Tibet Budizmi
== Ç O K _ P U Ş T S U N U Z _ A-Q ==
Ç O K _ P U Ş T S U N U Z _ A-Q
== Ç O K _ P U Ş T S U N U Z _ A-Q ==
Tibet Budizmi. Tibet, Moğolistan ve Bhutan başlıca olmak üzere Nepal, Hindistan, Çin, Rusya ve bazı Orta Asya Türklerinde takip edilen Budizm koludur. Kimi yerlerde Lamacılık olarak da adlandırılmaktadır. Tibetçe Lama (= öğretmen) den doğan bu kelime, aynı zamanda bir unvan olarak da kullanılmaktadır. Budizm'in Vajrayana koluna aittir.
Tarihsel Gelişimi
Tibet'e Budizm, M.S. 5. yüzyılda gelmiş ve 7. yüzyılda Tibet Kralı Srongtsen Campo tarafından yaygın hâle getirilmiştir. Sekizinci yüzyılda ilk defa, Tibet budistleri kurumsal bir yapı kazanmıştır. Bugünkü kırmızı şapkalılar lakaplı Niyingma okuluna ait Tibet rahipleri, bu ilk yapının devamıdır. Tibet Budizmi'nin tatbik edilen şeklinde, Buda Dharma'nın öğrenilmesi, ahlâkî öğütler, nefisle mücadele, tefekkür ve meditasyon gibi içe bakış yöntemleri önemli yer tutar.
On birinci yüzyılda yaşamış bir Hint Budist üstat olan Atisha ve 14. yüzyılda yaşamış Tibetli Budist üstad Je Tsongkhapa'nın Budist öğretiye çok önemli katkıları olmuş ve bu da sarı şapkalılar lakaplı Gelugpa okulunun doğmasına yol açmışdır. Tibet'in ruhani lideri Dalai Lama da Gelugpa kolundandır.
Ana olarak Nyingma ve Gelugpa okulları dışında Tibet Budizm'inde birde Sakya ve Kagyu okulları bulunur, özünde aynı Buda Dharma'yı paylaşan okullarda sadece ileri uygulamalarda ufak farklılıklar görülür.
Budist terimi daha çok batıda kullanılan bir terim olup, bu terimin Tibetçedeki karşılığı Nangpa kelime olarak içe bakan, içte araştıran anlamına gelmektedir.
|
Budizm Kavramları |
|
Önemli Kişiler |
|
Yörelere göre Budizm |
|
Budizmin Yazılı Kaynakları |
|
Budist Kültürü |
31 mart 1959'da Komünist Çin'in Tibet'in kutsal şehri Lhasa'yı kuşatmaya almaya başlamasıyla, zamanın Hindistan başbakanı Nehru'nun daveti üzerine Dalai Lama ile birlikte yaklaşık 80.000 Tibetli Hindistan'a geçiş yapmış ve buradan Hindistan'ın değişik yerlerine, Nepal, Bhutan ve dünyanın değişik yerlerine mülteci olarak yerleşmiştir. Tibet Budizm'inin lideri Dalai Lama, ve birçok Tibet Budist manastırları bugün Hindistan sınırları içerisinde Dharamsala'da yerleşik durumdadır.
Tibet Budizmi, insan ruhunun ölüm olayından tekrar doğmasına dek içinde bulunacağı koşulları ve geçireceği bilinç hallerini ayrıntılı bir biçimde açıklayan ve ruha ölüm sonrasında geçirebileceği haller konusunda rehberlik yapan Tibet'in Ölüler Kitabı-Bardo Thödol, farkındalık uygulamaları, ileri seviye içebakış-meditasyon teknikleri ve şefkat geliştirme uygulamaları ile öne çıkan, Budizm'in önemli bir koludur.
Yayılma
Başlangıçta, Vajrayana öğretisi Tibet-Moğolistan bölgesinde, Buryatya ve Tuwinien’den Moğolistan’a kadar yayılmıştır. En geniş kapsamda öğreti Hindistan’dan çıkmıştır; ancak Hindu Advaita-Vedanta olarak adlandırılan öğretiler bazı farklılıkları ile muhafaza edilmiştir. Ayrıca tantrik öğretiler Çin’e ve Japonya’ya da tanıtılmıştır. Vajrayana Budizm’i Bhutan’da devlet dinidir. Önemli farklılıklar ile de olsa geleneksel olarak meydana gelmiş Lamaist bir halk Avrupa’da yaşamaktadır ve bu halka Kalmücken denmektedir. Son yüzyılın 70’li ve 80’li yıllarından beri Vajrayana topluluğu Batı’da giderek artmaktadır. Tibet Budizm’i özellikle Avrupa ve ABD içinde yerleşmiştir ve bu ülkelerdeki sayıları Almanya, Avusturya ve İsviçre’deki okullardan da az değildir.
