Linux

Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün gelişebilmesi için konuda uzman kişilere gereksinim duyulmaktadır. Ayrıntılar için maddenin tartışma sayfasına lütfen bakınız. Konu hakkında uzman birini bulmaya yardımcı olarak ya da maddeye gerekli bilgileri ekleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.

Bu madde bir işletim sistemi hakkındadır. Çekirdek için Linux çekirdeği sayfasına bakınız. Diğer anlamları için Linux (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Linux'un maskotu Tux
Geliştirici(ler)	Linus Torvalds Linux topluluğu GNU Tasarısı
İşletim sistemi ailesi	UNIX
Website	http://www.kernel.org
Kaynak türü	Açık Kaynak
Lisans	GNU Genel Kamu Lisansı
Çekirdek türü	Monolitik çekirdek
Güncelleme yöntemi
İlk Yayınlanma	1991)
Son kararlı sürümü	4.9 / 11 Aralık 2016)
Platform desteği	Alpha, ARM, AVR32, Blackfin, ETRAX CRIS, FR-V, H8/300, Itanium, M32R, m68k, Microblaze, MIPS, MN103, PA-RISC, PowerPC, s390, S+core, SuperH, SPARC, TILE64, Unicore32, x86, Xtensa
Kullanıcı arayüzü	Komut satırı ve komut satırını öyküleyen X pencere sistemi

Linus Torvalds, Linux çekirdeğinin yaratıcısı

Richard Stallman, GNU Tasarısı'nın kurucusu

Linux veya GNU/Linux (telaffuz: Lin-uks); Linux çekirdeği ve çeşitli GNU araçları üzerine kurulmuş işletim sistemlerinin genel adıdır. Linux çekirdeği ve GNU araçları açık kaynak kodlu, özgür ve ücretsizdir. Kaynak kodları GNU Genel Kamu Lisansı çerçevesinde özgürce dağıtılabilir, değiştirilebilir ve kullanılabilir. Linux ismi ilk olarak Linus Torvalds tarafından yazılan ve 5 Ekim 1991'de duyurusu yapılan^[1] Linux çekirdeğinden gelmektedir.

Çok geniş bir donanım desteğine sahip olan Linux çekirdeği; sunucu bilgisayarlar, masaüstü-dizüstü bilgisayarlar, iş istasyonları, akıllı telefonlar, yeni nesil TV'ler, tabletler, araç içi sistemler ve süper bilgisayarlarda kullanılmaktadır. Linux sunucu işletim sistemlerinde kullanım oranı bakımından dünya çapında ilk sırada tercih edilmekte^[2] ve dünyanın en güçlü 10 süper bilgisayarında kullanılmaktadır.^[3]

Masaüstü ya da sunucu bilgisayarlara yönelik olarak hazırlanan Linux sistemler özel olarak Linux dağıtımı ("GNU/Linux dağıtımı" ya da kısaca "dağıtım") olarak isimlendirilmektedir. Popüler Linux dağıtımlarından bir kaçı; Debian, Ubuntu, Fedora, Linux Mint, openSUSE, Red Hat Enterprise Linux şeklinde örneklendirilebilir.

GNU/Linux gelişimi açık bir şekilde yapılmaktadır. Bunun anlamı, işletim sisteminin her aşaması açık olarak İnternet üzerinde yayınlanmakta, dünyanın dört bir yanında kullanıcılar tarafından test edilmekte, hataları ve eksiklikleri belirlenerek düzeltilmekte ve geliştirilmektedir. Zaman zaman bu deneme aşamaları belirli bir noktada durdurulur ve güvenilir bir işletim sistemi sunulup, geliştirme için ayrı bir seriye devam edilir. Hatalar, anında kullanıcılar tarafından belirlenip rapor edilmekte ve birçok kişinin katkısıyla düzeltilmektedir.^[4]

Linux, fikirsel ve teknik anlamda Unix’den esinlenilerek geliştirilmiştir. Ancak Linux'un Unix ile herhangi bir kod ortaklığı bulunmamaktadır yani Linux'un kodları sıfırdan başlanılarak yazılmıştır.

