkılmasının ardından artmış ve ancak Hıristiyanlığın güç kazanması ile sona ermiş görünmektedir.[150] Miladi dönemde, Mısır Yahudilerinin sayısının toplam yedi buçuk milyonluk bir nüfus içinde yaklaşık bir milyona ulaştığı tahmin edilmektedir.[151]

Bu teori ile sunulan genetik deliller sağlam olmasa da, kimi tarihçiler tarihi kayıtlara dayanarak Hıristiyanlığın arifesinde, Roma İmparatorluğu nüfusunun %10'unu Yahudilerin oluşturduğuna inanmaktadır, ki böyle bir rakam ancak yerel halktan Yahudiliğe geçişler ile açıklanabilir.[149]

Sefarad cemaatinin sinagogu olan Amsterdam Esnoga (Sinagogu).

Diyaspora'nın ilk birkaç yüzyılında, en önemli Yahudi cemaatleri, Babil Talmudu'nun kaleme alındığı ve nispeten hoşgörülü rejimlerin Yahudilere özgürlük sağladığı Babil'de bulunmaktaydı. Yahudilerin çok daha katı bir tutum ile karşı karşıya kaldığı ve resmi mevkilere gelmelerine veya ibadethaneler inşa etmelerine izin verilmediği Bizans İmparatorluğu'nda ise durum daha kötüydü.[152] Eski topraklarına geri dönecekleri inancıyla, Yahudiler 614 yılında Filistin'i istila eden Persler ile ittifak kurup onların saflarında savaşmışlar ve Kudüs'teki Bizans garnizonunu yenerek üç yıl boyunca şehri idare etmişlerdir. Ancak Perslerin Bizans İmparatoru Heraklius ile barış yapmalarının ardından Hıristiyan yönetimi yeniden tesis edilmiş ve bunu izleyen katliamdan sağ kurtulmayı başaran Yahudilerin Kudüs'e girmeleri bir defa daha yasaklanmıştır.[153]

Bizans İmparatorluğu'nun büyük bölümü ile Babil'in İslam orduları tarafından fethedilmesi Yahudilerin yaşamını genel olarak iyileştirmiş olsa da ikinci sınıf vatandaş statüleri değişmemiştir.[154] Bu İslami fetihlere tepki olarak, Batı 1096'daki Birinci Haçlı Seferi Kudüs'ü yeniden ele geçirmeye teşebbüs etmiş, bunun sonucunda bölgedeki birçok Yahudi cemaati de ortadan kaldırılmıştır. Yahudiler, Kudüs'ü Haçlılara kadar en gayretli şekilde savunanlar arasında yer almıştır.[155] Şehir düştüğünde, Haçlılar bir sinagoga topladıkları Yahudileri burada yakmışlardır.[156] Yahudiler, Haçlılara karşı Hayfa'yı neredeyse tek başlarına savunmuşlar, kuşatma altındaki şehri tam bir ay boyunca tutmuşlardır (Haziran-Temmuz 1099). O dönemde, son Yahudi devletinin yok olmasından bin yıl sonra, ülkenin her yerinde Yahudi cemaatleri bulunmaktaydı. Bunlardan, aralarında Kudüs, Tiberya, Ramla, Aşkelon, Caesarea ve Gazze'nin de bulunduğu ellisi tarihçiler tarafından bilinmektedir.[157]

İslam hakimiyetindeki İberya'da, Pesah hikâyesini okuyan kantor çizimi. On dördüncü yüzyıla ait İberya Hagada'sından.

Orta Çağ: Avrupa

Yahudiler Avrupa'ya Roma İmparatorluğu döneminde yerleşmiştir. Kilisenin tam olarak örgütlenmesinden önce, erken Orta Çağ toplumu hoşgörülüydü.[158] 800 ve 1100 yılları arasında, Hıristiyan Avrupa'da 1,5 milyon Yahudi yaşıyordu.[159] Serf veya şövalyeler olarak feodal sistemin parçası olmadıkları için şanslıydılar, zira bu şekilde birçok Hıristiyan için hayatı çekilmez hale getiren baskı ve sürekli savaş halinin dışında kalıyorlardı.[160] Sıradan Hıristiyanların aksine, Yahudilerin çoğunluğu okuma yazma biliyordu.[161] Finans, yönetim ve hekimlik alanlarında sağladıkları önemli hizmetlerden ötürü Hıristiyan toplumu ile ilişkilerinde, krallar, prensler ve piskoposlar tarafından korunmaktaydılar.[160] Hatta İncil üzerine çalışan Hıristiyan alimler Talmudik hahamlara danışmaktaydı.[162] Tüm bunlar, Roma Katolik Kilisesi'nin reformları ve güç kazanması, özellikle de vaazler veren Fransisken ve Dominiken keşişlerin uydurduğu hikâyeler ve şehirlerde yaşayan, kıskanç ve rekabetçi orta sınıf Hıristiyanların yükselişi ile değişmiştir. 1300 yılına gelindiğinde, keşişler ve yerel rahipler, halka Yahudilerden nefret etmeyi ve onları öldürmeyi öğretmek için, Paskalya yortusu sırasında dönemin kıyafetleri içindeki Yahudileri İsa'yı öldürürken betimleyen sahne oyunlarından yararlanıyorlardı.[163] Yahudiler üzerindeki baskılar ve yaşadıkları yerlerden kovulmaları işte bu noktada yaygın bir hal almıştır. On dördüncü yüzyılın ortalarında Kara Veba salgınlarının Avrupa'yı harap ederek nüfusun yarıdan fazlasının ölümüne yol açmasıyla, Yahudiler de günah keçisi seçilmiştir.[164] Nihayet, 1500 yılı civarında, Yahudiler aradıkları güvenliği buldukları Polonya'da yeniden refaha kavuşmuşlardır.[165]

Norman Roth, bir noktada İspanya'da diğer tüm Avrupa ülkelerinin toplamından daha fazla Yahudinin yaşadığını savunmaktadır. Kimi tarihçilerin hesaplamalarına göre, 12. yüzyılda Sefarad Yahudileri dünyadaki Yahudi nüfusunun %90'ını oluşturmaktaydı, ancak bu oran hızla düşmüştür.[166]

Yahudi cemaatleri sürekli olarak Haçlı saldırılarının hedefi olmuş,[86] giderek sertleşen yasalar da Yahudilerin ekonomik faaliyetlerin büyük bölümünden dışlanmasına ve toprak sahibi olmalarının yasaklanmasına neden olduğundan, Yahudilerin sadece aralarında borç para vermenin de bulunduğu birkaç mesleği yapmaları mümkün olmuştur.[167] Yahudiler, 1300 yılından sonra İngiltere, Fransa ve Kutsal Roma İmparatorluğu'ndan kovulmuşlar, nüfusun büyük bölümü Doğu Avrupa'ya, özellikle de 1700'lü yıllara kadar Yahudilere eşsiz şekilde hoşgörü ile yaklaşılan Polonya'ya gitmiştir.[123] 1764 yılına gelindiğinde, Lehistan-Litvanya Birliği'nde 750.000 Yahudi yaşamaktaydı. O dönemde dünya üzerinde yaşayan Yahudilerin toplam nüfusunun ise 1,2 milyon olduğu tahmin edilmektedir.[168]

