Lazistan

Osmanlı döneminde Rize ve civarına verilen ad. Lazistan, (Osmanlı Türkçesi ve Farsça: لازستان, Lazca: ლაზონა; Lazona, Yunanca:Λαζική/Λαζιά, Gürcüce: ჭანეთი, ლაზეთი) Lazların yaşadığı toprak, Kafkasların güneybatısı ve Kuzeydoğu Anadolu'yu kapsayan coğrafi bir bölgedir. Osmanlı Devleti döneminde bu topraklar, Lazistan Sancağı adıyla idari birimdi.[1] Bugünkü Doğu Trabzon (Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of) ve Rize ili ile Artvin (Arhavi, Hopa, Borçka, Murgul, Meydancık) ilini ve Gürcistan'ın Acara Özerk Cumhuriyeti'ndeki Batum ve Sarp'ı kapsamaktaydı.

Terminolojisi

Lazistan Haritası
1861 yılında Trabzon Vilayeti'ne bağlı Lazistan sancağı

Şemseddin Sami, Kamusü’l-Alam adlı ansiklopedik yapıtında Lazistan Sancağı'nın 120 km uzunluğunda ve 25-30 kilometre genişliğinde olduğunu yazar. Lazistan Sancağının üç kazası (Rize, Atina ve Hopa), altı nahiyesi ve 364 köyü vardı. Nüfusu 138.467 kişiden oluşuyordu. Az sayıda Rum’un dışında sancakta Müslümanların ve Lazların yaşadığını söyleyen Şemseddin Sami, ayrıca sancağın doğal yapısını, iklimini ve tarımını da anlatır.[2]

Lazistan, eski çağlarda Kolhis’in daha sonra Lazika’nın bir parçasıydı. Lazistan kelimesi ise Farsça bir kelimedir. Lazlar için Yunanca “Λάσοι”(Lazi) olan adlandırmayı Farslar(İran-Pers) da kullanmıştır. Bizanslılar, Lazların ülkesi anlamına gelen “Lazika-Lazica” kelimesi ile Farsça “Lazistan“ anlamına gelir. Farsça etimolojisi ise “Lazi+istan” Türkçesi ile (Laz+eli, ülkesi) anlamına gelir.[3]

Pers İmparatorluğu’nun kaynaklarına Lazika, Lazistan olarak geçmiştir. Gürcü kaynaklarına ise Egrisi olarak geçmiştir. "-eti" soneki Gürcüce’de ülkesi, eli, yurdu anlamına gelir. Gürcüler etnik olarak Lazların yaşadığı bölgeye “Ç’aneti” yahut “Lazeti” ismini vermişlerdir. Lazlar ise kendi ülkelerini tanımlamak için “Lazona” tabirini kullanırlar. Gürcülerin kullandığı bu Ç’aneti etnik kavramı Trabzon ile hopa Karadeniz kıyılarını simgeliyordu.[3]

Tarihi

Lazistan (Orta çağ)

Fatih Sultan Mehmed, 26 Ekim 1461 tarihinde Trabzon'u fethedip Osmanlı Devleti topraklarına katmıştır. Trabzon'un doğusunda 1204 yılında kurulan Théme De Grand Lazia yani Lazia Teması[4] 'nın bir kısmı Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. Kimi kaynaklara göre Atina’daki (Pazar) Melyat Deresi'ne kadar, kimi kaynaklara göreyse Viǯe sahasına kadar olan bölge Osmanlı Devleti egemenliğine girmiştir. Osmanlı Devleti baskısı dışında kalan Laz toprakları ise Gürcülerin yönetiminde kalmıştır. Bir kısım Laz toprakları Guria, İmereti ve Samtskhe arasında kalmıştır. Büyük kısmı Samtskhe (Ahıska)'de kalmıştır.[4]

Ancak Yavuz Sultan Selim Trabzon valisi iken birçok akımlar yaparak Gonio’ya (Gönye) kadar yayılmış Batum kapılarına dayanmıştı. Ama karşısında Laz feodal komutanı Ǩaxaber Gurieli'yi (Guryalı Kahaber) bulur. Yavuz Sultan Selim’e karşı savaşan Laz halkına komutanlık eden Ǩaxaber birçok kez Osmanlı kuvvetlerini Lazistan’da(Ç’aneti) mağlup eder. Ancak Trabzon valisi Yavuz’un yeniçerileri karşısında Lazların yapacağı pek de bir şey yoktur. Nihayetinde Ǩaxaber öldürülür, Osmanlılar ancak Ǩaxaber’in ölümünden sonra Lazistan’a girmeye muvaffak olurlar. Yavuz Selim Trabzon’dan hareketle, Melo’ya gelir. Melo’dan savaşa savaşa Arkabi, Viǯe, Atina, Xopa, Gonio, Batumi, Çxala, Perlevani, Noğedi, Sarpi kent ve köylerini abluka altına alır. Savaş aralıksız üç ay sürer, Lazların erzakları tükenir. Laz askerlerin yaklaşık 3/4'ü Osmanlılarca öldürülür ve direniş kırılır. Nihayetinde Lazlar teslim olur ve Trabzon’un fethiyle başlayan Lazistan’ın Osmanlılarca kuşatılması tamamlanır.[5][6][7]

Lazistan Sancağı

Konu hakkında ayrıntılı bilgi için Lazistan Sancağı maddesine bakınız.

