Urmiye Muharebesi
| Urmiye Muharebesi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1603-1618 Osmanlı-Safevî Savaşı | |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
 Osmanlı İmparatorluğu |
 Safevîler | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
|
Mehmed Paşa |
Karçakay Han | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| 100,000 | 62.000 | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
|
40-50.000
| Hafif | ||||||||
| ||||||
| ||||||
Urmiye Muharebesi, 1603-1618 Osmanlı-Safevi Savaşı'nda bir evre. Muharebe İran ordusunun galibiyetiyle sonuçlanmıştır.
Muharebe öncesi gelişmeler
Osmanlılar, İran'la yaptıkları ve büyük bir zafer kazandıkları 1578-1590 savaşının sonucunda tüm Kafkasya ve batı İran'ı ele geçirmişlerdi. 1587'de tahta geçen Şah Abbas İran ordusunu İngiliz uzmanlar yardımıyla modernleştirip, ateşli silahları yaygınlaştırdıktan sonra kaybedilen toprakları geri almak için 1603 yılında ansızın saldırıya geçti. Osmanlı Devleti o dönemde Avusturya'yla 1593'ten beri süren uzun bir savaşın içindeydi ve Anadolu da Celali isyanlarıyla kaynıyordu. Dolayısıyla Doğu sınırındaki askeri gücü bir hayli zayıf durumda bulunan Osmanlı Devleti'ne karşı İran orduları kolay başarılar elde etti ve 1603 yılı içinde Tebriz dahil tüm Batı İran'ı Osmanlı egemenliğinden kurtardı.
1603 yılı Osmanlı tahtı da bir değişikliğe sahne oldu ve ölen III. Mehmed'in yerine I. Ahmed geçti. Yeni padişah Cığalazade Sinan Paşa'yı şark serdarı (doğu orduları komutanı) olarak tayin etti. Sinan Paşa bölgeyi bilen bir komutandı. 1578-1590 savaşı sırasında Bağdat valiliğine gönderilmiş, 1588 yılında ordusuyla Hemedan üzerinden İran’a girip, oranın hakimlerinden Korhmas Han-ı Şamlu’yu yakalamış, daha sonra Nihavend'i ele geçirerek, asker yerleştirip, muhtelif kabile ve aşiretleri kendi tarafına çekmesi neticesinde Şah Abbas'ı barış yapmaya zorlamıştı.
1604 yılında da Şah Abbas askeri harekatını sürdürdü, Revan’ı kuşattıktan sonra teslim aldı, Kars’a taarruz etti ve Ahıska önlerinde durdurulabildi.
Muharebe öncesi orduların durumu
XVI. yüzyılda kudretinin zirvesinde olan Türk ordusu Batı'daki hasımlarının çoğunlukla meydan savaşından çekinmesi sonucunda bu deneyimini zamanla kaybetmiş, özellikle Macaristan'daki ve Akdeniz'deki mücadelelerin yoğunlaştığı kale kuşatma alanında uzmanlaşmıştı. Osmanlı muharebe gücündeki düşüş aslında 1596 yılındaki Haçova Muharebesi'de ve 1600'deki Kanije Muharebesi'nde gözlemlenmişti. Nitekim, Haçova'da Türk sipahileri Avrupa'daki savaşlarda deneyim kazanan arkebüzlü ve kargılı Avusturya askerleri karşısında zaaf belirtileri göstermiş, bir ara kaybedilmiş gibi görünen muharebe yağmaya girişen Avusturya askerlerine ordunun geri hizmetlilerinin gösterdikleri direniş sayesinde zafere çevrilmişti. Kanije'de de kaleyi kuşatan Türk ordusu yardıma gelen Avusturya ordusunun önünden savaşmadan ayrılmış, Avusturyalıların bunu sahte bir geri çekilme manevrası zannederek muharebe alanını terketmeleri üzerine Türk ordusu yardımsız kalan Kanije'yi düşürebilmişti. Türk ordusunun taarruz gücünün önemli öğelerinden Akıncı ocağı da isyan halindeki Eflak'a karşı 1595 yılında gerçekleştirilen tedip harekatında felakate uğrayıp adeta yok olmuştu[1].
