Lazca

Bu madde güvenilebilir bir yayında çıkmış alıntı/referanslar içermiyor.
Burada belirtilen kaynakların, konuyla ilgili güvenilir internet siteleri ve basılı yayınlar gibi birincil kaynaklar olması gerekmektedir. Uygun alıntıları ekleyerek Vikipedi'ye yardımcı olabilirsiniz.
Lazca

Lazca bir kitap olan Anadili
Telaffuz Lazuri
Bölge Kafkasya
Etnik köken Lazlar
Dönem 2007[1]
Dil aileleri
Yazı sistemi Gürcü alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3 lzz

Lazcanın Güney Kafkas dilleri arasında gösterimi.

Lazca (Lazca: Lazuri nena / ლაზური ნენა), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne kadar yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan, Zanik bir Kafkas dilidir.

Coğrafî dağılım

Laz halkının yerli olarak yaşadığı Ardeşen, Arhavi, Borçka, Fındıklı, Hopa, İkizdere (birkaç köy) ilçeleri ve Pazar'ın yanı sıra 1877-78 Osmanlı – Rus savaşı (93 harbi) ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde Akçakoca, Bursa, Düzce, Gemlik, Gölcük, Hendek, İzmit, Karamürsel, Maşukiye, Samsun, Sapanca, Yalova kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.

Bunun yanı sıra Gürcistan’ın Batum kentinin beş köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği’nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Estonya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Yunanistan gibi ülkelerde kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir. Maddî sebepler sonucu göç edilen Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.[2].

Sınıflandırma

Lazca; Kafkas dilleri ailesinden olup Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte Güney Kafkas dilleri koluna ait bir dildir. Bazı dil bilimciler, birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazcayı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar. Bu iki dili konuşan insanlar arasında karşılıklı anlaşma mümkündür.

Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda sessiz harfe (consonant) sahip olup diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi sessizleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) dialektinde kullanılan uvular (küçük dil) sessizi (consonat) /q/ harfini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin sessiz harf sayısı bakımımdan en zengin dilidir. Lazca, özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.

Tarihçe

Abhazya'da Lazca olarak basılmış bir gazete: "Mç'it'a Murutsxi (Kızıl Yıldız)"

20. yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda Arap, Gürcü ve Kiril alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların M.Ö. 6.-7. yüzyıllar ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticarî ve kültürel ilişki döneminde tapınaklarına Yunan harfleriyle yazılar yazdıklarını biliyoruz. Hatta Lazların Kudüs’te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin bulunduğunu da biliyoruz. Yunan kaynaklarına göre Kolhis'de, bugünkü Poti çevresinde bir retorik eğitim merkezi bulunuyordu. Bu merkezde aynı zamanda felsefe dersleri de veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de buraya devam ediyordu. Ve bu merkezde Kolhisçe, yani Lazca ve Megrelcenin ayrılmamış sürümünde ve Eski Yunanca dil eğitimi veriliyordu. Alman araştırmacı Rosen tarafından 1843'te yayınlanmış çalışması Lazca üzerine yapılmış ilk bilimsel çalışmalardan birisidir.

Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, ilk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre Hopalı Faik Efendi başlatmıştır. 1920’lerde İskenderi Ǯ it'aşi (ისენდერი წიტაში) Sohum’da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında "Alboni" adlı alfabeyle kendisine ait "OǨİTXUŞİ SUPARA" (Okuma Kitabı) adlı ders kitabıyla Lazca eğitim verdi. Sonra yine Abhazya’da Mçita Muru3xi (kızıl yıldız) gazetesi yayımlanıp Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı. 1930’larda Atatürk’ün aracılığı ile Türkiye’ye getirilen Fransız dil bilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitapta Paris’te yayımladı.

Laz alfabesi Latin kökenliydi. Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu. 1991’te Osman Tamtruli’ye ait Nana Nena isimli Lazca ders kitabı Almanya’da yayımlandı. 1992'te Lazuri Ambarepe (Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya’da yayına başladı. Ardından Parpali dergisi geldi. Ardından alfabe Ogni, Türkiye Lazlarına ait ilk Lazca dergiyle Türkiye’de kullanıldı. Ve Mjora ve Sima gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıkardılar. Günümüzde kabul gören alfabe budur. Lazcanın yakın bir zamana kadar hiç yazılamamış olmasından dolayı standart bir yazım dili oluşturulamamıştır.

Alfabe (Alboni)

1984 yılında Fahri Kahraman'ın, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz Alfabesi temelli alfabesi, Laz dilinin günümüzde yazımı için kullanılan alfabedir. 35 harften meydana gelir.

ABCÇÇ̌DEFGĞHXİJKǨQLMNOPP̌RSŞTŤUVYZŽƷǮ
abcçç̌defgğhxijkǩqlmnopp̌rsştt̆uvyzžʒǯ

Lazcada "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır.

