Kurultay
- Bu sayfa Altay kavimlerinin yasama organı Kurultay hakkındadır. Eski Türklerdeki kağanlık yasama organı için Türk Toyu maddesine bakınız.
Kurultay (Moğolca: Хуралдай, Khuraldai; Türkçe: Kurultay)[dd 1] Altay budunlarında politik ve askeri kararların alındığı meclise verilen addır. Eski Türklerde kurultaya daha çok "toy" adı verilmiştir. Günümüzde ise, hem Moğol hem de Türk topluluklarında parlamento veya seçimli toplantı anlamında kullanılmaktadır.[1] Kurultay kelimesinin kökü olan "kur-" tarih boyunca Altay kavimlerinde kuruluş ve kurum adlarının türetildiği Ana Altaycadan gelme ortak bir köktür.
Sözcük kökeni ve toy ile farkı
Kelime, sanıldığı gibi Moğolca olmayıp, Altay dillerindeki ortak kelime haznesine dâhildir. "Kur-"[2] ve toy (toplantı) kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur.[3] Yani Altay dillerinde bu kelime, "istişare toplantısı" anlamına gelmektedir. Bununla birlikte, Türklerde kurultay kelimesinin kullanımı toy kelimesine göre yenidir. Eski Türk bitiglerinde toy kelimesine bolca rastlanmasına rağmen, kurultay sözcüğüne rastlanmamaktadır.[4] Bu nedenle, Türk Toyunun Türk ulusal meclisi olduğu; kurultayın ise Moğolların meclisi olduğu anlaşılmaktadır. Yine de Moğolların Gizli Tarihi'nde toy kelimesinin de kullanılması, toy ve kurultay sözcüklerinin birbirinden kesin çizgilerle ayrılmadığını göstermektedir.
Altay budunu bölündükten sonra, kurultay Moğol geleneğinin, Türk Toyu Türk geleneğinin bir kurumu olarak yaşamıştır. Türk töresi ve Moğol töresi arasında bulunan farklar, bu iki meclisin farklı yapılara sahip kurumlar olduğu anlamına gelmektedir.
Moğollar ve Türk-Moğol devletlerinde kurultay
Bu terime ilk olarak Moğolların Gizli Tarihi'nin 282. paragrafında "Yeke Kurilta" (Büyük Kurultay) şeklinde rastlanmıştır. Moğollarda kağanın başa geçmesi için kurultay toplanır ve kurultayda alınan kararlar uyarınca izlenen bir prosedür gereği kağanlık için cülus töreni yapılırdı. 15. yüzyılda yaşayan Alman gezgin Johann Schiltberger, bir Türk-Moğol devleti olan Altın Orda Devleti kurultayındaki bir taç giyme törenini şu şekilde anlatmıştır:[5][6]:
| “ | Onlar, kağanı seçtikten sonra; onu alıp beyaz bir keçenin üzerine oturttular. Bu beyaz keçe içerisinde onu üç kez havaya doğru yükselttiler. Daha sonra onu yukarı kaldırıp çadırına taşıdılar. Orada kendisini tahtına oturttular. Yeni kağanın eline altın bir kılıç verdiler. Daha sonra kağana, töreye sadık kalacağına dair yemin ettirdiler. | ” |
Altın Orda Hanlığı'ndaki kağan seçimleri için Rus boyarlar ve prensler, sık sık devletin başkenti olan Saray'da bekler ve yeni kağandan toprak icazetleri olan yarlıklarını alırdı. Bu iş için "kağan kutarmak" yani kağanı kutsama törenlerine özellikle 14. yüzyılda sıkça katılmak zorunda kalan Ruslar arasında her han değişimi önemli bir sıkıntı olarak görülmüştür. Bugün modern Rusçada "amaçsızca boş boş dolanmak" anlamında kullanılan "кутерьма" (kuter'ma) kelimesi de bu dönemdeki törenlerin adından ortaya çıkmıştır. (Kutarmak: Kağana kut yetkisini vermek)[6]
Devlet erkânındaki önemli atamalar, rütbelendirmeler ve siyasi-askerî kararlar, kurultaylarda alınmıştır. Askerî seferlere, savaşlara ve barışlara da burada karar verilmiştir. Örneğin Cengiz Han'ın kağanlığı 1206'da düzenlenen Moğol Kurultayı'nda ilan edilmiştir. Bunun yanında Moğol devlet kültüründe büyük kurultayın altında olan ve genellikle gündelik devlet meselelerinin görüşüldüğü, daha önemsiz kurultaylar da kurulmuştur.
Moğol gelenekleri uyarınca Moğol boylarının başlarındaki beyler kurultaya katılma yetkisine sahiptir. Bir Moğol kağanı öldüğünde ve yeni kağan seçileceği zaman, ordu seferde dahi olsa seferdeki beyler geri dönerek kurultaya katılmak zorundadır. Nitekim, 1241'de Viyana eteklerine kadar gelen Moğol ordusu, Moğol kağanı Ögeday'ın ölümü üzerine başkente geri dönmüştür. Yine, 1259'da Möngke'nin ölümü üzerine Moğol ordusu Suriye'den çekilmiş ve Memlûkler ile yaptığı savaşı sonlandırmıştır.[7]
Bugünkü kullanımı
Bugün Altay uluslarından olan Moğollar ve Türkler arasında bu eski yasama organının adı hâlâ yaşatılmaktadır. Ancak günümüzde sadece bir yasama organı anlamında kullanılmayan kurultay kelimeleri başlıca parlamento, kongre, konferans ve özellikle Türkiye'de siyasi partilerin seçimli genel kurulları anlamlarıyla kullanılmaktadır.[1][8]
Bugün Türk halklarında farklı anlamlarda kurultay kelimesinin kullanıldığı görülmektedir: Dünya Başkurtlar Kurultayı, Dünya Uygur Kurultayı, Kırım Tatar Kurultayı vb. Modern Moğollarda ise millî meclisin adı "Ulsın Ik Kural" (Улсын Их Хурал)'dır. Kurultay kelimesini kurultáj biçiminde yaşatan bir başka millet ise Macarlardır.
Günümüz Türkiye Türkçesinde kurultay kelimesinin kökü olan "kur-" ile türetilmiş çok sayıda sözcük vardır: Yükseköğretim Kurulu, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu vb.
Ayrıca bakınız
Üst notlar
Kaynakça
- 1 2 TDK, kurultay maddesi, 22 Mayıs 2016 tarihinde erişilmiştir.
- ↑ Gabain'e göre Eski Türkçede germek, tartışmak anlamlarına gelir.
- ↑ Toy kelimesi Eski Türkçede "taygun" örneğinde olduğu gibi "tay" şeklinde de kullanılmıştır.
- ↑ Gabain (2008), Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK.
- ↑ Commander J. Buchan Telfer, "The Bondage and Travels of Johann Schiltberger". (London, Hakluyt Society, 1879)
- 1 2 George Vernadsky, "The Mongols and Russia". (Yale University Press, 1953)
- ↑ Kozan. "Moğollar; Ortaçağ Dünya Uluslarını Titreten Güç". beyaztarih. 2 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151102223858/http://www.beyaztarih.com:80/makale/mogollar-ortacag-dunya-uluslarini-titreten-guc. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2016.
- ↑ "Parti kurultayı nerede ve kimle yapılır?". ulusalkanal.com.tr. 17 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140217233525/http://www.ulusalkanal.com.tr:80/gundem/parti-kurultayi-nerede-ve-kimle-yapilir-h16249.html. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2016.