Tibet Vajrayana’sında okullar
Tibet’te Budizm farklı okullara ve yayılma alanlarına ayrılmıştır. Nyingma, Kagyü, Sakya ve Gelug okulları bunların en önemlilerindendir. Dışardan bakıldığında Budizm’in Tibet versiyonunun bölümleri farklı farklı okulların içinde ortaya çıkmıştır. Bu okulların destekçileri tarafından günümüzdeki okulların özgünlüğüne büyük değer verilmektedir. Bütün bu özverilere rağmen bu okullar arasında öğretiler ve uygulamalar alanında yoğun bir alış veriş meydana gelmiştir. Oluşumlarındaki bütün farklılıklara rağmen birbirleri arasındaki ortak noktaların ağır bastığı söylenmektedir.
Nyingma
Nyingma geleneği Tibet Budizm’inin 4 büyük okulundan en eski olanıdır. Tantra üstadı Padmasambhava’yı yeniden canlandırır. Bu gelenek 8.yüzyıl Budizm yazıtlarının Sanskritçeden Tibetçeye olan ilk çeviri aşamaları ile oluşur. Bu yazıtların içerisinde ise Buda’nın öğretilerinin Tibet’e yayılmasının nedenleri bulunmaktadır. Bu geleneğin içinde tam mükemmellik anlamına gelen Dzogchen’in öğretileri büyük öneme sahiptir.
Tibet Budizm’inin dört büyük okulundan bu en eskisi “Ataların Okulu” olarak da adlandırılır. Bu okulun üyelerine Nyingmapa adı verilir. Diğer üç büyük okul ise Kagyü, Sakya ve Gelug geleneğidir.
Tarihi
Budizm 8. yüzyılda Hindistan’dan Tibet’e aktarılmıştır. Tibet’e Budizm’i bu yüzyılda Padmasambhava getirmiştir. Padmasambhava ismi Sanskritçede nilüfer çiçeğinden doğmuş anlamına gelmektedir. Bhutan ve Tibet’te Nyingma okulunun mensupları tarafından daha çok 2. Buda olarak görülür ve Guru Rinpoche olarak bilinir.
Guru Rinpoche Budizm’in her şeyden önce tantrik eğilimlerini vurgular. Bu, onun gücü ve yaptırımı aracılığıyla Tibet’in şeytan ve ruhlarını mağlup ettiğinin ve koruyucu olarak ettiği yemin ile de Buda’nın öğretilerine bağlı olduğunun göstergesidir. Bu nedenden ötürü o zamana kadar Tibet’te geçerli olan Bön dinine karşı Vajrayana Budizm’i üstün gelmiştir. Nyingma Geleneği “Eski çevirilerin” okulu olarak da tanımlanır ve Guru Rinpoche ve Shantarakshita’nın (Başrahip) öğreti faaliyetleri ile başlayan ilk geleneksel düşünceye doğru yol açar.
Guru Rinpoche ve Shantarakshita Tibet’teki ilk Budist manastır Samye’yi kurmuşlardır. Bu manastır, zamanının en önemli öğreti merkezi haline gelmiştir. Kral Trisong Detsen (Trisong Detsen 756 ve 796 yılları arasındaki Tibet kralıdır. Budizm’in Tibet’e kesin ve resmi olarak girişi onun zamanında olmuştur) Guru Rinpoche ve öğrencilerine Budist öğretilerin Sanskritçeden Tibetçeye çevirme görevini vermiştir. Guru Rinpoche ve Shantarakshita bu görevi yerine getirebilmek için 108 çevirmen yetiştirmiştir. Bu büyük çeviri sürecinin yazılı ürünleri Tibet Budizm’inin bütün okullarının temelini oluşturur. Sadece tantrik eserlerde ve aktarım esnasında farklılıklar olmuştur. 8. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar Nyingma Geleneği Tibet’teki tek Budist okuluyken 11. yüzyıldan itibaren “Yeni Çevirilerin” okulları (Tibet Sarma) ortaya çıkmıştır. Bu yeni çeviriler esas olarak Tantra’nın o güne dek henüz çevrilmemiş aktarımlarına dayanır.