Yahudileri hedef alan son ve en büyük toplu kovulma ise, İber Yarımadası'nın 1492 yılında Hıristiyanlar tarafından yeniden fethedilmesinin (reconquista) ardından meydana gelmiştir (bkz. İspanya'daki Yahudilerin tarihi ve Portekiz'deki Yahudilerin tarihi).[124] On yedinci yüzyılda, kovulmaların sona ermesinin ardından, bireysel koşullar ülkeden ülkeye ve dönemden döneme farklılıklar göstermiş, ancak genel bir kural olarak, Batı Avrupa'daki Yahudiler resmi kararlar veya gayrı resmi baskılar yoluyla tecrit edilmiş gettolarda ve ştetllerde yaşamaya zorlanmışlardır.[169] Yirminci yüzyılın başlarına gelindiğinde, çoğu Avrupa Yahudisi, genel olarak günümüzde Polonya, Litvanya, Belarus ve komşu bölgeleri içine alan Rus İmparatorluğu'nun Batı sınırındaki Pale Yerleşimi'nde yaşıyordu.[170]

Orta Çağ: İslam yönetimindeki Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu

Müslümanların yönetimindeki İber Yarımadası'nda, Yahudiler matematik, astronomi, felsefe, kimya ve filoloji alanlarında önemli ilerlemeler sağlayacak özgürlüğe sahiptiler.[171] Bu dönem kimi zaman, İber Yarımadası'ndaki Yahudi kültürünün altın çağı olarak da adlandırılır.[172]

Leon Poliakov, İslamın ilk dönemlerinde, Yahudilerin büyük ayrıcalıklara sahip olduklarını ve cemaatlerinin refaha erdiğini yazar. Ticari faaliyetler yürütmelerini engelleyecek herhangi bir kanun ya da sosyal engel bulunmamaktaydı. Birçok Yahudi Müslümanlar tarafından yeni fethedilmiş bölgelere göç ederek buralarda cemaatler oluşturmuştur. Bağdat veziri kendi sermayesini Yahudi bankerlere emanet etmişti. Deniz ve köle ticaretinin çeşitli kısımlarının başına Yahudiler getirilmişti. Milattan sonra 10. yüzyılda halifeliğin en önemli liman şehri olan Siraf'ın valisi de bir Yahudiydi.[173]

On birinci yüzyıldan itibaren, Yahudilere yönelik pogromların yaşandığı örnekler de olmuştur.[174] Bunlar arasında, Endülüs'teki Gırnata'da Yahudi mahallesinin tümüyle ortadan kaldırıldığı 1066 Gırnata katliamı da vardır.[175] Orta Çağ Kuzey Afrika'sında[176] ve Mısır,[177] Suriye[178] ve Yemen[179] gibi diğer Arap ülkelerinde Yahudilere yönelik şiddet olayları yaşanmıştır.

1172 yılında İslam yönetimindeki İberya'nın büyük bölümünün kontrolünü ele geçiren ve Murabıtlardan çok daha köktenci olan Muvahhidler zımmilere karşı acımasızca davranmışlardır. Yahudiler ve Hıristiyanlar Fas'tan ve İslam yönetimindeki İspanya'dan kovulmuşlardır.[180] Aralarında ibn Meymun'un ailesinin de bulunduğu ölüm ile ihtida arasında bir seçim yapmaya zorlanan Yahudilerden bazıları güney ve doğudaki daha hoşgörülü Müslüman ülkelere kaçmış, diğerleri ise kuzeye giderek büyüyen Hıristiyan krallıklarına yerleşmiştir.[181][182]

Aydınlanma ve serbestleşme

Menora önündeki kadın ile temsil edilen Yahudilere serbestlik veren Napolyon. 1804 tarihli bir Fransız resmi.

Aydınlanma Çağı boyunca, Yahudilerin kendi içinde de kayda değer değişimler yaşanmıştır. Avrupa genelindeki Aydınlanma'ya paralel olarak Haskala (Yahudi Aydınlanması) hareketi de ortaya çıkmış, 1700'lü yıllarda Yahudiler kendi içlerine kapanmayı bırakarak, genel Avrupa toplumunun bilgi birikimini almaya, görgü kurallarını ve ideallerini benimsemeye başlamıştır. Öğrencilerin aldığı geleneksel dini öğrenime laik ve bilimsel öğretim de eklenmiştir. Yahudi tarihi ve İbranice çalışmaları yeniden hayat bulmuş, ulusal Yahudi kimliğine olan ilgi büyümeye başlamıştır.[183]

Günümüzdeki tüm Yahudi mezheplerinin doğuşu da Haskala hareketinden etkilenmiştir.[184] Aynı zamanda, Haskala, Yahudilerin ikamet ettikleri ülkelere kültürel asimilasyonun teşvik edilmesine de ve on dokuzuncu yüzyılda Yahudilikteki Reform hareketine de katkıda bulunmuştur.[185] Hemen hemen aynı zamanda, Haskala'nın neredeyse tam zıddını telkin eden Hasidik Yahudilik hareketi doğmuştur. 1700'lü yıllarda, İsrael ben Eliezer (Baal Şem Tov) tarafından başlatılan Hasidik Yahudilik, dine coşkulu ve mistik yaklaşımı ile hızla taraftar toplamıştır.[186] Bu iki hareket ve içinden çıktıkları Yahudiliğe geleneksel ortodoks yaklaşım, çağımızda Yahudi görenekleri içindeki bölünmelerin temelini oluşturmuştur.[187]

Bu esnada, dış dünyada da bir değişim yaşanmaktaydı. 1791'de, Fransa Yahudi nüfusuna serbestlik tanıyarak kanunlar nezdinde onlara eşit haklar veren ilk Avrupa ülkesi olmuştur.[188] Napolyon, Yahudileri Avrupa'daki Yahudi gettolarını terk edip yeni oluşturulan hoşgörülü siyasi rejimlere sığınmaya davet ederek bu serbestleşmeyi daha da yaymıştır (bkz. Napolyon ve Yahudiler).[189] Danimarka, İngiltere ve İsveç gibi diğer ülkeler de Aydınlanma döneminde Yahudilere yönelik liberal politikaları yürürlüğe koymuşlar, bunun sonucunda da bu ülkelere bir miktar göç yaşanmıştır.[190] On dokuzuncu yüzyıl ortasına gelindiğinde, Papalık Devleti haricinde neredeyse tüm Batı Avrupa ülkeleri Yahudi nüfuslarına serbestlik vermişler, ancak 19. yüzyılın sonunda Doğu Avrupa ve Pale Yerleşimi'nin her yerinde baskılar ve pogromlar yoğun olarak devam etmiştir.[191] Antisemitizmin doğuda şiddet yoluyla, batıda ise sosyal olarak varlığını sürdürmesi yüzünden de, bir dizi Yahudi siyasi hareketi ortaya çıkmış, bunlar da Siyonizm ile sonuçlanmıştır.[126]

Siyonizm ve Avrupa'dan göç

1930'larda Polonya'daki Siyonist Tarbut okullarından bir poster. Siyonist partiler Polonya siyasetinde son derece aktif bir rol oynuyordu. Polonya'daki 1922 genel seçimlerinde, parlamentoda Yahudilere ait 35 sandalyeden 25'i Siyonistler tarafından kazanılmıştı.[192]

Siyonizm, İsrail Diyarı'nda Yahudi halkı için bir memleket kurulmasını destekleyen bir uluslararası siyasi harekettir. Kökenleri daha eskiye dayanmakla birlikte, hareket resmi olarak Avusturyalı gazeteci Theodor Herzl tarafından 19. yüzyıl sonunda kurulmuştur.[193] Uluslararası hareket sonunda 1948 yılında dünyada modern zamanların ilk ve tek Yahudi Devleti olan İsrail Devleti'ni kurmuştur. Siyonizm halen öncelikle İsrail devleti ve hükümetini desteklemek ve Yahudi halkı için bir memleket olarak statüsünü korumak amacıyla varlığını sürdürmektedir.[194] Bir "diyaspora milliyetçiliği" olarak tanımlanan[195] Siyonizm destekçileri tarafından amacı Yahudi halkının kendi kaderini tayin etmesi olan bir ulusal kurtuluş hareketi olarak görülür.[196]

