Nemesis Operasyonu
Nemesis Operasyonu (Ermenice: Նեմեսիս գործողություն Nemesis gortsoğutyun), çoğunlukla Taşnak Partisi'nin düzenlediği silahlı saldırı eylemleridir. Operasyonlar Ermeni Tehciri kararının alınmasını sağlayan devlet adamlarını hedef almıştır. Öldürülen kişilerin arasında, Osmanlı İmparatorluğundan ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nden devlet adamları bulunmaktadır. Operasyon adını Yunan mitolojisindeki intikam tanrıçası "Nemesis"ten almıştır.
Örgütün kurulması
Saldırıların yapılması fikri ilk olarak Ermeni siyaset adamı olan Şahan Natali tarafından 1919 yılı Ekim ayında Erivan'da yapılan Taşnaksutyun Partisi'nin 9. kurultayında gündeme getirilmiştir.
İlk olarak tehcire katkısı olan yaklaşık 650 kişinin listesi çıkarılmıştır. Bu liste içerisinde 41 kişi, "ele başı" kabul edildi. Saldırı operasyonunu yönetmek için özel bir birim oluşturuldu ve tüm yetki bu birime bağlandı. Birimin yöneticisi olarak Ermenistan cumhuriyetinin ABD'deki elçisi Armen Garo seçildi. Bunun yanı sıra saldırı birimine finansal destek sağlaması amacıyla özel fon oluşturuldu. Fonun amacı örgüte sağlanacak lojistik destek için para toplamaktı. Fonun ilk yöneticiliğine Saan Satçaklyan seçildi. Örgütün aynı zamanda yasal bir dernek şeklinde çalışan ikinci bir birimi daha kuruldu çoğunlukla kooperatif statüsünde çalışacak olan birim çeşitli bölgelerde yapacağı yardım balolarında eğitim ve hayır işleri adı altında para toplayacak el altından örgüt fonuna kaynak aktaracaktı. Kooparatifin sorumluluklarına ise Şahan Natali ve Grigor Merdyanov getirildi.
Örgütün ulusları alanda istihbarat toplaması için kendini Türk gibi gösteren Graç Papazyan, dış ilişkilerden sorumlu yönetici olarak sonradan örgüte dahil edildi. Graçyan göreve başladıktan sonra ilk olarak Genç Türkler ile yakın ilişkiler kurdu. Silahlı saldırıların yapılabilmesi için paraya ihtiyacı olan işsiz insanlardan 3-5 kişilik gruplar halinde ekipler kuruldu. Her plan için farklı grupların konuşlandırılması planlanıyor böylece karşı tarafın saldırının tek bir noktadan gelmediğine dair kanaate sahip olması isteniyordu. Saldırı hedeflerinin iki temel merkezi vardı, bunlar "Çakatamart" (İstanbul) ve "Droşak" (Boston) gazetelerinin binaları idi.
Yapılan saldırılar
- 19 Haziran 1920,Tiflis: Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin eski Başbakanı Fetali Han Hoyski öldürüldü. Eski Adalet Bakanı Halil Bey Hasmemmedov ise yaralandı. Saldırıları Aram Yerganyan ve Misak Kirakosyan gerçekleştirmişlerdir. Saldırı operasyonunda saldırganlardan Kirakosyan yaralanmıştır.
- 19 Temmuz 1920,Tiflis: Azerbaycan Parlamentosu eski Başkan Yardımcısı Hasan bey Ağayev öldürüldü.
- 15 Mart 1921,Berlin: Osmanlı İmparatorluğu'nun eski İçişleri Bakanı ve Başkan-ı a'zam olmuş Talat Paşa öldürüldü. Talat Paşa'nın adı saldırganların öldürülecekler listesinde birinci sıradaydı. Talat Paşa'nın öldürülmesi sonrası saldırgan Sogomon Teyleryan Berlin mahkemesi tarafından beraat ettirilmiştir.
- 5 Aralık 1921,Roma: Atla gezinti yapan Osmanlı İmparatorluğu'nun eski sadrazamı Said Halim Paşa öldürüldü. Saldırgan Arşavir Şirakyan yakalanamamıştır. Bu saldırının organizatörleri arasında Ermenistan'ın eski Roma büyükelçisi Mikael Vartanyan ve kimliği belirlenemeyen bir kişi daha vardır.
- 17 Nisan 1922,Berlin: Ailesiyle gezi yapan eski Trabzon Valisi Cemal Azmi, "Teşkilât-ı Mahsusa" nın yaratıcısı Bahattin Şakir ve koruyucusu öldürüldü. Saldırılar Arşavir Şirakyan ve Aram Yerkanyan tarafından gerçekleştirilmiştir.
- 19 Temmuz 1921,İstanbul: Azerbaycan'ın eski İçişleri Bakanı Behbud Han Cavanşir öldürüldü. Saldırıyı yapan Misak Torlakyan İngiliz askeri mahkemesince yargılandı. Olay yerinde cinayet silahıyla yakalandığı için suçu sabit görüldü, fakat zihinsel engelli olmakla beraber, önce tehcir sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nda, daha sonra kaçtığı Bakü'de aile fertlerini kaybettiği nedenle hastalığının ilerlediği ve Bakü'deki kayıplarından sorumlu tuttuğu eski Azerbaycan İçişleri Bakanı'nı görünce kendine hakim olamayarak üzerindeki silahı ateşlediği, dolayısıyla cezai ehliyetinin olmadığı karara bağlandı.[1] Saldırının diğer ortakları Edvard Fundukyan ve Arutun Arutunyans'dır.
- 25 Temmuz 1922,Tiflis: Osmanlı İmparatorluğu'nun eski askeri deniz kuvvetleri Bakanı Cemal Paşa öldürüldü. Saldırıyı Petros Ter-Pogosyan ve Artaşes Kevorgyan gerçekleştirmişlerdir. Ayrıca saldırının organize edilmesinde Zare Melik-Şahnazaryan ve Stepan Tsagikyan görev almışlardır.
Türklerle işbirliği yaptıkları düşünülen Ermenilere yapılan saldırılar
- 1920 yılında İstanbul'da Türklere yardım ettiği gerekçesiyle Mıgırdiç Harutunyan, Sogomon Tehliryan tarafından öldürülmüştür.
- 1915 yılında Türklere bilgi sızdırdığı gerekçesi ile Vahe Yesayan sınır dışı edilmiş suçu sabit görüldükten sonra örgüt tarafından öldürülecekler listesine eklenmiş ardından kısa bir süre sonra Arşavir Şirakyan tarafından öldürülmüştür.
- Hamayak Aramyants, Hınçak partisinin eski üyesidir. 1914 yılında Talat Paşa suikastında polise bilgi verdiği gerekçesi ile Arşak Yezdanyan tarafından öldürülmüştür.
Başarısızlığa uğrayan planlar
Saldırganların hazırladığı ölüm listesinde ilk isimlerden biri Türkiye'nin eski savunma bakanı, Enver Paşa'nın adı da vardı. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski genel sekreteri Doktor Nâzım Bey'in adı da listedeki ilk isimlerden biriydi. Onlar da Ermeni saldırganlar tarafından izlenmişler fakat öldürülememişlerdir.
Saldırılarda öldürülen kişiler
Talat Paşa Osmanlı İmparatorluğunun içişleri bakanı ve sadrazamı.
Said Halim Paşa, eski sadrazam.
Behbud Han Cevanşir, Azerbaycan'ın içişleri bakanı.
Bahattin Şakir, Teşkilât-ı Mahsusa'nın kurucusu.