Nyingma’nın Altı Büyük Merkezi
Tibet’te 55 yıl bulunması ve bu süre zarfında birçok öğrencinin kurtuluşuna öncülük etmesi konusunda Padmasambhava’nın hayat hikâyeleri en geniş anlamıyla diğerleriyle örtüşmektedir. Nyingma geleneğine göre bu dünyada Padmasambhava halen hassas varlıkların kurtuluşuna öncülük etmek için çalışır. O’nun inayeti (ihsanı) kendisine yönelen, yakınlık gösteren bütün kişiler içindir. Tibet’teki Nyingma okullarının manastırları Samye, Mindröl-Ling, Dorje Drag, Pelyül, Dzogchen, Schechen ve Kathog’dur. Nyingma manastırlarının büyük bir kısmının oluşumu Nyingma’nın bu büyük merkezlerinden ayrılmasıyla oluşmuştur. Kaynak
Termalar ve Tertönler
Tibet Budizm’inin bir özelliği de gizli hazineleridir (Tibet Terma). Guru Rinpoche ve onun yakın öğrencileri ayin eşyalarını ve kutsal emanetleri, metinlerin yüzlercesini gizli bir yerde saklarlar. Bu saklama işi, 836–842 yıllarının Budizm’e düşmanca bakan Tibet kralı Langdarma’nın tahriplerinden Budizm öğretilerini korumak için yapılmıştır. Bu sebeple özellikle Nyingma geleneğinde iki tür değişik aktarım doğmuştur. Bunlar üstattan öğrenciye kesintisiz bir dizge içindeki “uzun” aktarım yolu ve gizli hazinelerin “kısa” aktarım yolu olarak adlandırılmıştır. Termalar sonraları “hazine bulucuları” olarak adlandırılan özel yetenekli üstatlar tarafından yeniden keşfedilmiş ve öğrencilere aktarılmıştır. Genellikle bu üstatlar Guru Rinpoche’nin 25 asıl öğrencisinin somutlaşmış halidir. Böyle yüzyıllar boyunca, Nyingma okulunun öğretilerinin yeni öğretilerle sürekli olarak tamamlandığı aktarım yolunda çok katmanlı bir sistem oluşmuştur. Bu yeni öğretilerin her biri kendi zamanına uygundur ve birçok öğrenci bu öğretilerle aydınlanmıştır.
Bilgeler
Nyingma Geleneğinde birçok büyük bilge vardır. Longchen Rabjam bu kişiler arasında en önemlisidir. Longchen’in en önemli eserleri “Yedi Hazine”, “Rahatlamanın Üç Aşaması”, “Doğal Kurtuluşun Üç Aşaması” ve “Kalbin Özünün Dört Dalı” ile ilgili metinlerdir. Ayrıca Longchen Rabjam Nyingma yolunun Dzogchen öğretilerinin aktarımını da sistemleştirmiştir. Bu öğretiler ise Garab Dorje tarafından çıkarılmıştır. O zamandan beri söz konusu olan bu aktarım yolu “Longchen Nyingthik” olarak öğretilmiştir.
100.000 Nyingmapa-Tantra
Nyingma’nın tantrik öğretileri 100.000 Nyingmapa ve Tantra’nın toplamından oluşmuştur. Nyingma’ya ait tantrik sistemin Tantra’yı kendi içinde sınıflara ayırması Nyingma’nın ayırt edici bir özelliğidir. Nyingma okulları tantrik öğretileri “İç ve Dış Tantralar” olarak adlandırılan iki bölüme ayırır. Dış Tantralar:
- Kriyayoga
- Caryayoga
- Yogatantra
İç Tantralar
- Mahayoga
- Anuyoga
- Atiyoga/Dzogchen (Büyük Mükemmellik hakkındaki öğretiler)
Yeni Çeviri okullarında (Sarma) İç Tantralar Anuttaratantra tarafından “Ulu Yogatantra” olarak adlandırılır. Bu Ulu Yogatantra birkaç yönüyle Mahayoga’ya benzemektedir. Anuyoga ve Atiyoga’nın temsilcilerinden bazıları bu yogaları uygulayıp daha sonra tek tek Tantralar’ı farklı okullara aktarsalar bile ilk başlarda yeni çeviri geleneklerinde Anuyoga ve Atiyoga’ya yer verilmemekteydi.
Nyingma Geleneğinde Liderlik
Nyingma Geleneğine tarihsel olarak bakıldığında 20. yüzyılın sonlarına doğru lider konumunda hiç kimse bulunmamaktaydı. Bu gelenek aktarım yollarının çok çeşitliliği ve çok yönlülüğü nedeniyle çok az gelişmiştir. Tibet okullarının tek temsilcisi olarak Nyingma Geleneğinin Tibet’teki politik tartışmaların dışında tutulduğu bir durum ortaya çıkmıştır. Büyük okul geleneklerinin her bir temsilcisinin ortaya çıkmaya başladığı dönem olan Tibet’teki işgalden sonra Tibet hükümetinin sürgünün gerçekleşmesi ile şimdiki (ilgili) bu büyük okulların liderlerinin tanınması önem kazanmıştır. İlk bakışta Nyingma liderinin bütün Nyingma yollarının ve aktarımının öncüsü olduğu düşünülebilir, ama bununla birlikte daha çok sürgün (devrik) Tibet hükümetindeki siyasi bir görevli olarak algılanması da söz konusudur. Önemli Nyingma üstatlarından Dudjom Rinpoche (1904–1987) ilk olarak 14. Dalai Lama’nın ricası üzerine Nyingma liderliği pozisyonunda görev yapmıştır.
Kadam
Kral Langdarma (Langdarma Tibet krallarına verilen addır) hâkimiyetindeki Tibet Budizmi'nin devamında 11. yüzyılda eski Kadam üstatlarının geleneği olarak ortaya çıkmıştır. Bu eski Kadam geleneği Tibet Budizm’inin üç merkez okulunun ilk öncüsüdür. Bunu Hindistan’dan Tibet’e kadar uzanan ikinci çeviri aşamaları ile anlamaktayız; ancak bu okullar kendilerinin özgünlüğünü ve bağımsızlıklarını devam ettirememişlerdir.