Günümüzde Linux çekirdeğini kullanan işletim sistemleri büyük bir kitle tarafından genel olarak "Linux" adıyla anılmaktadır. Diğer yandan Özgür Yazılım Vakfı ve çeşitli özgür yazılım toplulukları, bir işletim sistemi olarak Linux'dan bahsederken, GNU araç ve yazılımlarını barındırıyor olması nedeniyle "GNU/Linux" adını kullanmaktadır.^[5][6]

Tarihçe

Linux, 1991 yılında Finlandiyalı bir üniversite öğrencisi olan Linus Torvalds tarafından, daha eski işletim sistemlerinden birisi olan UNIX'ten esinlenerek geliştirilmeye başlanmıştır. Linus hâlen çekirdek geliştirme ekibindedir.

Linus Torvalds, Unix benzeri MINIX işletim sisteminden daha iyi bir işletim sistemi yaratmak düşüncesiyle 1991 Nisan ayında işletim sistemi çekirdeğini oluşturmaya başladı. 25 Ağustos 1991'de, comp.os.minix adresli MINIX haber grubuna gönderdiği yazıda yeni bir işletim sistemi geliştirmekte olduğunu ve ilgilenen herkesin yardımını beklediğini yazdı. Daha sonra 17 Eylül 1991'de Linux'un ilk sürümü olan 0.01'i İnternet'te yayınladı. Kısa bir süre sonra, 5 EKim 1991'de temel özellikleriyle beraber ilk resmi Linux sürümü olan 0.02'yi yayınladı.^[7][8]

Linux’un önemli bir yanı da GNU Projesi'nin eksik olan bir parçasını doldurmasıdır. GNU Projesi çerçevesinde yaratılacak olan Unix benzeri işletim sisteminin çoğu parçaları bitmişti. Yapılmayan en önemli parça işletim sisteminin çekirdeği idi. Bu eksikte Linux tarafından kapatılmış oldu.^[8]

Linux, Andy Tannenbaum tarafından geliştirilmiş olan Minix işletim sistemine dayanmaktadır. Linus Torvalds boş zamanlarında Minix’den daha iyi bir Minix işletim sistemi yaratmak düşüncesiyle 1991 Ağustos sonlarında ilk çalışan Linux çekirdeğini oluşturdu. 5 Ekim 1991 tarihinde 0.02 sürümü Linux ilk defa tanıtıldı. Linux, comp.os.minix haber grubuna gönderdiği yazıda yeni bir işletim sistemi geliştirmekte olduğunu ve ilgilenen herkesin yardımını beklediğini yazmıştı. İşletim sisteminin çekirdeği için verilen numaralar kısa sürede bir standart kazandı. a.x.y şeklinde belirtilen çekirdek türevlerinde y bulunulan seviyeyi, x gelişim aşamasını göstermektedir. Tek sayılı x’ler geliştirme aşamalarını çift sayılı x’ler ise güvenilir Linux çekirdeklerini göstermektedir. a ise değişik Linux sürümlerini belirtir.

Unix

Linux'un Unix ile herhangi bir kod ortaklığı bulunmamakla birlikte Linux tasarımında fikirsel olarak UNIX'den esinlenilmiştir. Linux'un esinlendiği UNIX işletim sistemin temelleri, 1969 yılında MIT (Massachusetts Teknoloji Enstitüsü), AT&T Bell Labs ve General Electric 'in ortak çalışmasıyla geliştirilmiş MULTICS projesiyle atılmıştır. 1969 yılında, Amerika'da ki AT&T Bell Labs da Ken Thompson, Dennis Ritchie, Douglass Mcllroy ve Joe Ossana tarafından uygulama haline getirmiştir. Birinci sürümü assembler ile yazılmış olan Unix, Dennis Ritche’in yaptığı çalışmalar ile C diline aktarılmıştır. Çeşitli donanımlara bu sayede uyum sağlayabilir hale getirilmiştir.