Okunuş Kuralları

Laz alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer harflerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir:

  1. Lazcada -â, -ö ve -ü sesleri aslında vardır. Ancak bunlar Türkçedeki gibi belirgin değildir. Bu yüzden bunların Laz alfabesine alınmasına gereksinim duyulmamıştır. Bu seslilerin olduğu kelimeleri yazmak için başlarına -y sessizi koyulup yazılır. Örneğin: gölapi (batır) kelimesi gyolapi şeklinde; gâri (ekmek) kelimesi de gyari biçiminde yazılır.
  1. R r sessizi Hopa ve Arhavi lehçelerinde kaybolmuşçasına okunur. Bazen y sesine dönüşür, bazen de tamamen kaybolur. Bu yönüyle de Çekçe'deki Ř - ř sessizlerine benzer.
  1. Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ fonemlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır.

Lehçeler

Niko Marr (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazcanın, Xopa (Hopa’da konuşulur), Viǯe-Arkabi (Fındıklı ve Arhavi’de konuşulur) ve Atina (Ardeşen ve Pazar’da konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır. Ama esasında Lazcayı iki grupta:

  1. Doğu (Hopa-Arhavi) ve
  2. Batı (Pazar, Ardeşen)

olarak incelemek daha doğrudur. Uluslarası dil bilimcilerin kabûl ettiği anlamdaki "lehçe" tanımlamasıyla Lazcanın lehçeleri şunlardır:

Lazcanın lehçelerinin dağılımı

Lazcanın Atina (Pazar) lehçesi Türkçe ve Pontusça’dan fazlaca etkilenmiştir. Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Atina lehçesine parallellik gösterir. Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Atinaya nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelceye en fazla benzeyen lehçedir. Borçka'nın Düzköy (Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçesiye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir.

Örneklerle Lazca'yı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse:

Türkçe Pazar Ardeşen Arhavi Hopa
seviyorummalimben maoropen p̌orom p̌qorop
seviyorsungalimben gaoropen orom qorop
seviyoralimben aropen oroms qorops
seviyoruzmalimberan maoropenan p̌oromt p̌qorot
seviyorsunuzgalimberan gaoropenan oromt qoropt
seviyorlaralimberan aoropenan oroman qoropa
Türkçe Ardeşen Arhavi
biliyorum komişgun komiçgin
biliyorsun kogişgun kogiçgin
biliyor kuşgun giçkin
biliyoruz komişgunan komiçginan
biliyorsunuz kogişgunan kogiçginan
biliyorlar kuşgunan giçkinan
Türkçe Lazca İngilizce Gürcüce Sırpça Yunanca Baskça
ben ma
(მა)		 I me
(მე)		 ja
(Ја)		 ego
(Εγώ)		 i
sen si
(სი)		 you şen
(შენ)		 vi
(Ви)		 eseis
(Εσεις)		 zuk
o him
(ჰიმ)		 he\she\it man
(მან)		 on
(Он)		 aftos
(Αυτος)		 he
biz şku
(შქუ)		 we çven vart
(ჩვენ ვართ)		 mi smo
(Ми смо)		 eimaste
(Ειμάστε)		 garen
siz tkva
(თქვა)		 you tkven
(თქვენ)		 vi
(Ви)		 eseis
(Εσεις)		 zuk
onlar hini
(ჰინი)		 they isini
(ისინი)		 su
(Су)		 itan
(Ητάν)		 ziren
anne nana
(ნანა)		 mother deda
(დედა)		 majko
(Мајко)		 mitera
(Μητέρα)		 amak
baba baba
(ბაბა)		 father mama
(მამა)		 otac
(Отаћ)		 pateras
(Πατέρας)		 aita
kız kardeş daşgimi
(დაშგიმი)		 sister debi
(დები)		 sestre
(Сестре)		 adelfi
(Αδελφή)		 arrebak
erkek kardeş cuma
(ჯუმა)		 brother dzma
(ძმა)		 brat
(Брат)		 adelfos
(Αδελφός)		 anaia
büyük anne didi nana
(დიდი ნანა)		 grandmom bebia
(ბებია)		 baka
(Бака)		 giagia
(Γιαγιά)		 amona
dede babbu
(ბაბბუ)		 granddad babua
(ბაბუა)		 deda
(Деда)		 pappous
(Παππούς)		 aitona
Türkçe Lazca Gürcüce İngilizce
gel moxti
(მოხთი)		 mosia
(მოსია)		 come
git igzali
(იგლაზი)		 tzasvla
(წასვლა)		 go
saç toma
(თომა)		 tma
(თმა)		 hair
sus dostivi
(დოსთივი)		 mokete
(მოკეტე)		 shut up
burun çkindi
(ჩკინდი)		 tsxviri
(ცხვირი)		 nose
nerede so
(სო)		 sadari
(სადარი)		 where
neden muşeni
(მუშენი)		 radze
(რაძე)		 why
kim mi
(მი)		 vin
(ვინ)		 who
ne mu
(მუ)		 ra
(რა)		 what
nasıl muçço
(მუჭო)		 rogor
(როგორ)		 how
oturuyorum kopxer
(ქოფხერ)		 meyda
(მეიდა)		 I am sitting
iyi gyari
(გჲარი)		 kargi
(კარგი)		 good
Lazca Lazuri nena
(ლაზური ნენა)		 Lazuri ena
(ლაზური ენა)		 Laz language

