Libretto

Libretto, opera, operet, oratoryo, bale, müzikal, mask gibi müziksel sahne eserlerinin metinlerine verilen ad. Hıristiyan dinî ayinlerinde sesle şarkı şeklinde söylenen dua, ilahi, kantata vb. için yazılan metinlere de libretto denilmektedir.

Köken

Dilimize İtalyancadan giren sözcük Latince kitap anlamına gelen libro (kitap) sözcüğünden türetilmiştir.[1] Ancak libretto ile konu özeti veya senaryo arasında fark vardır. Libretto sahnede kullanılan tüm sözcükleri ve sahne düzeni direktiflerini de kapsar; halbuki konu özeti sadece konu ile ilişkili metindir.

Sorunları

Şiir veya nesir

Operanın yaklaşık 1600dan itibaren gelişmesi içinde libretto edebi bir janr olarak şiirsel olarak yazılmıştır. Bu 19. yüzyıl ortalarına kadar değişmemiştir. 19. yüzyıl sonlarından itibaren bazı opera bestecileri müziği bestelemek için serbest vezinde şiir veya nesir librettolar kullanmışlardır. Örneğin, George Gershwin'in bestelemiş olduğu Porgy ve Bess adlı operada liberetto düz yazıdır. Opera' Porgy adlı nesirsel oyun yazarları "DuBose Hayward" ile "Dorothy Hatyward"'un nesir düz yazısına müzik eklemesiyle oluşturulmuştur. Bu opera içinde bazı şiirsel parçalar da bulunmakla beraber, liberetto, yani sahnede şarkı olarak söylenenler, genellikle nesirseldir.

Libretto yazarı ile besteci ilişkileri

1914de sahnelenen Alberto Franchetti tarafından bestelenen opera eserinin afişinde liberetto yazarı Gabriele D'Annunzio ismi başa yazılmıştır.

Bir müziksel opera eserini sahnede yaratabilmek için libretto yazarı ile besteci arasında ilişkilerin değişik şekiller alması mümkün olup ilişkiler yüzyıllar içinde değişiklikler göstermiştir.

Genel olarak 17. ve 18. yüzyıllarda operalar, orotoryolar ve kantatalar için liberettolar çok kere besteciden ayrı olarak ünlü şair kişiler tarafından yazılmıştır. Pietro Trepoassi (1698-1782) "Metastasio" adı altında Avrupa'da çok ünlü bir libretto yazarıydı ve birçok değişik opera bestecisi için opera librettosu yazmıştır. Mozart'ın en ünlü üç operası için libretto yazmış olan Lorenzo di Ponte 18. yüzyılda birçok bestecinin opera eserinin librettosunu hazırlamıştır. 19. yüzyilda Eugène Scribe ise Meyerbeer, Auber, Bellini, Donizetti, Rossini ve Verdi için librettolar yazmıştır. Fransız Henri Meilhac ve Ludovic Halévy ikilisi birçok libretto hazırlamışlar ve hazırladıkları opera ve operet librettolari Jacques Offenbach, Jules Massenet ve Georges Bizet tarafından bestelenmiştir. "Arrigo Boito", aralarinda Giuseppe Verdi ve Amilcare Ponchielli bulunan, besteciler için birçok libretto hazırlamakla yetinmemiş, kendisi 2 tane opera bestelemiştir.

Libretto her zaman bestelenen müzikten önce hazırlanmamıştır. Mikhail Glinka, Alexander Serov, Rimsky-Korsakov, Puccini ve Mascagni gibi besteciler ellerinde hiç yazılı metin olmadan müziksel pasajlar bestelemişler ve sonra bunların melodilerine uygun librettolar yazılmıştır.

Bazi besteciler kendi müzikleri için kendi librettolarını yazmışlardır. Bunlar arasında en ünlüsü kendine has bazı müziksel ve sosyal tezlerine uygun olmak üzere eser hazırlayan Richard Wagnerdir. Alman milliyetçiliği tezlerini savunan mitolojik konularda kendi opera ve müzik dramlarına kendi librettolarını yazmıştır.

Bazan liberetto yazarı ile besteci librettoyu ortaya çıkartmak için çok yakın işbirliği ile sanki ortak olarak hazırlanmıştır. Örnegin, besteci Rimsky-Korsakov ve libretto yazarı "Bel'sky" arasındaki yakin isbirligi sonucu tamamiyle orijinal bir eser ortaya çıkartılmıştır.