Linux, temel tasarım prensiplerini 1970 ve 1980'lerde Unix'in oluşturduğu prensiplerden elde etmiştir. Bu sistem süreç kontrolünün üstesinden gelebilen, ağ kurabilen ve çevrel ve dosya sistemini kullanabilen tek parçalı çekirdek(Linux çekirdeği) kullanmaktadır. Aygıt sürücüleri ya çekirdekle doğrudan birleşmiştir ya da modül halinde sistem çalışırken yüklenmiştir.

GNU

UNIX işletim sisteminin 1980'lerin başında özel lisanslar ile pazarlamaya başlaması üzerine, 1983 Eylül ayında Richard Stallman tarafından, amacı UNIX benzeri ve parasız dağıtılabilen bir işletim sistemi ortaya çıkarmak olan GNU Tasarısı (GNU Projesi) başlatılmıştır. Açılımı GNU’s Not Unix (GNU Unix değildir) dir. Bu ismi almasındaki sebep de tasarımının Unix'e benzerken kendisinin özgür yazılım olması ve herhangi bir Unix kodunu içermemesidir.

Proje, günümüzde etkin olarak geliştirilmeye devam etmektedir. Projenin geliştirilmesi, GNU Tasarısı tarafından gerçekleştirilmekte olup, bu tasarı altında birçok GNU belge ve yazılımları bulunur.

Evvelden GNU Projesi içinde çekirdek olarak kullanılması planlanan GNU/Hurd ise, teknik ve fikirsel aksaklıklardan ötürü tamamlanamamıştır. GNU Projesinin bu eksiğini de Linux çekirdeği doldurmuştur. Çünkü GNU projesi çerçevesinde yaratılacak olan Unix benzeri işletim sisteminin çoğu parçaları bitmişti. Yapılmayan en önemli parça işletim sisteminin çekirdeği idi. Bu eksik de Linux çekirdeği tarafından kapatılmış oldu.

BSD

1992'ye kadar yasal karmaşalardan dolayı ortaya çıkarılamamasına rağmen; NetBSD ve FreeBSD'den geliştirilen 386BSD Linux'un erken tarihli geçmişini oluşturdu. Linus Torvalds'ın söylediğine göre 386BSD 1992 tarihinden önce ortaya çıkmış olsaydı, GNU/Linux'u yaratmayı düşünmek söz konusu olmayabilirdi.

MINIX

Gerçek bir işletim sistemini parçalara ayırmak için kullanılan deneysel bir işletim sistemidir. 1991 yılında Linus Torvalds, Helsinki Üniversitesine katıldığında işletim sistemlerini merak etti. Sadece eğitim için MINIX lisansı almaya çalıştı ama başarılı olamadı. Bu yüzden kendi işletim sistemini kurmaya çalıştı. Böylece Linux çekirdeği ortaya çıkmış oldu. Minix, kullanıcıların kendi kişisel bilgisayarlarında Unix’in çalışma sistemini öğrenmelerini amaçlar. Andrew S. Tanenbaum tarafından kitabı Operating Systems: Design & Implementation'a örnek olması amacıyla 62.000 satır C koduyla yazılmıştır ve bu kaynaktan yola çıkılarak, eski bilgisayarları verimli olarak kullanmak için bu işletim sistemi üzerine geliştirmeler yapılarak kararlı sürümler oluşturulmuştur.

Torvalds, Linux çekirdeğini MINIX üzerinde geliştirmeye başlamıştır ve MINIX için yazılmış uygulamalar Linux içinde kullanılabilmektedir. Daha sonraları Linux kendi gelişimini sağlayabilecek imkânlara sahip oldu. Ayrıca GNU uygulamaları MINIX uygulamalarının yerini aldı,çünkü GNU da yazılan kodlar ücretsiz ulaşılabilir durumdaydı. Bu durum işletim sistemini kullanmaya yeni başlayanlar için büyük bir avantaj sağlıyordu.