III. Murat'ın padişahlığı yıllarında Lala Mustafa Paşa tarafından Kafkasya Osmanlı’ya katılır. Bu tarihten itibaren Batum ile Doğu Karadeniz Bölgesi “Lazistan Sancağı” olarak anıldı. 1640 yılında bölgeyi dolaşan Evliya Çelebi’ye göre, Trabzon’un beş sancağı bulunuyordu. Bunlardan birisi de Lazistan idi. Lazistan’ın o zamanki merkezi Gönye(Gonio) idi. Kazaları ise, Atina, Sumla Viǯe ve Ark’abi idi. Koch ise 15 Laz derebeyliği saymaktaydı: Atina, Bulep, Art’aşeni, Viǯe, Ǩapiste, Arkabi, Kisse, Xopa, Maǩriali(Noğedi), Gonio, Batumi, Maradidi, Perlevani, Çxala. Resmi olarak 1851’de Acara çevresi (Batum), Yukarı Guria ile birlikte kurulmuş olan Lazistan Sancağı’na bağlandı. Batum, 1878 yılına kadar Lazistan Sancağı'nın merkezi idi. 93 Harbi’nden sonra Batum Rusya’ya bırakılınca, Batum’daki Lazlar Osmanlı’ya göç ettiler ve Lazistan’ın başkenti Rize’ye taşındı.[8]

19. yüzyıla kadar Acara ve Batum'un çevresindeki nüfusun ezici çoğunluğunu Lazlar oluşturmaktadı. Ancak Osmanlı-Rus Savaşları'nda gerek Lazların Osmanlı'ya yardım etmeleri, gerekse muhacirlikten dolayı bölgede Laz nüfusu iyice azalmıştı. Son olarak Stalin'in 1949'da Lazları topluca Orta Asya ve Sibirya'ya sürmesi Batum'da Lazların sayısını azınlık derecesine düşürmüştür.[8]

Doğu Lazistan'da Hakimiyet ve Himaye Meselesi

Etnik Gruplar

Lazistanın her yerinde farklı dil ve etnik gruplara rastlanır.Lazlar, Türkler, Gürcüler, Hemşinliler, Rumlar ve Poşalar olmak üzere birçok etnik grup yaşamaktadır.[10]

Lazistan sancağı 1914 Nüfusu [11]
Kaza Müslüman Rum Ermeni Yahudi Diğer Toplam
Lazistan 122.055 1,507 5 - - 123.567
Atina 50,297 171 28 - - 50.496
Hopa 38,156 44 2 - - 38,202
Toplam 210,508 1,722 35 -- 212,265

I. Dünya Savaşı Sonrası ve TBMM Dönemi

Sevr Antlaşması'na göre Gürcistan'a katılacak Lazistan Sancağı'nın sınırları

1914’te I. Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla Anadolu işgale uğrar. İtilaf Devletleri Anadolu’yu bütün olarak yutmayı hedefliyorlardı. Ancak Amerika Birleşik Devletleri başkanı Wilson‘un ilkeleri emperyalist güçleri müşkilat altına soktu. Wilson’a göre her ulus kendi kaderini tayin etme hakkına sâhipti. Hangi millet nerede çoğunluktaysa orası o milletin olacaktı. Âdil olan bu plân çerçevesinde, Wilson bir harita çizdi.Haritaya göre, Anadolu’nun doğusunda üç yeni devlet kurulacaktı. 1- Kürdistan, 2- Ermenistan, 3- Lazistan. Lazistan’ın sınırları, Hopa’dan başlayarak Trabzon’un Akçaabat Limanı’nı da içine alan sâhil şeridinden oluşuyordu.[12][13]

Batum Lazistan’ın içinde değildi. Çünkü Batum jeopolitik öneminden dolayı İngiltere tarafından işgal edilmişti. Batum vilayeti o zamanlar Artvin’in kuzey kısmını da içine almaktaydı. İngiltere-Fransa ikilisi ile Amerika arasında ayrıklık yaşandı ve Amerika savaştan çekildi. Bunun üzerine emperyalist devletler yeni bir paylaşım planı hazırlarlar. Sevr Antlaşması ile Anadolu coğrafyası yeniden şekillendirilir. Sevr görüşmeleri esnasında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Wilson’un bağımsızlık öngördüğü Lazistan’ı kendisine bağlamak istiyordu.[14]

Bu yüzden Gürcistan, Rize ve çevresinde parayla tuttuğu adamlarca Lazistan Selamet-i Milliye Cemiyeti'ni kurturur.[15] Cemiyetin tek amacı vardı: Lazistan’ı Gürcistan’a bağlamak.[15] Sevr’de bu görüş emperyal ülkelerce kabul gördü ancak Ermeniler dış dünyayla iletişim kurmak istiyorlardı. Bu yüzden denize açılacakları bir limana ihtiyaçları vardı. İtilaf Devletleri de Trabzon’u Lazistan’dan koparıp kurulacak olan sözde Ermenistan’a bağlamaya karar kılarlar.