Tibet Budizm’inin Kadam geleneği, Budizm metinlerinin Sanskritçeden Tibetçeye çevirisi olan “yeni çeviriler” (Sarma) olarak adlandırılan okulların ilkiydi. Bu okul, Drom Tönpa tarafından Kadam manastırı Radreng ya da Radreng manastırı olarak Kadam geleneğinin ana merkezi Lhündrub çevresinde yapılıp kurulmuştur. Okulun kökenleri her şeyden önce Atisha’nın (Hindistan da Pala Hanedanlığı zamanında üniversite manastırının ünlü başrahibi) öğretilerine ve onun Lamrim adındaki öğretilerin temsili ve uygulama biçimlerinin sunulduğu “aydınlanma yolunun ışıklarına” dayanır. 14. yüzyılın sonları 15. yüzyılın başlarında Kadam geleneği mensupları özellikle “yeni Kadampalar” olarak tanımlanan Gelug Okuluna doğru yönelmişlerdir. Günümüzde Tibet Budizm’inin dört Vajrayana geleneğinin hepsinin içinde Kadam geleneğinin izlerine rastlanmaktadır.
Oluşumu
Atisha her şeyden önce üç tane çizgiyi sürdürmüş ve Tibet’te bunları yaymıştır. 1-Buda Shakyamuni (Siddhartha Gautama), Manjushri, Nagarjuna üzerine derin oluşum felsefesinin çizgisi,
2-Buda Shakyamuni, Maitreyanatha, Asanga üzerine sonsuz faaliyetlerin çizgisi ve
3-Buda Vajradhara, Tilopa, Naropa’nın nimet ve uygulamalarının aktarım çizgisi.
Atisha’nın açıklamalarında “sığınma” (Budizm) ve Bodhichitta (Mahayana Budizm’inde insanlara yardım ederek onları aydınlatan, Buda gibi görülen kimse) merkezi bir role sahiptirler. Bunun devamında Atisha Budist tarikat kurallarının yerine getirilmesine büyük değer vermektedir. Atisha’nın yöntemi Kadam okulları için ayırt edici bir unsurdur. Kadampa’nın öğretileri daha çok Sutralara dayanır ve öncelikli olarak Buda Shakyamuni’yi (Siddhartha Gautama) öğrenme sürecinde oluşturulmuştur. Sutra ve Tantra derneklerinin tutarlı uygulama yöntemini gösteren “dört tanrı” ve “üç hakikat” (Dharma’nın) geleneği, Atisha’nın Drom Tönpa’ya vasiyetinin ilki olarak kabul edilir. Daha sonra ise “yedi ilahi hakikatin” (Dharma’nın) görkemli mirası adı altında Atisha’nın Kadam Geleneği oluşmuştur.
Kadam çizgisinin destekçisi, vücudunu “dört tanrı” (Buda Shakyamuni, Avalokiteshvara, Tara ve Achala) ile süsler, dilini “üç sepet” (Tripitaka) ile, ruhunu ise kişisel ahlak disiplini olan Meditasyon ve bilgi ile, yani “üç dersin” uygulamaları ile süsler. Kadampa’nın yedi ilahi hakikati “üç sepet” ve “üç derse” böylece “dört tanrı da” dâhil olmuştur.
Kagyü
Tibet Budizmi'nin Kagyü okulları çevirmen Marpa’ ya dayanmaktadır. Marpa ise Kagyü’nün babaları olarak bilinen Tilopa ve Naropa’nın büyük sembolünün (Mahamudra) aktarılmasını daha ileriye götüren kişidir. Kagyü sözlü aktarım anlamına da gelip, meditasyona özel anlamlar yüklemektedir.
Oluşumu
Tibet Budizmi'ne ait Kagyü okul geleneği, Tilopa ve Naropa’nın Mahamudra aktarım çizgisini devam ettiren çevirmeni Marpa’ya dayanır. Marpa “yeni çeviri” (Sarma) geleneğinin kurucuları olan çevirmenlerden biridir. Günümüzde Sakya-, Kagyü- ve Gelug Okulları “yeni çeviri” sürecinin Sarma okullarından sayılmaktadır. “Eski çeviri” geleneğinin gelişip ortaya çıktığı Nyingma geleneği ise 9. yüzyıldaki eski çevirilere dayanmaktadır.