Siyonizm, Yahudi halkı ile Yahudilerin ulus olduğu kavramının M.Ö. 1200 yılı ile İkinci Tapınak dönemi (yani M.Ö. 70'e kadar) arasında bir noktada ortaya çıktığı düşünülen İsrail Diyarı arasında bağ kuran dini gelenek üzerine kurulmuş olsa da,[197][198] daha ziyade Avrupa Yahudilerinin kıtanın her yerindeki yoğun Antisemitizm'e bir tepki olarak başlayan modern hareket büyük ölçüde laik bir karaktere sahip olmuştur.[199]

Siyasi yollardan tepki vermenin yanı sıra, 19. yüzyılın sonlarında, çok sayıda Yahudi Doğu Avrupa'daki baskılardan da kaçmaya başlamış, bunların çoğu Amerika Birleşik Devletleri'ne giderken bir kısmı da Kanada ve Batı Avrupa'ya yerleşmiştir. 1924 yılına gelindiğinde, sadece ABD'ye göç eden ve Avrupa'da yükselen Antisemitizm'in yol açtığı baskıların pek olmadığı bu ülkede büyük bir cemaat kuran Yahudilerin sayısı neredeyse iki milyona ulaşmıştı (bkz. Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Yahudilerin tarihi). Birinci Dünya Savaşı'nda, 450.000'i çarlık Rusya'sı, 275.000'i de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu saflarında olmak üzere, İttifak ve İtilaf devletleri ordularında 1.172.000'in üzerinde Yahudi asker hizmet vermiştir.[200]

İkinci Dünya Savaşı ve Holokost

Antisemitizm en yıkıcı şekline, Yahudilerin yok edilmesini öncelik olarak belirleyen ve 1941 - 1945 yılları arasında Holokost'ta yaklaşık altı milyon Yahudinin öldürülmesi ile sonuçlanan Nazi Almanya'sının politikalarında ulaşmıştır.[201] Naziler işgal ettikleri topraklarda Yahudileri ve diğer grupları arazide toplu olarak öldürmek için başlangıçta Einsatzgruppen adını verdikleri ölüm taburlarından faydalanmışlardır. 1942 yılına girildiğinde, Nazilerin lider kadrosu Avrupa Yahudilerinin soykırımını öngören Nihai Çözüm'ü hayata geçirmeye ve özellikle Yahudileri öldürmek için imha kampları kurarak Holokost'un hızını artırmaya karar vermiştir.[202][203] Bu, sınai ölçekte bir soykırım yöntemiydi. O zamana kadar hastalıkların kol gezdiği, aşırı kalabalık gettolara kapatılmış olan milyonlarca Yahudi, (sıklıkla trenle) Nazi ölüm kamplarına naklediliyor, buralarda bir kısmı belirli bir yere (çoğunlukla gaz odalarına) yönlendiriliyor, ardından da ya gaz verilerek ya da vurularak öldürülüyordu. Cesetleri ise gömülüyor ya da yakılıyordu. Diğerleri ise kendilerine çok az yemek verilen ve salgın hastalıkların yaygın olduğu kamplarda tutuluyordu.[204]

İkinci Dünya Savaşı sırasında Müttefik ordularında savaşan Yahudilerin sayısının %40'ı Kızıl Ordu'da olmak üzere, 1,4 milyon olduğu tahmin edilmektedir.[205]

İsrail

Ağlama Duvarı'nda dua eden Yahudiler.

1948 yılında, İsrail Devleti'nin kurulması ile,[206] Kudüs'ün Romalılar tarafından yıkılmasından beri ilk Yahudi devleti kurulmuş oluyordu. 1948 Arap-İsrail Savaşı'nın ardından, daha önceleri Kuzey Afrika ve Ortadoğu'da yaşayan 850.000 Yahudinin büyük çoğunluğu da İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa'dan gelen artan sayıda göçmene katıldı.[207] Yirminci yüzyılın sonuna gelindiğinde, Yahudi nüfus merkezleri muazzam ölçüde değişmiş, Amerika Birleşik Devletleri ve İsrail laik ve dini Yahudi yaşamının merkezleri haline gelmiştir.

Baskılar

Yahudi tarihi boyunca Yahudi halkı ve Yahudilik çeşitli baskılara maruz kalmıştır. Geç Antik Çağ ve erken Orta Çağ'da, Roma İmparatorluğu (sonrasında da Bizans İmparatorluğu), ilk olarak pagan Roma döneminde yaşadıkları topraklardan kovdukları ardından da Hıristiyan Roma döneminde resmen ikinci sınıf vatandaş statüsüne soktukları Yahudi nüfuslarına defalarca baskı uygulamıştır.[208][209] Orta Çağ'ın sonraki dönemlerinde, Hıristiyan Batı Avrupa'da, özellikle de Almanya'nın dört bir yanında Yahudilerin katledildiği Haçlı Seferleri sırasında, Yahudilere Hıristiyanlık adına zulüm yapılmış, Yahudiler İngiltere, Almanya ve Fransa'dan kovulmuştur. En büyük çaplı sürgün ise, İber Yarımadası'nın Katolikler tarafından yeniden fethedilmesinin (reconquista) ardından İspanya ve Portekiz'de yaşanmış, hem Sefarad Yahudileri hem de Müslümanlar kovulmuştur.[86][90] 1870 yılına kadar varlığını sürdüren Papalık Devleti'nde ise, Yahudilerin sadece getto adı verilen belirli mahallelerde yaşamasına izin verilmiştir.[210] On dokuzuncu yüzyılda ve (İkinci Dünya Savaşı sona ermeden önce) 20. yüzyılın ilk yarısında, Roma Katolik Kilisesi, "iyi Antisemitizm" ve "kötü Antisemitizm" arasında bir ayrım yapmıştır. Buna göre, "kötü" Antisemitizm, Yahudilere karşı nefreti soylarından ötürü savunurdu. Bu, Hıristiyanlık karşıtı addediliyordu, zira Hıristiyanlığın mesajı etnik kimliğine bakılmaksızın tüm insanlığa gönderilmişti ve herkes Hıristiyan olabilirdi. "İyi" Antisemitizm ise, gazeteleri, bankaları ve diğer kurumları kontrol altına alma komplolarını, sadece servet birikimine önem vermeleri gibi Yahudilere isnat edilen suçlamaları doğru kabul eder ve bunları eleştirirdi.[211]

İslam ve Yahudilik arasında ise karmaşık bir ilişki var olmuştur. Geleneksel olarak, Yahudiler ve Hıristiyanlar Müslüman topraklarında zımmi statüsünde yaşıyor, dini akidelerini yerine getirmelerine ve kendi iç işlerini yönetmelerine, belirli koşullar çerçevesinde izin verilmiştir.[212] Bu koşullardan biri de, zımmilerin Müslüman devlete cizye (özgür yetişkin gayrımüslüm erkeklerden alınan vergi) ödemesi gerekiyordu.[212] İslami yönetim altında, zımmiler düşük bir statüye sahiptiler. Silah taşımalarının ve Müslümanları ilgilendiren davalarda şahitlik etmelerinin yasaklanması gibi bazı sosyal ve yasal engelleri vardı.[213] Ancak bu engellerin büyük bölümü sembolikti. Bernard Lewis'in tabiriyle "en onur kırıcı" olanı[214] ise, Kuran'a ya da hadislere dayanmayan ancak Orta Çağ başlarında Bağdat'ta ortaya çıkan ve son derece düzensiz bir şekilde uygulanan ayırt edici kıyafet giyme zorunluluğuydu.[214] Öte yandan, Yahudiler dinleri yüzünden öldürülme ya da sürülme veya zorla din değiştirmeleri yönünde baskı ile nadiren karşılaşmışlar, çoğunlukla da ikamet ve meslek tercihlerinde serbest olmuşlardır.[215] Nitekim, Emeviler ve Abbasilerin yönetimi altında 712-1066 yılları arası dönem İspanya'daki Yahudi kültürünün Altın Çağı olarak adlandırılır. Bu duruma yönelik önemli istisnai durumlar ise, 12. yüzyıl Endülüs'ünde[216] (daha sonraları da Müslüman İran'da)[217] Muvahhid hanedanının hükümdarları tarafından Yahudilerin öldürülmesi ya da din değiştirmeye zorlanması, Yahudilerin 15. yüzyıldan başlayarak, özellikle de 19. yüzyıl başlarından itibaren Fas'ta mellah adı verilen duvarlarla çevirili mahallelerde yaşamaya zorlanmasıdır.[218]