Bugünkü gelişimi

Torvalds, çekirdeğin geliştirilmesi ile ilgili çalışmaları yönetmeye devam etmektedir. Stallman ise zaman zaman GNU bileşenlerini destekleyen Özgür Yazılım Vakfı'na (Free Software Foundation) başkanlık etmektedir. Son olarak, bireyler ve kurumlar 3. parti GNU olmayan bileşenleri geliştirmektedirler. Bu 3. parti bileşenler işin çok büyük bir kısmını içermekte ve ayrıca hem çekirdek modüllerini hem kullanıcı uygulamalarını ve kütüphaneleri kapsamaktadır.

Linux dağıtımları

Popüler Linux dağıtımlarından Ubuntu'nun masaüstü ekran görüntüsü

Masaüstü ya da sunucu sistemlere yönelik olarak geliştirilen Linux sistemler özel olarak Linux dağıtımı ("GNU/Linux dağıtımı" ya da kısaca "dağıtım") olarak adlandırılmaktadır.

Bir Linux dağıtımı (ya da GNU/Linux dağıtımı); Linux çekirdeği, GNU araçları ve bir masaüstü ortamının bir araya gelmesiyle, bu birlikteliği sürdürülebilir şekilde yönetecek bir yapılandırma araçları seti, yazılım güncelleme araçları vb. ile oluşturulan tam bir işletim sistemidir.

Masaüstü kullanıcılarına yönelik bir GNU/Linux dağıtımında; Linux çekirdeği ve GNU yazılımları temeli üzerine bir grafiksel masaüstü ortamı, bir internet tarayıcı, ofis yazılım seti, video-müzik oynatıcı, CD/DVD yazıcı vb. türden çeşitli özgür yazılımlar ilave edilerek, son kullanıcıya sunulmaktadır.

Şu anda GNU yazılımlarını ve diğer özgür yazılımları bir araya getiren ve tüm bunları bir Linux çekirdeği ile beraber toplu, derlenmiş ve kolayca kurulabilen bir işletim sistemi olarak piyasaya süren birçok çalışma mevcuttur. Bunlardan öne çıkan bazı dağıtımlar alfabetik olarak olarak şöyle sıralanabilir:

Arch Linux CentOS Debian Fedora Linux Mint

Mageia Manjaro Linux openSUSE Red Hat Enterprise Linux Ubuntu

Türkiye'de de Pardus ve Pisi Linux dağıtımları geliştirilmektedir.

Kullanım alanları

Açık kaynaklı olması çekirdek yapı üzerine uygulama geliştirmeyi kolaylaştırmaktadır.

Linux çekirdeği günümüzde bilgisayarların ötesinde hayatın birçok alanında kullanılmaktadır. Kullanım alanlarına; sunucular, mobil telefonlar, iş istasyonları, tablet bilgisayarlar, televizyonlar, oyun konsolları, eğitim simülatörleri, otomobiller ve hatta uçaklar örnek olarak gösterilebilir.

Masaüstü-dizüstü bilgisayarlar

Linux çekirdeği kulanan sistemler masaüstü, dizüstü ve netbook bilgisayar pazarında yaklaşık olarak % 2 pazar payına sahiptir.^[9] Masaüstü Linux sistemlerine Ubuntu, Debian, Fedora, openSUSE, Linux Mint, Mageia örnek olarak gösterilebilir.