Marpa’nın baş okulları Yogi Milerapa adıyla anılmaktadır. Bu okullar daha çok Tibet’teki ülkenin mahrumiyet bölgesinin çıraklık devresi ve ilahileriyle bilinmektedir. Milerapa’nın hayat hikâyesini nesillere aktaran ve aynı zamanda son Tertön olan en önemli öğrencileri Rechung Dorje Dragpa (Rechungpa 1084–1161) ve Dagpo yöresinden keşiş Gampopa’dır. Gampopa engin bilgisi ile meşhurdur. Batıda da “Kurtuluşun Mücevherli Süsü” adlı eseriyle tanınır. O, eski Kadampa manastır geleneğini ve Hint üstatların Yogi geleneğini birbiriyle kaynaştırarak derslerin Kagyü okullarına ait tipik şeklini oluşturmuştur.
Kagyü Geleneğinin Okulları
Büyük ve küçük Kagyü okulları Gampopa Dagpo Lhaje’ye dayanır. Bu geleneğin okulları geleneksel olarak 4 büyük ve 8 küçük olmak üzere 12 okula ayrılmıştır. Daha sonraları ise Kagyü okul geleneği yörüngesinde bu çizgiye yakın duran yeni oluşumlar ortaya çıkmıştır.
4 Büyük Kagyü Okulu
Gampopa Dagpo Lhaje sonraları “4 okul” olarak anılacak olan 4 büyük okulu kurmuştur. Bu okullar şunlardır:
1.Barom Kagyu: Barom Darma Wangchug tarafından kurulmuştur. Aynı zamanda Latö’nün kuzey bölgesinde, Barom manastırının da kurucusudur.
2.Phagdru Kagyu: Phagmo Drupa Dorje Gyelpo tarafından kurulmuştur. Ayrıca Phagmodru içindeki Densa Thil manastırının da kurucusudur.
3.Karma Kagyu: Kamtshang Kagyü adıyla da bilinir. 1. Karmapa Je Düsum Khyenpa tarfından kurulmuştur.
4.Tshelpa Kagyu: Lama Shang tarfından kurulmuştur. Aynı zamanda Gungthang Manastırının da kurucusudur.
Sekiz Küçük Kagyü Okulu
Küçük Kagyü Okulları olarak adlandırılan bu okulların kaynağı Gampopa’nın öğrencisi Phagma Drupa Dorje Gyelpo’dur (1110–1170). Kagyu okulları şunlardır:
1.Drigung Kagyu (T.: 'bri tion BKA' brgyud) Jigten Gönpo tarafından kurulmuştur. (T.: 'jig rten mgon po, 1143-1217).
2.Drukpa Kagyu (T.: 'brug pa BKA' brgyud) Lingrepa Pema Dorje (T.: ras pa tampon ma Rdo rje gling, 1128-1188) ve onun öğrencisi Tsangpa Gyare tarafından kurulmuştur. (T.: gtsang pa rgya ras, 1161-1211).
3.Shugsep Kagyu (T.: Shug gseb BKA 'brgyud): Gyergom Tshülthrim Sengge tarafından kurulmuştur (1144-1204), 1181 de Shugsep manastırını da kurmuştur.
4.Throphu Kagyu (T.: KHRO Phu BKA 'brgyud): Rinpoche Gyatsa, Phagmo Drupa’nın yeğeni ve öğrencisi ve onun da öğrencisi Throphu Lotsawa Champa Pel tarafından kurulmuştur. (1173–1225) Aynı zamanda Tsang’daki Throphu Manastırı da pel tarfından kurulmuştur.
5.Taglung Kagyu (T.: Stag akciğer BKA 'brgyud): Taglung Thangpa Trashi Pel (T. tarafından kurulan: Stag akciğer thang pa bKra dpal shis, 1142-1210).
6.Marpa Kagyu (T.: Smar pa BKA 'brgyud) Marpa Drubthob T. Sherab Sengge tarfından kurulmuştur. (: Smar pa thob grub shes rab ye shes) Kham’daki Sho manastırın da kurucusudur.
7.Yasang Kagyu (T.: g.ya 'bzang BKA' brgyud): Sarawa Kelder Yeshe Sengge tarafından († 1207) kurulmuştur.
8.Yelpa Kagyu (T.: yel pa BKA 'brgyud): Yelpa Drubthop Yeshe Tsegpa tarafından kurulmuştur, Yelphug manastırının da kurucusudur.
Kagyü Geleneği ile Bağlanısı Olan Diğer Okullar
Kagyü okul geleneği çerçevesinde Rechungpa’ya dayanan, kendine özgü yoğun Yoga uygulamalarının olduğu söylenen aktarım çizgisi bulunmaktadır.
Shangpa Kagyu (T.: Shang pa BKA 'brgyud): Marpa’ya ait Kagyü geleneğinin öğretilerine yakın olan bir çizginin adıdır. Bu okullarını her birinin kendilerine özgü kökenleri vardır, Marpa’ya dayanmamaktadır. Bugün bu okullar diğer okulların ayrılmaz bir parçası haline gelmişlerdir.
Dagpo Kagyu (TIB: dwags po BKA 'brgyud): dört büyük Kagyü okulu için kullanılan ortak tanım olarak ortaya çıkmıştır. Gampopa’nın amca ve yeğenlerine dayanan bir başka tanımlama ise kendine özgü bir çizginin sadece bir parçası olduğu şeklindedir.