Modern çağda Yahudilere yönelik en büyük ölçekli zulüm, Holokost olmuştur: İkinci Dünya Savaşı sırasında, Nazi Almanya'sı ve işbirlikçileri tarafından Avrupa Yahudileri (ve Kuzey Afrika'nın Avrupalıların kontrolü altında olan kısımlarındaki çeşitli Yahudi cemaatleri) ve diğer azınlık grupları devlet kontrolünde sistematik olarak zulüm görmüş ve soykırıma uğratılmıştır.[219] Zulümler ve soykırım kademeli olarak gerçekleştirilmiştir. Yahudileri sivil toplumun dışına çıkarmaya yönelik yasalar İkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden yıllar önce yürürlüğe konmuştur.[220] Toplama kampları kurulmuş, buralara hapsedilenler yorgunluktan veya hastalıktan ölene kadar köle olarak çalıştırılmıştır.[221] Nazi Almanya'sı tarafından işgal edilen Doğu Avrupa topraklarında, Einsatzgruppen adı verilen özel birimler Yahudileri ve siyasi muhalifleri kitlesel olarak kurşuna dizerek öldürmüştür.[203] Yahudiler ile Çingeneler sıkışık gettolara hapsedilmişler, ardından da trenlerle yüzlerce kilometre uzaklıktaki imha kamplarına taşınmışlardır. Yolculuktan sağ çıkmayı başaranların büyük bölümü bu kamplardaki gaz odalarında öldürülmüştür.[222] Alman bürokrasisinin her kolu bu kitle katliamının lojistiğinde yer almış, bir Holokost uzmanının sözleri ile, ülke "soykırımcı bir ulus" halini almıştır.[204]

Yahudi liderler

Yahudi cemaatlerinde tek bir yönetici kurum veya dini doktrinden sorumlu tek bir yetki mercii bulunmaz.[223] Bunun yerine, çeşitli yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerde çeşitli laik ve dini kurumlar Yahudi cemaatine farklı açılardan liderlik yaparlar.[224]

Ünlü Yahudiler

Yahudiler, aralarında birçok bilim dalı, sanat, siyaset ve iş dünyasının da bulunduğu birçok alanda insanlığa önemli katkılarda bulunmuşlardır. Nobel Ödülü sahibi Yahudi sayısı, Yahudilerin dünya nüfusundaki payı ile son derece orantısızdır.