Son kullanıcıya hitap etmek amacıyla geliştirilmekte olan Linux dağıtımlarda; kullanıcı arayüzünü teşkil eden KDE, GNOME, Xfce, LXDE gibi bir masaüstü ortamı, Mozilla Firefox, Chromium gibi bir web tarayıcı, LibreOffice gibi bir ofis yazılım seti video-müzik oynatıcı, CD/DVD yazıcı, grafik işleme yazılımı vb. türden gözde özgür yazılımlar paketlenerek son kullanıcıya sunulmaktadır.

Linux dağıtımların, kullanıcılar için asıl görünen yüzünü teşkil eden parçası, dağıtımın kullandığı "masaüstü ortamı"dır. Linux'ta kullanıcılarının beğenisine ve kullanılan bilgisayarın sistem kaynağı düzeyine göre çeşitli masaüstü ortamı seçenekleri bulunmaktadır.

• 
  GNOME masaüstü ortamı kullanan Fedora dağıtımı
• 
  KDE masaüstü ortamı kullanan openSUSE dağıtımı
• 
  Cinnamon masaüstü ortamı kullanan Linux Mint dağıtımı
• 
  Xfce masaüstü ortamı kullanan bir Linux dağıtımı

Sunucular, ana bilgisayarlar ve süper bilgisayarlar

Linux için tasarlanmış sunucular

Linux ürünleri sunucu işletim sistemi olarak uzun zamandır oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır, 2008 Eylül ayında Microsoft CEO'su Steve Ballmer, dünya genelinde web sunucularının %60'ında Linux'un, %40'ında Windows'un kullanıldığını itiraf etmiştir.^[2] IDC'nin 2007 raporunda, GNU/Linux yüklü olarak satılmış sunucular göz önüne alınarak o zaman genel sunucu pazarının % 12,7'sinin GNU/Linux'a ait olduğu belirtilmiştir.^[10] Ancak bu istatistik, çeşitli şirketler tarafından satılan Linux sunucuların sayısı dayalıdır yani ve sonradan GNU/Linux yüklenerek kullanılan sunucuları içermemektedir. Netcraft’ın Eylül 2006'da yayınladığı rapora göre, on güvenilir internet şirketinden sekizi GNU/Linux ürünlerini internet sunucularında kullanmaktadır.

Linux dağıtımları LAMP sunucu-yazılım kombinasyonunun (Linux, Apache, MySQL, PHP) köşe taşıdır. Linux dağıtımları diğer anabilgisayar işletim sistemleri ile karşılaştırıldığında, fiyatlandırma nedeniyle son on yılda giderek popüler olmuştur. Aralık 2009'da, bilgisayar devi IBM, pazarlamaya öncelik vereceğini ve ana bilgisayar tabanlı kurumsal Linux sunucularını satacağını bildirdi.

Linux dağıtımları, süper bilgisayarlarda işletim sistemi olarak da yaygın şekilde kullanılmaktadır: Kasım 2010 tarihi itibarıyla en iyi 500 sistem arasında 459'u (%91.8) Linux dağıtımı kullanmaktadır. Ayrıca dünyanın en güçlü süper bilgisayarı olan ve 2011'de kullanılmaya başlanan IBM Sequoia için de işletim sistemi olarak seçilmiştir.

Akıllı telefonlar, tabletler

Linux tabanlı Android işletim sistemini kullanan bir cep telefonu

• Android: Google tarafından, mobil cihazlar için üretilen, Linux temelli açık kaynak kodlu bir işletim sistemi. Günümüzde akıllı telefon sektöründe yılı içi akıllı telefon satışları göz önüne alındığında pazar lideri konumundadır.^[11]
• Tizen: Linux Vakfı bünyesinde Samsung ve Intel'in öncülüğünde akıllı telefonlar, tabletler ve TV'ler için geliştirilen bir işletim sistemi projesi.^[12]. HTML5 tabanlı bir arayüze sahiptir.
• Ubuntu Touch: Canonical Ltd. tarafından, akıllı telefonlar ve tabletler için geliştirilen Linux tabanlı mobil işletim sistemi.
• WebOS: HP'nin Palm cihazlar için geliştirdiği, Linux çekirdeğini kullanan mobil platformu.