Marthsang Kagyü: Marhsang Sherab Sengge tarafından kurulmuştur.
Öğretiler
Kagyü okullarının asıl aktarımı Mahamudra’nın öğretilerinden oluşur. Mahamudra, Gampopa tarafından farklı farklı eserlerde açıklanmış ve Naropa’dan Marpa’ya aktarılmıştır. Tibet Budizmi'nin hemen hemen bütün okul geleneklerinde bulunan Naropa’nın altı Yogası olarak da adlandırılan bu aktarım Kagyü okullarında büyük öneme sahiptir. Kagyü okullarında nesilden nesile geçen önemli tantrik uygulamalar, Chakrasamvara, Hevajra ve Vajravarahi ile alakalı Yidam uygulamalarıdır.
Rime
Rime, üstat Jamgön Kongtril Lodrü Thaye kökenli olan Kagyü çizgisi ekseninde 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Diğer bir deyişle Tibet’in bütün bölgelerinden sınıf atlatan öğretilerin ve bütün geleneklerin üstatlarının bir araya getirdiği Rime Hareketi olarak da adlandırılır.
1958 yılında Kagyü Okulu 103 manastır ve 9600 civarında keşişe sahipti. 1995’in sonlarında bu sayı manastırda 105, keşişlerde ise 3643 olmuştur. Kökeninin dayandığı Tibet ve Moğolistan’daki yayılma alanlarının yanı sıra Kuzey Asya’nın bir kısmı, Avrupa ve Amerika’da da yayılmıştır.
Sakya
Khön Könchog Gyalpo tarafından 1073'te kurulan Sakya Tibet Budist manastırlarının adıdır. Bu Sakya geleneğine ait Güney Tibet’te Shigatse yakınlarında merkez bir Sakya manastırı bulunmaktadır. Sakyapa’nın (Sakya mensupları), tantrik öğretileri 11. yüzyılda Bari Lotsawa tarafından Sanskritçeden çevrilmiştir. Bu nedenden ötürü Sakya geleneği beş saygıdeğer üstat tarafından kurulmuştur da diyebiliriz. Bu kişiler Hint üstatlarının Mahamudra geleneğini devam ettirmektedirler.
Sakya Khön Könchog Gyelpo (1034–1102) tarafından kurulmuş 1073 yılının Budist manastırlarının adıdır. Bu manastırlar aynı isimlerle Çin Halk Cumhuriyeti, Bağımsız Tibet Bölgesi ve Shigatse Yönetim Bölgesinde Bir Sakya çemberi oluşturmuşlardır. Bu gövde mahiyetindeki manastırlardan oluşan Sakya Geleneği Tibet Budizmi'nin dört büyük geleneğinden (Nyingma, Sakya, Kagyü ve Gelug) biri olmuştur.
Sakya Öğretileri
Aralarında Hevajra-Tantra ve Guhyasamaja-Tantranın da bulunduğu Sakyapa’ya ait tantrik öğretilerin en önemli bölümleri Bari Lotsawa tarafından (1040–1112) çevrilmiştir. Doğu Kham doğumlu Bari Hindistan’a seyahat etmiş ve orada üstat Virupa ile karşılaşmıştır. Bunun yanında farklı farklı tantrik öğretileri çevirmiş ve Tibet’e bırakmıştır.
Sözü edilen beş büyük üstat öğretileri, Hint büyük üstatların ve Virupa’nın öğretilerinden yola çıkarak oluşturmuşlardır. Virupa’nın Mahamudra deneyimi ve diğer birçok büyük liderin öğretileri benimsenmiştir. Sachen Künga Nyingpo hem Avalokitesvara adı verilen Bodhisattva anlayışının hem de Buda bilgisi anlamına gelen Manjushri’nin tezahürü olarak görülmektedir. Lamdre’nin (yol ve meyve) Sakya sistemi, Hevajra- Tantra metinleri ile tanınmıştır. Büyük üstat Sakya Pandita Künga Gyelhtsen –aynı zamanda Sakya çizgisinin 6.taht sahibi- kendi zamanında Sutra ve Tantra alanlarındaki bilgisi ile Sakya okulları arasında oldukça ünlüydü. Mantık üzerine olan çalışmaları bu konuda başvurulan standart bir eserdi.
Sakya çizgisinin öğretileri eski Kadam okulunun takipçilerinden devralınmıştır. Vajrakila hakkındaki öğretiler 9.yüzyılda Khön ailesinin üyesi olan Guru Rinpoche tarafından zaten aktarılmıştı. Daha sonraları bu aktarım çeşidi, ortaya çıkan Sakya okulunun öğretim kadrosunun tarzına uyum sağlamıştır. Ayrıca Vajrayogini ile alakalı uygulamalar Naropa tarafından Khön ailesinin bir üyesine aktarılmıştır. Ra aktarım çizgisine göre Kalachakra’ya ait tantrik uygulamalar da bütün bunların devamında eklenmiştir.