Dipnotlar

  1. ↑
  2. ↑ "Israel's population crosses 8 million mark". Ynetnews. April 14, 2013. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304134855/http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4367878,00.html. Erişim tarihi: April 14, 2013.
  3. ↑ This figure does not include 300,000 Israeli ethnic Jews not considered to be Jewish under halakha
  4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 DellaPergola, Sergio (November 2, 2012). "World Jewish Population, 2012". Dashefsky, Arnold; Sheskin, Ira (PDF). Current Jewish Population Reports. Storrs, Connecticut: North American Jewish Data Bank. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304031023/http://www.jewishdatabank.org/Studies/downloadFile.cfm?FileID=2941. Erişim tarihi: September 21, 2013.
  5. ↑
  6. ↑ DellaPergola, Sergio (November 2, 2012). "World Jewish Population, 2012". North American Jewish Data Bank. 1 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130501223706/http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2012.pdf. Erişim tarihi: 21 July 2013.
  7. ↑ "Hungary". World Jewish Congress. 23 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150223093249/http://www.worldjewishcongress.org:80/en/communities/26. Erişim tarihi: 2014-08-09.
  8. ↑ ADL Says Strong Showing For Anti-Semitic Party In Hungarian Elections 'A Vote For Hate'. Anti-Defamation League. Retrieved 2014-08-09.
  9. ↑ Aliyah from Ukraine Spikes, By AFP and Arutz Sheva, First Publish: 5/4/2014
  10. ↑ http://www.turkishjews.com/
  11. ↑ "Jewish woman brutally murdered in Iran over property dispute". The Times of Israel. November 28, 2012. 29 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160129000705/http://www.timesofisrael.com:80/jewish-woman-brutally-murdered-in-iran-over-property-dispute/. Erişim tarihi: Aug 16, 2014. "A government census published earlier this year indicated there were a mere 8,756 Jews left in Iran." See Persian Jews#Iran.
  12. ↑ "The Jewish Problem: How To Solve It", U.S. Supreme Court Justice Louis D. Brandeis, "Yahudiler ayrı bir ulustur ve ülkesi, mevkii veya inanç derecesi ne olursa olsun her Yahudi mutlaka bunun bir üyesidir." (25 Nisan 1915), University of Louisville Louis D. Brandeis School of Law, Retrieved on June 15, 2009
  13. ↑ Palmer, Henry, A History of the Jewish Nation (1875), D. Lothrop & Co., Retrieved on June 15, 2009
  14. ↑ "The Collected Papers of Albert Einstein, Vol. 7: Berlin Yıls," U.S. Supreme Court Justice Louis D. Brandeis, "The Jewish Nation is a living fact" (June 21, 1921), Princeton University Press, Retrieved on June 15, 2009
  15. ↑ Johnson (1987), p. 82.
  16. 1 2
  17. 1 2 Pfeffer, Anshel (September 12, 2007). "Jewish Agency: 13.2 million Jews worldwide on eve of Rosh Hashanah, 5768". Haaretz. 28 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090928030120/http://www.haaretz.com:80/hasen/spages/903585.html. Erişim tarihi: January 24, 2009.
  18. 1 2 Johnson (1987), pp. 10–11.
  19. ↑ D'Souza, Dinesh (2007). What's So Great about Christianity. Regnery Publishing. s. 46. ISBN 1596985178.
  20. ↑ Johnson (1987), p. 25.
  21. 1 2 Sweeney (2003), p. 22.
  22. ↑ Michael, E.; Sharon O. Rusten, Philip Comfort, and Walter A. Elwell (2005-02-28). The Complete Book of When and Where: In The Bible And Throughout History. Tyndale House Yayımcıs, Inc.. s. 20–1, 67. ISBN 0842355081.
  23. 1 2 Sweeney (2003), pp. 22–23.
  24. 1 2 Johnson (1987), pp. 69–70.
  25. 1 2 Johnson (1987), p. 78.
  26. 1 2 Sicker, Martin (2001-01-30). Between Rome and Jerusalem: 300 Yıls of Roman-Judaean Relations. Praeger Yayımcıs. s. 2. ISBN 0275971406.
  27. 1 2 Zank, Michael. "Center of the Persian Satrapy of Judah (539-323)". Boston University. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160414190206/http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/p/period2-3.htm. Erişim tarihi: 2007-01-22.
  28. ↑ Schiffman, Lawrence H. (1991). From Text to Tradition: A History of Second Temple and Rabbinic Judaism. Ktav Publishing House. s. 60–79. ISBN 0-88125-371-5.
  29. ↑ Goldenberg (2007), p. 87.
  30. ↑ Johnson (1987), pp. 147–148.
  31. ↑ Ben-Sasson, Haim Hillel (2007). "Galut". Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 7 (2d bas.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. ss. 352–363. ISBN 0-02-865928-2.
  32. ↑ "Who Is a Jew?". JewFAQ.org. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160414190208/http://www.jewfaq.org/whoisjew.htm. Erişim tarihi: 2008-06-30.
  33. ↑ Sweeney (2003), p. 23.
  34. 1 2 Grintz, Yehoshua M. (2007). "Jew". Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 11 (2d bas.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. s. 253. ISBN 0-02-865928-2.
  35. ↑ "Yiddish". Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (11th bas.). Springfield, Mass.: Merriam-Webster. 2004. s. 1453. ISBN 0-87779-809-5.
  36. ↑ Weiner, Rebecca (2007). "Who is a Jew?". Jewish Virtual Library. 16 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160416042313/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html. Erişim tarihi: 2007-10-06.
  37. ↑ Fowler, Jeaneane D. (1997). World Religions: An Introduction for Students. Sussex Academic Press. s. 7. ISBN 1898723486.
  38. ↑ Bauer, Yehuda. "Problems of Contemporary Anti-Semitism", 2003, p. 2. Retrieved February 24, 2008.
  39. ↑ "What is the origin of Matrilineal Descent?". Shamash.org. September 4, 2003. 17 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160417114810/http://www.shamash.org/lists/scj-faq/HTML/faq/10-11.html. Erişim tarihi: January 9, 2009.
  40. ↑ "What is the source of the law that a child is Jewish only if its mother is Jewish?". Torah.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304121245/http://www.torah.org/qanda/seequanda.php?id=318. Erişim tarihi: January 9, 2009.
  41. ↑ Dosick (2007), pp. 56–57.
  42. ↑ Dosick (2007), p. 60.
  43. ↑ Dosick (2007), p. 59.
  44. 1 2 Schmelz, Usiel Oscar; Sergio DellaPergola (2007). "Demography". Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 5 (2d ed. bas.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. s. 571. ISBN 0-02-865928-2.
  45. ↑ Schmelz, Usiel Oscar; Sergio DellaPergola (2007). "Demography". Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 5 (2d ed. bas.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. ss. 571–572. ISBN 0-02-865928-2.
  46. ↑ Dosick (2007), p. 61.
  47. ↑ Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi, The Invention of the Jewish People, Matai ve’eich humtsa ha‘am hayehudi?, Şlomo Sand, Çev: Işık Ergüden, Doğan Kitap, Şubat 2011.
  48. ↑ Yahudilerin Tarihi Kökeni Neydi?, Patricia Kohen, Atlas Tarih, s.152, no.6, 2011.
  49. ↑ Arthur Koestler, 1976 yılında Onüçüncü Kabile (Hazar İmparatorluğu ve sonrası), çev: Belkıs Çorakçı, 1984, Say yayınları.
  50. ↑ Balter, Michael. "Tracing the Roots of Jewishness", Science dergisi, 3 Haziran 2010.
  51. 1 2 3 4 5 Hammer, M. F.; A. J. Redd, E. T. Wood, M. R. Bonner, H. Jarjanazi, T. Karafet, S. Santachiara-Benerecetti, A. Oppenheim, M. A. Jobling, T. Jenkins, H. Ostrer, and B. Bonné-Tamir (May 9 2000). "Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes". Proceedings of the National Academy of Sciences 97: 6769. DOI:10.1073/pnas.100115997. PMID 10801975.
  52. 1 2 "Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora". New York Times. May 9 2000. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D02E0D71338F93AA35756C0A9669C8B63.
  53. ↑ Diana Muir Appelbaum and Paul S. Appelbaum (February 11, 2008). "Genetics and the Jewish identity". The Jerusalem Post. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110716072347/http://fr.jpost.com/servlet/Satellite?apage=1&cid=1202742130771&pagename=JPost/JPArticle/ShowFull.
  54. ↑ Nebel, Almut; Dvora Filon, Bernd Brinkmann, Partha P. Majumder, Marina Faerman, and Ariella Oppenheim (November 2001). "The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East". The American Journal of Human Genetics 69 (5): 1095–112. DOI:10.1086/324070. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1274378.
  55. 1 2 Wade, Nicholas (January 14 2006). "New Light on Origins of Ashkenazi in Europe". The New York Times. http://www.nytimes.com/2006/01/14/science/14gene.html?_r=1&oref=slogin. Erişim tarihi: 2006-05-24.
  56. 1 2 3 4 Richards, Martin; Chiara Rengo, Fulvio Cruciani, Fiona Gratrix, James F. Wilson, Rosaria Scozzari, Vincent Macaulay, and Antonio Torroni (April 2003). "Extensive female-mediated gene flow from sub-Saharan Africa into near eastern Arab populations" (PDF). American Journal of Human Genetics 72 (4): 1058–1064. DOI:10.1086/374384. PMID 12629598. http://www.journals.uchicago.edu/AJHG/journal/issues/v72n4/024771/024771.web.pdf. Erişim tarihi: 2007-06-06.
  57. 1 2 Ariella Oppenheim and Michael Hammer. "Jewish Genetics: Abstracts and Summaries". Khazaria InfoCenter. 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160418204302/http://www.khazaria.com/genetics/abstracts.html.