Liberetto ve opera bestesi hazırlaması devamlı birbirine uygun bir sekilde olarak gelişmemiştir. Bir konu seçildikten ve bu konu ile ilgili aksiyonlar bir senaryo şekile sokulduktan sonra ortaya çıkartılan librettolar ve besteler provalar ve ilk sahneleme tiyatolarında uzaktaki tiyatrolarda denemeler sırasında devamlı değişmelere uğrama olasığı göstermiştir. Bazan bu değişme prömiyer yapıldıktan sonra, bazan yıllar sonra, yapılmıştır. Örneğin Verdi'nin Don Carlos operası için çeşitli verziyonlar bulunmakta ve yapımcılara bunlar arasında seçim yapmak imkânları olmaktadir.

Kullanılan metin dili

Opera sanatı İtalya'da doğmuş ve gelişmiş olduğu için genellikle 18. yüzyılın sonlarına kadar opera librettoları İtalyanca olarak yazılmaktaydı. 18. yüzyılda bu geleneğe karşı olarak ilk defa milli dille opera yazma uğraşları önem kazandı. Özellikle İngiltere'de Henry Purcell'in İngilizce operaları, Fransa'da daha önceden beri gelişen Fransızca librettolu operalar, Alman devletlerinde Singspiel ve ballad opera girişimleri ve Hamburg opera temsilleri, İspanya'da Zarzuela janrının geliştirilmesi milli dille liberetto yazımına başlangıç olmuştur. Özellikle Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Almanca opera libretto yazılmasına önem vermiş ve Mozart'ın Almanca operaları ve bunların popülerliği bu yönde büyük değişikliklere öncü olmuştur. 19. yüzyıl sonunda Rusca librettolu operalar bestelenmesi de bir libretto ve operada milli dil kullanılmasında büyük gelişmelere işaret etmiştir.

Diğer taraftan elde bulunan opera eserleri için librettonun asıl metininin yazılma dili ile sahnelenen opera eserinde kullanılan dil arasındaki fark sorunu için çeşitli değişik çözümler bulunmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, 1840da, Gaetano Donizettinin Belisario operası İstanbul'da sahnelenmek için Türkçeye çevrilmiş ve İstanbul'da İtalyan mimarı Bosco tarafından yeni yapılan tiyatro binasında oynanmıştır. Bu tiyatro 1844de Tütüncüoğlu Mikail Naum Efendi'ye devir edilmiş ve bu tiyatroda 1870e kadar opera temsilleri verilmiştir. Cumhuriyet döneminde Ankara'da kurulan ilk devlet operası için prensip olarak çeviri opera librettosu kullanılması kararı uygulanmıştır. 1940da Ankara'da ki konservatuvar öğrencilerinin ilk sahnelediği opera eseri olan Mozart'in Bastien ve Bastienne operası Türkçe libretto ile oynanmış ve bunu yine Türkçe çevirili libretto ile oynanan Pucinni'nin Madam Butterfly ve Tosca yapımları izlemiştir.[2] 20. yüzyıl ünlü Türk opera şarkıcısı ve öğretmeni Saadet İkesus'un İtalyanca, Almanca ve İngilizce'den çevirdiği yaklaşık 50 opera arasında La Traviata, "Maça Kızı", Don Carlos, "Hansel ve Gretel", "Salome", Maskeli Balo, "Yevgeni Onegin", "Alayın kızı" operaları da bulunmaktadır.

Librettoların yayınlanması

Opera librettoları değişik şekillerde basılarak yayınlamaktadır. Bazılarının kapsamı diğerlerine göre daha geniştir. Metin - yani konuşma dialogları, şarkı sözleri ve (gerekirse) sahne direktifleri- genel olarak müzik notalarından ayrı ve değişik olarak basılmaktadır. Bazan, çok olasılıkla telif hakları dışında olan operalar için, bunların yanında önemli müziksel parçaların notaları da verilmektedir. Bir opera için verilen notalar ('score') libretto'nun tümünü kapsar. Ancak librettoda daha az sözcük bulunur, çünkü sahnede bazı sözcükler ve tümceler tekrarlanmakta ve böylece notalar daha geniş olmaktadır. Örneğin, Puccini'nin Turandot operasında ünlü aryası 'Nessun Dorme' nin librettoda "Tramontate, stelle! All'alba, vincerò!" (Siz yıldızlar solup yok olun; şafakta ben galip geleceğim) olarak basılan ilk mısrası, notalarda sahnede şarkıda söylendiği gibi "Tramontate, stelle! Tramontate, stelle! All'alba, vincerò! Vincerò! Vincerò!" olarak basılır.

Dipnotları

  1. ↑ Çevrimiçi Etimoloji Sözlüğü.
  2. ↑

Ayrıca bakınız

Dışsal kaynaklar

This article is issued from Vikipedi - version of the 10/18/2015. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.