Ancak “Lazistan Havâlisi Âdem-i Milliye Cemiyeti” ile karşı çıkarlar. Trabzon’da kurulan Trabzon Muhafaza-i Hukkuk Cemiyeti’ne katılarak, Kurtuluş Savaşı'nda yararlılık göstermiş ve I. TBMM’de Batum’u ve Lazistan Sancağı'nı temsilen mebuslar mecliste yer almıştır. Kazım Karabekir Paşa’nın ordusu ise Batum’a kadar olan bölgeyi almıştır. Ancak Ankara hükümeti Kars Antlaşması ile Batum'u Gürcistan’a garantörlük şartıyla bırakmak zorunda kalır. Akabinde Gürcistan, Sovyet işgaline uğrar ve sorun Sovyetler Birliği ve Türkiye arasında imzalanan yeni bir antlaşma ile kesin çözümle neticelendirilir.[16]

1920’de, Doktor Abidin Bey (Atak), Esat Bey (Özoğuz), İbrahim Şevki Bey, Necati Bey (Memişoğlu), Osman Bey (Özgen) ve Ziya Hurşit Bey, Lazistan milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne katıldılar.

1921 yılında Lazistan Sancağı'nın büyük bölümü Türkiye, küçük bölümü Gürcistan sınırları içinde kaldı. Gürcistan sınırı içinde kalan topraklar (Acaristan), halk oylaması sonucu Gürcistan'a bağlanmıştır. Buna karşılık, Lazistan, Trabzon vilayetinin sancağı oldu.

1925'te Lazistan Sancağının yerine Rize ili kuruldu.

Cumhuriyet döneminde, Kürdistan gibi, diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlarla birlikte "Lazistan" da resmi kullanımdan kaldırıldı ve söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle adlandırılmaya başlandı.[17]

Kaynaklar

  1. ↑ Rize'nin Tarihçesi (Türkçe). T.C. Rize Valiliği.
  2. ↑ Şemseddin Sami, Fahrettin Çiloğlu, (çev. Sad.) Lazlar ve Lazistan, aktaran: Çveneburi Kültürel Dergi, sayı 2-3 Mart-Haziran 1993
  3. 1 2 http://www.turkleronline.com/diger/lazlar/lazlar1/lazlar_anasayfa.htm E-Kitap olarak okunabilecek Dil, Tarih, Kültüer ve Gelenekleriyle Lazlar kitabı
  4. 1 2 Ali İhsan Aksamaz "Dil Tarih Kültür Gelenekleriyle Lazlar" Sorun Yayınları-Tarih-Kültür Dizisi (2000), ISBN 975-431-098-X. bağlantı kolkhoba.org
  5. ↑ batumice.ge
  6. ↑ chvenburi.net
  7. ↑ Lazların Tarihi - Muhammed Vanilişi, Ali Tandilava - Etik Yayınları
  8. 1 2 Özgün Recai, Lazlar, Chiviyazıları 18. yüzyıl başında Lazlar bölümü 2003 basımı
  9. ↑ Pavle Ingorokva (1954). Giorgi Merçule. Sabçota Mtzerali. s. 205-288. ISBN 9754310807. https://books.google.ge/books?id=7q4HAQAAMAAJ&q=inauthor:%22Pavle+Ingoroqva%22&dq=inauthor:%22Pavle+Ingoroqva%22&hl=ru&sa=X&ei=eZOiVb7xHYnmyQPb44mABA&redir_esc=y.
  10. ↑ Alexandre Manvelişvili, Biçi Tezelişvili, İvane Cavahişvili, J. Gogebaşvili, Mariam Lortkipanidze, Mihako Tsereteli, Tsate Batsaşi, Yuri Siharulidze (1998). Trabzon'dan Abhazya'ya Doğu Karadeniz Halklarının Tarih ve Kültürleri. Sorun Yayınları. ISBN 9754310807.
  11. ↑ Karpat, Kemal (1985). Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. University of Wisconsin Press. s. 180-184. ISBN 9780299091606. http://m.friendfeed-media.com/1d4fdaf358c69c4c02100b94370454097403f76a.
  12. ↑ armeniapedia.org
  13. ↑ genocide.ru
  14. ↑ trabzonturkocagi.com
  15. 1 2 ataturk.net
  16. ↑ serander.net
  17. ↑ Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı
This article is issued from Vikipedi - version of the 10/30/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.