  58. 1 2 Hammer, M. F.; Karl Skorecki, Sara Selig, Shraga Blazer, Bruce Rappaport, Robert Bradman, Neil Bradman, P.J. Waburton, Monic Ismajlowicz (January 2 1997). "Y Chromosomes of Jewish Priests" ( – Scholar search). NATURE, Volume 385. http://www.familytreedna.com/nature97385.html.
  59. 1 2 3 "Priestly Gene Shared By Widely Dispersed Jews". American Society for Technion, Israel Institute of Technology. July 14 1998. http://www.sciencedaily.com/releases/1998/07/980714071409.htm.
  60. ↑ Hammer, et al. Figure 2: Plot of populations based on Y-chromosome haplotype data.
  61. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 "Annual Assessment" (PDF). Jewish People Policy Planning Institute (Jewish Agency for Israel). 2007. ss. 15. 14 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160514005543/http://jppi.org.il/uploads/Annual%20Assessment%202007.pdf., based on Annual Assessment 2007. 106. American Jewish Committee. 2006. http://www.ajcarchives.org/main.php?GroupingId=10142.
  62. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 "Jewish Virtual Library". Jewish Virtual Library. 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160413001646/http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/jewpop.html. Erişim tarihi: 2011-11-12.
  63. ↑ Telahoun, Tesfu (2008-03-11). "Israel at 60". Capital Ethiopia. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160414185915/http://www.capitalethiopia.com/archive/2008/march/week2/feature.htm. Erişim tarihi: 2008-07-03.
  64. ↑ Naggar, David (2006-11-07). "The Case for a Larger Israel". israelinsider.com. 27 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20081227132344/http://web.israelinsider.com:80/Views/9811.htm. Erişim tarihi: 2008-07-03.
  65. ↑ "Israel". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2007-06-19. 6 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160806090347/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html. Erişim tarihi: 2007-07-20.
  66. ↑ "The Electoral System in Israel". The Knesset. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160201133901/http://www.knesset.gov.il:80/description/eng/eng_mimshal_beh.htm. Erişim tarihi: 2007-08-08.
  67. ↑ "Country's Report Israel". Freedom House. http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&yıl=2006&country=6985.
  68. ↑ "Population, by Religion and Population Group". Israel Central Bureau of Statistics. 2006. 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110721234534/http://www1.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_01&CY%C4%B1l=2006. Erişim tarihi: 2007-08-07.
  69. ↑ Dekmejian 1975, s. 247. "Çoğu [Doğulu-Sefarad Yahudisi]... tam da Filistin'de bir Yahudi devleti kurma teşebbüsünden kaynaklanan Arapların baskısı yüzünden gelmiştir."
  70. ↑ "airlifted tens of thousands of Ethiopian Jews". 24 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160424082926/http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/ejhist.html. Erişim tarihi: July 7 2005.
  71. ↑ History of Dissident Movement in the USSR by Ludmila Alekseyeva. Vilnius, 1992 (Rusça)
  72. ↑ Goldstein (1995) p. 24
  73. 1 2 Dosick (2007), p. 340
  74. ↑ Gartner (2001), p. 213.
  75. ↑ Gurock, Jeffrey S. (1998). East European Jews in America, 1880-1920: Immigration and Adaptation. New York: Routledge. s. 54. ISBN 0-415-91924-X.
  76. ↑ Gartner (2001), pp. 410–410.
  77. 1 2 Waxman, Chaim I. (2007). "Annual Assessment 2007" (PDF). Jewish People Policy Planning Institute (Jewish Agency for Israel). http://www.jpppi.org.il/JPPPI/SendFile.asp?DBID=1&LNGID=1&GID=489. Erişim tarihi: 2008-07-03.
  78. ↑ "The Ingathering of the Exiles". Israel Ministry of Foreign Affairs. 6 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130206145828/http://www.mfa.gov.il/MFA/History/Modern%20History/Israel%20at%2050/The%20Ingathering%20of%20the%20Exiles.
  79. 1 2 Johnson (1987), p. 171.
  80. ↑ Edinger, Bernard (December 2005). "Chinese Jews: Reverence for Ancestors". Hadassah Magazine. Hadassah. 23 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090123134138/http://www.hadassah.org:80/news/content/per_hadassah/archive/2005/05_DEC/feature_kaifeng.asp. Erişim tarihi: January 9, 2009.
  81. ↑ Elazar (2003), p. 434.
  82. ↑ "NJPS: Intermarriage: Defining and Calculating Intermarriage". 27 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070227233716/http://www.ujc.org:80/content_display.html?ArticleID=83910. Erişim tarihi: July 7 2005.
  83. ↑ Cohen, Erik H.. "Les Juifs de France: La Lente Progression des Mariages Mixtes" (French). 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120119144503/http://www.akadem.org/photos/contextuels/1027_357_Rapport_Erik_Cohen.pdf. Erişim tarihi: March 25, 2009.
  84. ↑ "World Jewish Congress Online". 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160414190114/http://www.worldjewishcongress.org/communities/world/asia-oceania/australia.cfm. Erişim tarihi: July 7 2005.
  85. ↑ "The Virtual Jewish History Tour - Mexico". 16 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160416040429/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/Mexico.html. Erişim tarihi: July 7 2005.
  86. 1 2 3 Johnson (1987), pp. 207–208.
  87. ↑ Johnson (1987), pp. 226–229.
  88. ↑ Johnson (1987), pp. 259–260.
  89. 1 2 Johnson (1987), pp. 364–365
  90. 1 2 Johnson (1987), pp. 213, 229–231.
  91. ↑ Johnson (1987), p. 512.
  92. ↑ Carroll, James. Constantine's Sword (Houghton Mifflin, 2001) ISBN 0-395-77927-8 p.26
  93. ↑ Gartner (2001), pp. 400–401.
  94. ↑ Kaplan (2003), p. 301.
  95. ↑ Danzger (2003), pp. 495–496.
  96. ↑ de Lange (2002), p. 220.
  97. ↑ Grintz, Jehoshua M. "Hebrew as the Spoken and Written Language in the Son Days of the Second Temple." Journal of Biblical Literature. March, 1960.
  98. ↑ Feldman (2006), p. 54.
  99. ↑ "Language and Literature". Embassy of Israel. 12 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100712134341/http://www.israelemb.org:80/US-Israel-Relations/landl.html. Erişim tarihi: January 10, 2009.
  100. ↑ Parfitt, T. V. "The Use of Hebrew in Palestine 1800–1822." Journal of Semitic Studies , 1972.
  101. 1 2 "Jewish Languages". Beth Hatefutsoth, The Nahum Goldmann Museum of the Jewish Diaspora. 26 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090326102214/http://www.bh.org.il:80/links/jewishlangs.asp. Erişim tarihi: 2008-07-03.
  102. ↑ Neusner (1991) p. 64
  103. ↑ Patai, Raphael (1996). The Jewish Mind. Detroit: Wayne State University Press. s. 7. ISBN 0-8143-2651-X.
  104. ↑ Johnson, Lonnie R. (1996). Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. Oxford: Oxford University Press. s. 145. ISBN 0-19-510071-9.
  105. 1 2 Sharot (1997), pp. 29–30.
  106. ↑ Sharot (1997), pp. 42–43.
  107. ↑ Sharot (1997), p. 42.
  108. ↑ Fishman, Sylvia Barack (2000). Jewish Life and American Culture. Albany, N.Y.: State University of New York Press. s. 38. ISBN 0-7914-4546-1.
  109. ↑ Kimmerling, Baruch (1996). The Israeli State and Society: Boundaries and Frontiers. Albany, N.Y.: State University of New York Press. s. 169. ISBN 0-88706-849-9.
  110. ↑ Lowenstein, Steven M. (2000). The Jewish Cultural Tapestry: International Jewish Folk Traditions. Oxford: Oxford University Press. s. 228. ISBN 0-19-513425-7.
  111. ↑ de Lange (2002), pp. 41–43.
  112. ↑ Johnson (1987), p. 10.
  113. ↑ Johnson (1987), p. 30.
  114. ↑ Johnson (1987), pp. 70–71.
  115. ↑ Johnson (1987), pp. 78–79.
  116. ↑ Johnson (1987), pp. 85–86.
  117. ↑ Johnson (1987), p. 147.
  118. ↑ Johnson (1987), p. 163.
  119. ↑ Johnson (1987), p. 177.
  120. ↑ Johnson (1987), p. 231.
  121. ↑ Johnson (1987), p. 460.
  122. 1 2 Gartner (2001), p. 431.
  123. 1 2 Gartner (2001), pp. 11–12.
  124. 1 2 Johnson (1987), pp. 229–231.
  125. ↑ Johnson (1987), p. 370.
  126. 1 2 Gartner (2001), pp. 213–215.
  127. ↑ Gartner (2001), pp. 357–370.
  128. ↑ Johnson (1987), pp. 529–530.
  129. ↑ Netzer, Amnon (2007). "Iran". Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 10 (2d ed. bas.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. ss. p. 13. ISBN 0-02-865928-2.
  130. ↑ Goldenberg (2007), p. 121.
  131. ↑ Goldenberg (2007), p. 124–126.
  132. ↑ Goldenberg (2007), p. 123.
  133. ↑ Goldenberg (2007), p. 127–130.
  134. ↑ Syme, Daniel B. (2004). The Jewish Home: A Guide for Jewish Living. New York: URJ Press. s. 87. ISBN 0-8074-0851-4. "To this day, most Jews will not walk through the arch, and many will spit on it as they pass by."
  135. ↑ Goldenberg (2007), p. 122.
  136. ↑ Goldenberg (2007), p. 134–136.
  137. ↑ Johnson (1987), p. 142.
  138. ↑ Johnson (1987), pp. 95–96.
  139. ↑ Johnson (1987), p. 152.
  140. 1 2 Baron (1952), p. 200.
  141. ↑ Baron (1952), p. 215.
  142. ↑ Quoted in Baron (1952), p. 215.
  143. ↑ Baron (1952), pp. 216–217.
  144. ↑ Baron (1952), p. 216.
  145. ↑ Baron (1952), p. 217.
  146. ↑ Goldenberg (2007), p. 134.
  147. ↑ Goldenberg (2007), p. 137.
  148. ↑ Baron (1952), p. 210.
  149. 1 2 Johnson (1987), p. 112.
  150. ↑ S. Safrai, "The Era of the Mishnah and Talmud (70-640)", in H.H. Ben-Sasson, editor, History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, p. 364.