Sakya Çizgisinin Lideri ve Yayılması
Sakya geleneğinin günümüzdeki taht ve çizgisinin lideri 41.Sakya Thridzin Ngawang Künga Thegchen Pelbar’dır. Taht sahibinin görevi Khön ailesinin iki evi arasındaki düzeni sağlamaktır.
Sakya Thridzin ara sıra Avrupa’da da eğitim vermektedir. Bu çizginin diğer önemli üstadı Kanada’da yaşayan Sakya Thridzin’in kız kardeşi bayan üstat Jetsün Chime Luding’dir. Jetsün batıda düzenli olarak öğretim ve konferans faaliyetlerinde bulunmuştur. Bayan üstat bu çizgi içinde insansı Dakini ve Tara, Prajnaparamita ve Vajrayogini olarak görülmektedir. O, nitelikli 12 üstattan biri ve Lamdre ya da amaca götüren yolun aktarımını gerçekleştiren kişidir. Lamdre, Sakya geleneğinin yüksek düzeydeki ve derinlemesine işlenilen sözlü dersleridir. Dzogchen, Cö ve Kalachakra gibi Lamdre de meditasyon uygulamalarının Tibet’teki tek ve eksiksiz sistemlerine aittir. Sakya geleneğinde Hevajra-Tantra’sının önemi büyüktür; ama aynı zamanda diğer Tantralar da aktarılmaktadır. Amerika ve Avrupa’ya yerleşen Sakya toplulukları Almanya’da da mevcuttur.
Rime
Kökeni Sakya çizgisinden gelen Tertön (hazine bulucu) Jamyang Khyentse Wangpo’nun hâkimiyetinde 19.yüzyılda ortaya çıkmıştır. Diğer bir deyişle Tibet’in bütün bölgelerinden sınıf atlatan öğretilerin ve bütün geleneklerin üstatlarının bir araya getirdiği Rime Hareketi olarak da adlandırılır.
Gelug
Gelug “erdemlilerin okulu” anlamına da gelip Tsongkhapa tarafından kurulmuştur. Eski Kadampa okulunun fikirlerini savundu ve Vinayana kurallarının anlamını ulvileştirdi. Bu sebepten dolayı Gelug geleneği keşişlik disiplinlerine ve zorunlu bekârlığa büyük önem vermektedir. Gelug geleneği uygulamasının temelinde eski Kadampa geleneğinin öğretileri bulunmaktadır.
Gelug okulları Tibet Budizmi'ne (Vajrayana) ait dört büyük okulun en genç olanıdır. Bu okulun mensuplarına Gelugpa adı verilir. Başlangıçta Gelug okulları daha çok duru Mahayana’ya yakın duruyordu. Bu okulların sözde yöneticisi (başı) Ganden Thripa’dır.
Tantrik Öğretiler
Kalachakra-Tantra’nın öğretileri Gelug okullarında da büyük bir öneme sahiptir. Gelug geleneğinde tantrik değerler taşıyan temel aktarımlardan bazıları Guhyasamaja, Chakrasamvara ve Yamantaka uygulamalarıdır. Naropa’nın altı Yoga’sı örneğinde olduğu gibi yüzyıllar boyunca bu gelenek diğer okullardan birçok farklı farklı tantrik öğretileri kendine mâl etmiştir. Hâlihazırdaki bu öğretilere Tsongkhapa yeni yorum getirmiştir. Tibet Budizmi'nin bütün okullarında bu yorumları konuların geniş kapsamlı araştırmasından sonra ortaya koymuştur. Nyingma’nın farklı tantrik öğretileri gibi Sakya ve Kagyü okullarından çıkmış farklı Mahamudra öğretileri de Gelug okulları tarafından aktarılmıştır. 5. Dalai Lama Ngawang Lobsang zamanında Gelug geleneğine “tam mükemmellik” ile ilgili öğretiler aktarılmıştır.
Yayılması
Tibet-Moğol kültür çevrelerinin yanı sıra Amerika ve Avrupa’da da Gelug topluluklarına rastlamak mümkündür. Birçok Tibetli mültecinin İsveç’e yerleşmesi bu geleneğin Avrupa’ya yayılmasındaki ağırlık merkezidir. Almanya ve Avustralya’da da Gelug toplulukları bulunmaktadır.
Rime
Rime hareketi 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Rime hareketi denmesindeki sebep, bütün geleneklerin üstatlarının ve bütün Tibet karşıtlarının sınıf atlatan öğretilerinin bir araya getirilmesidir. Bundaki amaç ise Tibet’teki okullarda yaygınlaşan rekabete bir son vermekti.
Rime Hareketi
Tibet’in tüm bölgesinden bütün geleneklerin üstatları tarafından grup atlatıcı öğretiler bir araya toplanmış ve bu oluşuma Rime Hareketi olarak adlandırılmıştır. Rime Hareketi, 19. yüzyılda eski metinleri keşfediciler (Tertön) olarak bilinen Jamyang Khyentse Wangpo, Jamgön Kongtrül, Lodrö Thaye ve Orgyen Chogyur Lingpa’dır. Bütün bunlara Rinchen Terdzö’nün Terma (hazine) derlemeleri de dâhildir.
