Kalmuklar
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Rusya | 178.000 |
| Moğolistan | 205.000 |
| Çin Halk Cumhuriyeti | 139.000 |
| Diller | |
| Kalmukça, Moğolca, Rusça | |
| Din | |
| Tibet Budizmi | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Oyratlar, Halhalar, Buryatlar | |
Kalmuklar veya Kalmıklar (Kalmukça: Хальмгуд), Batı Moğol halkı Oyratlar'ın 17. yüzyılda Cungarya'dan Hazar Denizi'nin batısına göç etmiş olan koludur. Bugün çoğunlukla Rusya Federasyonu'nun Kalmukya Cumhuriyeti'nde yaşamaktadırlar. ABD, Fransa, Almanya, İsviçre ve Çek Cumhuriyeti'nde azınlık olarak bulunurlar.[1] Sovyet yazar Marietta Şaginyan Ekim Devrimi'nin lideri ve Sovyetler Birliği'nin kurucusu Lenin'in babaannesi Anna Smirnov'un Kalmuk soyundan geldiğini belirtmiştir.
Kalmuk adının kökeni
Kalmuk, Türkçe kalmak kelimesinden türetilmiştir. Türk boylarının Oyratları 13. yüzyıldan itibaren bu adla andıklarına inanılmaktadır. Arap coğrafyacı İbn Al-Wardi 14. yüzyılda bu ismi yazılı bir kaynakta kullanan ilk kişidir. Daha sonra 16. yüzyıldan itibaren Rus kaynaklarında görülmeye başlanmıştır.
Oyratların kendileri bu adı pek kullanmamakla birlikte, günümüzde genel olarak Oyratların batıya göç etmiş olan kolu Kalmık adıyla adlandırılmaktadır.
Din
Kalmuklar Avrupa sınırları içinde çoğunluğu Budizm'e inanan tek halktır. Müslüman Sart Kalmuklarının dışında, geriye kalanlar Tibet Budizmi'nin Gelugpa okuluna bağlıdır. 14. Dalai Lama Tenzin Gyatso'yu ruhani liderleri, Amerikalı bir Kalmuk olan Erdne Ombadykow'u Kalmuk halkının büyük Laması olarak kabul ederler.
Tarihi
Oyratlar Orta Asya'da bugünkü Kazakistan, Rusya, Moğolistan ve Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde kalan bölgede yaşamaktaydı. 1368'de Moğol Yuan Hanedanı'nın devrilmesinden sonra, Oyratlar Doğu Moğallarının karşısında zorlu bir rakip olarak ortaya çıktı.[2] Batı Moğol boyları kendilerini Dörben Oyrat ("Dört Oiratlar") olarak adlandırmaya başladı. Çin'deki Ming Hanedanı ve onu takip eden Mançular, yaklaşık 400 yıl boyunca Moğolistan'ın hakimiyeti için askeri bir mücadele giriştiler. Sonunda 1757 yılında Cungarya'daki Oyratların da yenilmesiyle Moğollar Çin egemenline girdi.(Grousset, 1970: 502-541).
Oyratlar 1630 yılından itibaren Aşağı Volga bölgesine yerleşmeye başladılar. Burada bulunan Nogay Orda Oyratların baskılarıyla yıkıldı, Nogaylar'ın çoğunluğu Osmanlı egemenliğindeki Kırım Hanlığı'na sığındı. Kalmukların kurduğu Kalmuk Hanlığı bir süre sonra Çarlık Rusyası'nın etkisine girmiştir.
Zaman zaman Rusya’nın güney sınırında, Osmalı İmparatorluğu, İran, Kırım Hanlığı'na karşı düzenlenen seferlere destek veren Kalmuklar, Kazaklar ve çeşitli Kuzey Kafkasya halklarıyla mücadele içerisindeydi. Böylelikle Kalmukya'nın Rusya ve İslam dünyası arasında tampon bir bölge haline gelmesi, Çarlık açısından Kalmıkların stratejik önemini arttırmıştır. Karşılığında Çar'ın gönderdiği tahıl ve yiyecek yardımının dışında, Rus sınır yerleşimlerinde ticaret yapma ayrıcalığını da kazanmışlardı. Yarı otonom bir yönetime sahip Kalmuk hanları, “Göçebelerin Büyük Yasası” (Iki Tsaadzhin Bichig) adını verdikleri kurallara göre kendi kendine yönetim uygulamışlardır.
18. yüzyılın ortalarına doğru Ruslar Kalmukların içişlerine daha fazla karışmaya başlar. Bunun üzerine 1770 yılında son Kalmuk hanı Ubashi Han halkını anavatanları Cungarya’ya geri götürme kararı alır. Yaklaşık 168.080 kadar Kalmuk Ubashi Han’ın liderliğinde Orta Asya’nın diğer ucundaki vatanlarına doğru yola çıkar. Yolda düşmanları Kazaklar ve Kırgızlarla savaşan, bir taraftan da açlık ve susuzluğa maruz kalan Kalmukların çoğu ölür. Aylarca süren zorlu yolculuğun sonunda yalnızca 66.073 kadar Kalmuk Mançular’ın denetimindeki Sincan’a ulaşır.[3]
Çariçe Katerina Kalmuk Hanlığını feshederek bölgeyi Astrakhan valisine bağlar. Rusya’da kalan Kalmuklar savaşlarda Rusya adına savaşmış, yavaş yavaş yerleşik bir yaşam tarzını benimsemişlerdir. Ekim Devrimi'nden sonra Kalmukların bir kısmı Beyaz Ordu saflarında bir kısmı Kızıl Ordu saflarında savaşır. Yurt dışına kaçan Kalmuk diasporası Türkiye'de bir süre kaldıktan sonra, Yugoslavya, Bulgaristan, Çekoslavakya ve Fransa'ya dağılır.
Kalmukya 4 Kasım 1920'de, Sovyetler Birliği içinde özerk bir bölge olarak ilan edilir; 1935'te ise, özerk bir cumhuriyet olur. Stalin döneminde Budist manastırlar kapatılır; Kalmık dini metinleri yakılır.
II. Dünya Savaşı sırasında Kalmukya Nazi işgaline uğrar. 1943'te Sovyetler bölgeyi geri alır. 1958'de Kalmukya, yeniden özerk bir Sovyet Cumhuriyeti olur. Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra, Rusya Federasyonu'na bağlı özerk bir cumhuriyet olarak varlığını sürdürmektedir.
Kaynaklar
- ↑ Kalmyks, NUPI - Centre for Russian Studies
- ↑ Government of the Republic of Kalmykia, History of Kalmykia
- ↑ Ahmad Hasan Dani, Chahryar Adle, Irfan Habib, Karl M. Baipakov (2003). History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Volume 5 of History of Civilizations of Central Asia. UNESCO. s. 160. ISBN 9789231038761. http://books.google.com/books?id=AzG5llo3YCMC&pg=PA160.