  151. ↑ F.E. Peters, "The Harvest of Hellenism", p. 296.
  152. ↑ Johnson (1987), pp. 162–165.
  153. ↑ Goldenberg (2007), pp. 185–186.
  154. ↑ Johnson (1987), p. 175.
  155. ↑ Setton, Kenneth M.; Norman P. Zacour and Harry W. Hazard (1985). A History of the Crusades: The Impact of the Crusades on the Near East. Madison, Wisc.: University of Wisconsin Press. s. 69. ISBN 0-299-09144-9.
  156. ↑ Setton et al. (1985), p. 71.
  157. ↑ Katz, Shmuel, Battleground (1974).
  158. ↑ Johnson (1987), p. 164.
  159. ↑ Meyer, Michael A. (1996). German-Jewish History in Modern Times. New York: Columbia University Press. s. 9. ISBN 0-231-07472-7.
  160. 1 2 Carr (2003), pp. 144–145.
  161. ↑ Carr (2003), p. 151.
  162. ↑ Carr (2003), pp. 157–158.
  163. ↑ Johnson (1987), pp. 215–216.
  164. ↑ Johnson (1987), pp. 216–217.
  165. ↑ Norman F. Cantor, The Son Knight: The Twilight of the Middle Ages and the Birth of the Modern Era, Free Press, 2004. ISBN 0-7432-2688-7, pp. 28–29
  166. ↑ Malka, Jeff. "Sephardim and Their History". 23 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160123214626/http://www.jewishgen.org:80/sephardic/seph_who.htm. Erişim tarihi: January 19, 2009.
  167. ↑ Johnson (1987), pp. 174, 211-213.
  168. ↑ Ulman, Jane (June 7, 2007). "Timeline: Jewish life in Poland from 1098". The Jewish Journal. 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160529184446/http://www.jewishjournal.com/articles/item/timeline_jewish_life_in_poland_from_1098_20070608/. Erişim tarihi: January 19, 2009.
  169. ↑ Johnson (1987), pp. 235, 251.
  170. ↑ Johnson (1987), pp. 358–359.
  171. ↑ Cowling (2005), p. 265
  172. ↑ Poliakov (1974), pg.91-6
  173. ↑ Poliakov (1974), pg.68-71
  174. ↑ The Treatment of Jews in Arab/Islamic Countries
  175. ↑ Granada by Richard Gottheil, Meyer Kayserling, Jewish Encyclopedia. 1906 ed.
  176. ↑ "The Jews of Morocco". 21 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160421172229/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/morocjews.html.
  177. ↑ "The Jews of Egypt". 6 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160506230614/http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/egjews.html.
  178. ↑ "The Jews of Syria". 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160414190236/http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/syrianjews.html.
  179. ↑ "The Jews of Yemen". 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160601072947/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/yemenjews.html.
  180. ↑ The Forgotten Refugees
  181. ↑ Sephardim
  182. ↑ Kraemer, Joel L., Moses Maimonides: An Intellectual Portrait in The Cambridge Companion to Maimonides pp. 16–17 (2005)
  183. ↑ Gartner (2001), pp. 88–89.
  184. ↑ Dosick (2007), p. 14.
  185. ↑ Dosick (2007), p. 62.
  186. ↑ Dosick (2007), pp. 13–14.
  187. ↑ Dosick (2007), pp. 61–63.
  188. ↑ Johnson (1987), p. 306.
  189. ↑ Gartner (2001), p. 120.
  190. ↑ Johnson (1987), p. 321.
  191. ↑ Johnson (1987), pp. 358–365.
  192. ↑ Marcus, Joseph (1983). Social and Political History of the Jews in Poland, 1919-1939. Berlin: Walter de Gruyter. s. 263. ISBN 90-279-3239-5.
  193. ↑ Johnson (1987), pp. 374, 402.
  194. ↑ "Filistin'de bir ulusal veya dini Yahudi cemaati kurulması amacıyla ortaya çıkan, sonrasında da modern İsrail'in destekleyen bir uluslararası hareket." ("Zionism," Webster's 11th Collegiate Dictionary). Ayrıca bakınız "Zionism", Encyclopedia Britannica, tarafından "Yahudilerin kadim memleketi Filistin'de (İbranice: Eretz Yisra'el, "İsrail Diyarı") bir Yahudi ulus devletini kurma ve destekleme amacını taşıyan Yahudi ulusal hareketi" ve The American Heritage Dictionary of the English Language, Dördüncü Baskı "On dokuzuncu yüzyıl sonlarında, artan Antisemitizm'e tepki olarak ortaya çıkan ve Filistin'de yeniden bir Yahudi anavatanı kurmayı hedefleyen bir Yahudi hareketi. Modern Siyonizm, İsrail Devleti'nin kurulması ve gelişmesi ile ilgilenir," şeklinde tanımlanmaktadır.
  195. ↑ Ernest Gellner, 1983. Nations and Nationalism (Ilk edition), p 107-108.
  196. ↑ Bir ulusal kurtuluş hareketi:
  197. ↑ "Kral Davut'un ilk Yahudi ulusunu şekillendirdiği Siyon'dan..." (Friedland, Roger and Hecht, Richard To Rule Jerusalem, p. 27).
  198. ↑ "Halk genelinde kabul gören Mesihçi inanışların sonuçları ve yankıları itibarıyla siyaseten son derece güçlü olduğu ve siyasi otorite, topraklar üzerinde hakimiyet ve dini inancın bir halk olarak Yahudilerin kaderi için öneminin yaygın ve şiddetli çekişmelere konu olduğu İkinci Tapınak döneminin sonları itibarıyla, Yahudi ulusunun sosyal ve kültürel bir gerçeklik olduğu açık görünmektedir". (Roshwald, Aviel. "Jewish Identity and the Paradox of Nationalism", in Berkowitz, Michael (ed.). Nationalism, Zionism and Ethnic Mobilization of the Jews in 1900 and Beyond, p. 15).
  199. ↑ Büyük ölçüde Antisemitizm'e bir tepki:
    • "On dokuzuncu yüzyıl sonlarında, artan Antisemitizm'e tepki olarak ortaya çıkan ve Filistin'de yeniden bir Yahudi anavatanı kurmayı hedefleyen bir Yahudi hareketi." ("Zionism", The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition).
    • "Siyasi Siyonistler, Siyonizm'i Yahudilerin Antisemitizm'e verdikleri tepki olarak görmüşlerdir. Tehlike altındaki Yahudi cemaatlerinin sığınabilecekleri bir yere sahip olmaları için Yahudilerin en kısa süre içinde bağımsız bir devlete sahip olması gerektiğine inanmışlardır." (Wylen, Stephen M. Settings of Silver: An Introduction to Judaism, Second Edition, Paulist Press, 2000, p. 392).
    • "Yahudilerin İsrail'deki anavatanlarına dönmesi için ortaya çıkan ulusal bir hareket olan Siyonizm, Batı Avrupa'daki Antisemitizm'e ve Doğu Avrupa'da Yahudilerin maruz kaldığı şiddet ve baskılara tepki olarak ortaya çıkmıştır." (Calaprice, Alice. The Einstein Almanac, Johns Hopkins University Press, 2004, p. xvi).
    • "Antisemitizme verilen büyük tepki, Siyonizm'in on dokuzuncu yüzyılın sonunda Theodor Herzl'in liderliğinde yükselişi olmuştur." (Matustik, Martin J. and Westphal, Merold. Kierkegaard in Post/Modernity, Indiana University Press, 1995, p. 178).
    • "Siyonizm, başta Rusya'da yaşanan Antisemitizm'e bir tepki olarak kurulmuş, ancak Yahudilerin en kötü kabuslarının Nazizim altında ortaya çıkması ile tam bir yaygınlık kazanmıştır." (Hollis, Rosemary. The Israeli-Palestinian road block: can Europeans make a difference? (57.9 KiB), International Affairs 80, 2 (2004), p. 198).
  200. ↑ The Jewish Agency for Israel Timeline
  201. ↑ "ushmm.org". 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100316174148/http://www.ushmm.org:80/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005394. Erişim tarihi: 2007-08-15.
  202. ↑ Manvell, Roger Goering New York:1972 Ballantine Books--War Leader Book #8 Ballantine's Illustrated History of the Violent Century
  203. 1 2 Ukrainian mass Jewish grave found
  204. 1 2 Berenbaum, Michael. The World Must Know," United States Holocaust Museum, 2006, p. 103.
  205. ↑ Lador-Lederer, Joseph. World War II: Jews as Prisoners of War, Israel Yılbook on Human Rights, vol.10, Faculty of Law, Tel Aviv University, Tel Aviv, 1980, pp. 70-89, p. 75, footnote 15.
  206. ↑ "Part 3: Partition, War and Independence". The Mideast: A Century of Conflict. National Public Radio. 2002-10-02. 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151122211218/http://www.npr.org:80/news/specials/mideast/history/history3.html. Erişim tarihi: 2007-07-13.
  207. ↑ Bermani, Daphna (November 14, 2003). "Sephardi Jewry at odds over reparations from Arab world". http://wings.buffalo.edu/academic/department/law/jlsa/jews_arab_lands.htm.
  208. ↑ Goldenberg (2007), pp. 131, 135–136.
  209. ↑ Johnson (1987), pp. 164–165.
  210. ↑ Johnson (1987), pp. 243–244.
  211. ↑ "A Catholic Timeline of Events Relating to Jews, Anti-Judaism, Antisemitism, and the Holocaust, From the 3rd century to the Beginning of the Third Millennium"
  212. 1 2 Lewis (1984), pp. 10, 20
  213. ↑ Lewis (1987), p. 9, 27
  214. 1 2 Lewis (1999), p.131
  215. ↑ Lewis (1999), p.131; (1984), pp.8,62
  216. ↑ Lewis (1984), p. 52; Stillman (1979), p.77
  217. ↑ Lewis (1984), pp. 17–18, 94–95; Stillman (1979), p. 27
  218. ↑ Lewis (1984), p. 28.
  219. ↑ Donald L Niewyk, The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 2000, p.45: "Holokost yaygın olarak 5 milyondan fazla Yahudinin İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlar tarafından öldürülmesi şeklinde tanımlanmıştır." Ne var ki, Holokost genellikle sistematik olarak katledilen farklı gruplara mensup tüm kurbanları içine alır.
  220. ↑ Johnson (1987), pp. 484–488.
  221. ↑ Johnson (1987), pp. 490–492.
  222. ↑ Johnson (1987), pp. 493–498.
  223. ↑ Eisenstadt, S.N. (2004). Explorations in Jewish Historical Experience: The Civilizational Dimension. Leiden, The Netherlands: Brill. s. 75. ISBN 90-04-13693-2.
  224. ↑ Lewis, Hal M. (2006). From Sanctuary to Boardroom: A Jewish Approach to Leadership. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. s. 1. ISBN 0-7425-5229-2.