Yayılma
Nyingma okulları için özel anlamı olan Terma geleneğinin de var olduğu ve Nyingma geleneğin ilk olarak yayılmaya başladığı Tibet, Bhutan, Nepal ve Sikkim bölgelerinin yanı sıra bu geleneğin toplulukları Amerika ve Avrupa’da da yayılmıştır. Aynı şekilde Almanya, Avusturya ve İsveç’teki sayıları da azımsanacak miktarda değildir.Kaynak
Geshe
Geshe, Tibet Budizmi'nde Budist bilginlerinin kullandığı unvanlardan birinin adıdır. Budist bilginlere (Geshe) Tibet manastır üniversitelerinde eğitim verilir. Bir Geshe, Budizm bilgisinin öğrenimini görür ve mantık, metin, tören ve doğru bir başlangıç konusunda uzmanlaşır. Geshe’ler Budist bilgisinin koruyucularıdır. Geshe öğrenimi 4 Geshe derecesi kazanılmış olarak sona erer. Bu dereceler Dorampa, Lingte, Tsorampa ve Lharampa’dır ve en üst seviyedeki de Lharampa’dır. Bu en üst seviyedeki derece için gerekli olan eğitim yaklaşık 20 yıl sürer ve bu süre zarfında yıllık girdikleri sınavları sırasına göre geçerler. Bu sınavlar, Budist teoloji ve felsefesinin bütün alanları hakkındaki karşılıklı tartışmalarda aydın yetilerini sınama olanağı sunar. Öğrenimin geleneksel 6 bölümü bu sınamanın sonucuna bağlı olarak gerçekleşir:
- Duyular üstü bilgeliğin öğretileri Prajnamarita (Prajnamarita: Mahayana Budizm’inde mükemmel bilgelik olarak tanımlanır.)
- Orta yol öğretileri Madhyamika (Madhyamika: Mahayana Budizm’inde felsefe okullarından biridir.)
- Budist mantık Pramana
- Disiplin (Bilimsel alan öğretileri) Vinaya (Vinayapitaka: Budist tarikat kurallarının bir derlemesidir.)
- Yüce Bilgi öğretileri Abhidharma (Abhidharma: Buda öğretilerine ve baş talebelerine psikolojik ve felsefi gerekçe ve formüller sağlar.)
Geshe bir bilgindir, manevi bir üstat (Lama) değildir. Bir Lama öğrencilerinin ruhsal gelişimlerini destekleyerek manevi deneyime sahip olur. Esas itibariyle Lama tanımı için hiçbir resmi unvan ayrımı yoktur. Keşişlerin belirli niteliklerine bakılmaksızın (Geshe olsun ya da olmasın) manastır üniversitelerinde Lama olarak adlandırılırlar (Lama Tongo). Lamalar ve Rinpocheler (Rinpoche: Vajrayana’da rütbeli bir kişi ya da bir Lama için onur unvanı.) genellikle Geshe’liğin geleneksel eğitimini almış olarak mezun olurlar (Örneğin; 14. Dalai Lama aynı zamanda bir Lama Lharampa’dır.); ancak Lama olarak kabul edilme konusunda bu seviyede mezun olmanın hiçbir etkisi yoktur. Kültür devrimi süresince devam eden din yasakları nedeniyle Tibet’te Tulkular’a örnekler bulabiliriz. Tulkular Vajrayana Budizm’inde eski üstadın selefi olarak bilinen Budist üstadıdır. Tulkular Lama olarak çok saygındırlar ve bunun yanı sıra bu yaşamın içinde hiçbir eğitim görmemişlerdir. Kaynak
Kaynakça
- Dalai Lama, Thupten Jinpa , ed. (1995). The World of Tibetan Buddhism: An Overview of Its Philosophy and Practice. Wisdom Publications Inc. ISBN 0-86171-097-5.
- Geshe Rapten , ed. (2003). The Preliminary Practices of Tibetan Buddhism. Library of Tibetan Works & Archives ISBN 81-85102-62-7.
Galeri
Himalayalar, Dharamsala'da bir Tibetli Budist Rahip.
İki Budist rahip, Sakya Manastırı, Tibet.
Tibet budizm'i rahipleri (lamalar) bir manastırda.
Tibet rahipleri geleneksel giysileriyle.
Moğol Lama (Tibet Budisti Rahip).
Ulan Batur'da Buda heykeli.
Yaşlı bir Tibetli kadın Barkhor'da Lhasa hacı yolunda elinde bir dua çarkı tutarken. Jokhang Tapınağı'nın çevresindeki sokaklardan oluşan Barkhor hem kutsal şehrin manevi kalbi hem de Tibetlilerin ana ticari merkezidir.