Gramer

Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı (prefix) vardır. Bazı fiil önekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazca`da; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı, başladığı yer (sağ, sol, üst, alt v.s.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiçbir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.

Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili v.s.) göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazcada Tecrube kipi, Yeterlik kipi v.s. bulunmaktadır.[3]

Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi ergatiflik hâl ekine sâhiptir. Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler. İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır. Lazcada ergatifliği -k sesi yapar. Örneklersek

Selmak bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)

Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevâbı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selmak” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü" şeklindedir.

Kelime hazinesi

Lazcanın erken dönemlerinde kelimelerin büyük çoğunluğu Kolhisçe'dir. Yani, Lazların atalarından yâdigâr olan dil. Dil bilimciler bu dile Zanca da demektedir. Lazca ve Megrelce, bu dilin günümüzdeki iki lehçesi diyen görüşler de vardır. 6. yüzyıldan îtibâren Lazların Ortodoks Hıristiyanlaşmalarıyla birlikte dile ilk defâ yabancı kelimeler girmiş olacaktı. Bu ilki de dinî terimler oluşturacaktı. Meselâ; Yunancadan Εκκλησία (kilise) kelimesi Lazcaya eǩlesia olarak girecekti. Ya da λιβάδι (tarla) kelimesi Lazcaya da livadi (Lazcası; Ont'ule) şeklinde girecekti.

Ancak bu süreçten Lazca asgarî oranda yabancı kelimeyle tanışmış olarak çıkacaktı. Daha sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine giren Lazlar İslamiyet'in de kabulu sebebiyle Osmanlıcadan (Türkçe, Arapça ve Farsça kelimeler aldı. Örneğin; boyi (boy), ǩalemi (kalem), ç'uvali (çuval) v.b.

Türkçe Lazca
Selam, merhaba Xelaǩaoba
İyi günler Ǩai ndğalepe , Vrosi ndğalepe
İyi akşamlar Ǩai serepe
Hoşgeldiniz Ǩai moxtit
Adın nedir ? Mu gcoxons? / Skani coxo muren? Mu cogozun?
Benim adım …dır Çkimi coxo …ren , Yoxo mu ...
Tanıştığımıza memnun oldum Skani oçinu dido ǩai maǯonu
Ne iş yapıyorsun? Mu dulya ikip? (Hopa ağzı) / Mu dulya ikom
Ben avukatım Ma advoǩati vore
Nerelisin ? Sonuri re?
Trabzon Ťrap'uzani / Ťamt’ra
Kaç yaşındasın? Muǩo ǯaneri re?
Yirmi yaşımdayım Ma eçi ǯaneri vore
Evet Ho
Hayır Va, Var
Ben Ma
Sen Si
Teşekkürler Ena mamuri iyare/pirito iya
Seni seviyorum Ma si maoropen / Ma si p'orom / Ma si p'qorop, masi malimben

Lazca bir metin örneği

Artvin'in Hopa, Borçka ve Acaristan'ın başkenti Batum'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin:

“ Kianaşi didi zoğapeşa gonǯǩimeri irişen didi doloxeni zoğa na ren Uçazoğaşi yulvaşǩele na golažin Lazona, isťoriaş morgvalis zoğaluri ticareťi dido na ixveneťu limanepe muşiten işinu. Uçazoğaşi xalǩepeş oşkendas na iǯopxinu megabroba, ǩulťura do ticareťişi xinciş ar ǩuçxe na rťes Lazonaşi limanepe, isťoriuli Meťaksişgzaşi Evrop̌aşa gonǯǩimeri neǩna rťu. Dido skele na uğun Lazonaşi didi limanepe ren, Ťamťra, Rizini do Xopa.[4] ”

Dünya'nın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan Lazistan, tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa’ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan’nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır.

Notlar

  1. ↑ Laz – A language of Turkey
  2. ↑ Sürgün Karadenizliler
  3. ↑ Lazuri Grameri - Lazca Gramer - İsmail Avcı Bucaklişi ve Gôichi Kojima
  4. ↑ DUDBUT'K'A: LAZİSTANİŞİ LİMANEPE

İlgili kitaplar ve makaleler

Dış bağlantılar

Wikimedia Incubator'de Lazca Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
This article is issued from Vikipedi - version of the 1/11/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.