Bibliyografya

  • Baron, Salo Wittmayer (1952). A Social and Religious History of the Jews, Volume II, Ancient Times, Part II. Philadelphia: Jewish Publication Society of America.
  • Carr, David R. (2003). "Judaism in Christendom". The Blackwell Companion to Judaism. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. ISBN 1-57718-058-5. 
  • Cowling, Geoffrey (2005). Introduction to World Religions. Singapore: Ilk Fortress Press. ISBN 0-8006-3714-3. 
  • Danzger, M. Herbert (2003). "The "Return" to Traditional Judaism at the End of the Twentieth Century: Cross-Cultural Comparisons". The Blackwell Companion to Judaism. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. ISBN 1-57718-058-5. 
  • Dekmejian, R. Hrair (1975), Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon, State University of New York Press, ISBN 087395291X 
  • de Lange, Nicholas (2002). An Introduction to Judaism. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-46073-5. 
  • Dosick, Wayne (2007). Living Judaism. New York: HarperCollins. ISBN 0-06-062179-6. 
  • Elazar, Daniel J. (2003). "Judaism as a Theopolitical Phenomenon". The Blackwell Companion to Judaism. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. ISBN 1-57718-058-5. 
  • Feldman, Louis H. (2006). Judaism and Hellenism Reconsidered. Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 90-04-14906-6. 
  • Gartner, Lloyd P. (2001). History of the Jews in Modern Times. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-289259-2. 
  • Goldenberg, Robert (2007). The Origins of Judaism: From Canaan to the Rise of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-84453-3. 
  • Goldstein, Joseph (1995). Jewish History in Modern Times. Sussex Academic Press. ISBN 1898723060. 
  • Johnson, Paul (1987). A History of the Jews. New York: HarperCollins. ISBN 0-06-091533-1. 
  • Kaplan, Dana Evan (2003). "Reform Judaism". The Blackwell Companion to Judaism. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. ISBN 1-57718-058-5. 
  • Katz, Shmuel (1974). Battleground: Fact and Fantasy in Palestine. Taylor Productions. ISBN 0-929093-13-5. 
  • Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-00807-8
  • Lewis, Bernard (1999). Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. ISBN 0-393-31839-7
  • Littman, David (1979). "Jews Under Muslim Rule: The Case Of Persia". The Wiener Library Bulletin XXXII (New series 49/50). 
  • Neusner, Jacob (1991). Studying Classical Judaism: A Primer. Westminster John Knox Press. ISBN 0664251366. 
  • Poliakov, Leon (1974). The History of Anti-semitism. New York: The Vanguard Press.
  • Sharot, Stephen (1997). "Religious Syncretism and Religious Distinctiveness: A Comparative Analysis of Pre-Modern Jewish Communities". Comparing Jewish Societies. Ann Arbor, Mich.: University of Michigan Press. ISBN 0-472-06592-0. 
  • Stillman, Norman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. ISBN 0-8276-0198-0
  • Sweeney, Marvin A. (2003). "The Religious World of Ancient Israel to 586 BCE". The Blackwell Companion to Judaism. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. ISBN 1-57718-058-5. 

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Vikipedi'nin kalite standartlarına ulaşabilmesi için, bu maddenin veya bir bölümünün temizlenmesi gerekmektedir.
Görüşlerinizi lütfen tartışma sayfasında belirtiniz.
Bu madde Ağustos 2009 tarihinden beri etiketli olarak durmaktadır.

Genel

Laik örgütler

Dini örgütler

Siyonist örgütler

This article is issued from Vikipedi - version of the 12/5/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.