Linux Vakfı'na üye kuruluşlar

Günümüzde neredeyse tüm üniversitelerin bilgi işlem merkezleri, bunların yanı sıra alttaki gibi çok büyük kurumlar GNU/Linux kullanmakta ve bir şekilde özgür yazılımlara destek olmaktadırlar.

Fujitsu IBM Intel NEC Oracle Qualcomm Samsung AMD China Mobile Microsoft

CISCO Google HP Huawei Motorola Panasonic Sony Nokia Siemens Boeing

General Motors Toyota EToys Troll Tech. Novell Yahoo Red Hat

Telif hakkı ve isimlendirme

Linux ve çoğu GNU yazılımı GPL (Genel Kamu Lisansı) altında lisanslıdır. GPL, Linux dağıtıcılarına kaynak kodu(ya da herhangi bir değişikliği) alıcılar için aynı şartlar altında kullanılabilir hale getirmesini gerektirir. Yazılım sisteminin diğer anahtar bileşenleri başka lisanslar kullanabilir. Örneğin birçok kütüphane GNU, LGPL'yi ve GPL'nin birçok serbest versiyonunu kullanır. Ek olarak X Pencere sistemini X.org uygulamaları MIT Lisansı'nı kullanır.

Torvalds, Linux çekirdeğinin Genel Kamu Lisansı'nın 2. versiyonundan 3. versiyonuna geçmeyeceğini belirtir. Torvalds özellikle yeni lisansta yer alan ve dijital haklar yönetiminde yazılım kullanımını yasaklayan bazı hükümleri sevmemektedir ve aynı zamanda sayısı binleri bulan bütün telif hakkı sahiplerinden izin almak kullanışsız olacaktır.

Bir kısım kitle tarafından “Linux” kelimesiyle ifade edilen çekirdek, bir kısım kitle tarafından da GNU Tasarısı yazılım ve araçlarını içermesi nedeniyle “GNU/Linux” diye ifade edilmekte, bu söz grubu ile adlandırılmaktadır. Adlandırma konusundaki tartışma uzun bir süredir devam etmektedir.

Ayrıca bakınız

• Özgür yazılım
• Açık kaynak
• Özgür Yazılım Vakfı
• GNU Tasarısı
• Linux dağıtımları

Dış bağlantılar

Türkçe Linux.org.tr Linux Kullanıcıları Derneği Neden Linux Daha İyidir? Belgeler.org Linux dağıtımları hakkında bir derleme Masaüstü Linux'un gelişim tarihi Linux komutları Linux'a neden "GNU/Linux" denildiğini açıklayan bir yazı

İngilizce Linux.org (İngilizce) The Linux Foundation (İngilizce) Linux Kernel Archives (İngilizce) Linux Journey (eğitim sitesi) (İngilizce) Linux Documentation Project (İngilizce) DistroWatch (İngilizce) Linux ile ilgili günlüklerinin bir listesi (İngilizce)

Kaynakça

1. http://groups.google.com/group/comp.os.minix
2. Sunucu pazar payı konusunda Microsoft'un açıklması
3. http://www.top500.org/lists/2011/06
4. www.belgeler.org
5. "GNU/Linux FAQ". Gnu.org. 2 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160202071356/http://www.gnu.org/gnu/gnu-linux-faq.html. Erişim tarihi: 1 September 2013. 
6. "Linux and the GNU System". Gnu.org. 9 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160209073509/http://www.gnu.org/gnu/linux-and-gnu.html. Erişim tarihi: 1 September 2013. 
7. www.belgeler.gen.tr
8. ODTÜ Bilgisayar Topluluğu e-bergi'de "Linux'un Doğuşu" yazısı
9. marketshare.hitslink.com
10. IDC Q1 2007 raporu
11. Gartner'ın araştırması
12. About Tizen