İran ordusu ise bir modernleşme evresinden geçmekle birlikte Türk ordusundan daha yüksek bir ateş gücüne sahip değildi. Revan kuşatmasında İran ordusunun kullandığı toplar Osmanlıların XVI. yüzyılın başında çoktan terkettiği eski tip teknoloji ürünüydü. İran ordusuna 1603 yılında taarruz imkanını tanıyan daha ziyade bölgedeki Safeviler lehine olan asker sayısı üstünlüğüydü[2]. Tebriz, Osmanlıların Anadolu'daki Celali isyanlarını bastırmak üzere garnizondaki asker sayısını asgari düzeye düşürmesi sayesinde İranlıların eline geçmiş, Nahçıvan'daki garnizon İran ordusu gelmeden kaleyi boşaltmış, Revan ise dokuz ay dayanmıştı. Halbuki aynı dönemde (1605) Türk ordusu bir ay gibi kısa bir süre içinde Estergon gibi berkitilmiş bir kaleyi düşürmeyi başarmıştı.
Cığalazade Sinan Paşa'nın sonuçsuz seferi
Cığalazade Sinan Paşa dönemin koşullarında sefere çıkmak için geç bir tarih olan 15 Haziran 1604’te İstanbul’dan hareket etti ve 8 Kasım’da Kars önlerine vardı.[3]. İran'ın ele geçirdiği toprakları geri almanın yanı sıra, Celali isyancılarını da bastırmak amacını taşıyan Sinan Paşa isyancılarla çatışmaktansa onları orduya dahil etme yöntemini benimsedi. Yusuf Paşa Kars'a ilerlerken bölgedeki İran ordusu da geleneksel olduğu üzere yakıp yıkma taktiğini uyguladı ve Türk ordusunu beraberinde getirdiğinin haricinde her türlü erzaktan yoksun bıraktı. Türk ordusu Revan'ı aşarak İran ordusunun peşine düştüyse de Türk ordusunu İran içlerine çekmek isteyen Şah Abbas'ı başgösteren erzak sıkıntısı ve soğuk havaların başlaması nedeniyle sonuna kadar takip edemedi. Tarihçi İskender Bey'e göre Sinan Paşa ileri harekatını mevsimin ilerlemesi nedeniyle isyan eden askerler nedeniyle sürdürememiş; bir başka tarihçi Peçevi'ye göreyse ordu düşman tehdidi altında Şirvan'da kışlamaya karşı çıkmış ve Anadolu'ya dönmek istemişti. Kâtip Çelebi ise yükü ağır ordunun çoğunluğu süvarilerden oluşan hareketli İran ordusunu yakalamasının çok zor olduğuna değinir. Türk ordusu Tebriz'e varmadan geniş bir kavis çizerek Van'a ulaştı ve burada kışlamaya başladı. Sinan Paşa'nın bu kararı da tartışma yarattı, zira Türk ordusu daha önceki doğu seferlerinde sınırda değil Halep ya da Diyarbakır'da kışlamayı tercih etmişti.
İran ordusunun Van'a taarruzu
Çeşitli birlikler kışlamak üzere Doğu Anadolu'ya dağılmışken, komutanlık karargahı 1604-1605 kışında Van'da bulunuyordu. 1605 Mayıs ayında Van'daki birliklerin azlığını farkeden Şah Abbas, Allahverdi Han komutasındaki bir birliğini bu kentin üzerine gönderdi. Cığalazade Sinan Paşa'nın bu harekatı İran ordusu Van'a bir günlük mesafedeyken öğrenmesi gerekli hazırlıkların yapılmasını engelledi. Müteferrikabaşı Handan Ağa'nın esir düştüğü ilk çarpışmalar sonucunda Türk ordusu tamamen Van Kalesi'ne sığındı ve kuşatma altında kaldı. Allahverdi Han Mehmed Paşa'nın Erzurum'dan yardım getirdiğini öğrenince Karçakay Han komutasındaki bir süvari birliğini bu yardımı engellemek amacıyla gönderdi. Türk ordusu kuşatanlarının sayısının azaldığını görerek huruç harekatına yöneldiyse de kuşatmayı yaramadı.
Karçakay Han'ın Mehmed Paşa'yı durdurduğu haberinin de gelmesi üzerine, Cığalazade Sinan Paşa Van'daki ordunun komutasını Şems Bey'e bırakarak tekneyle Adilcevaz'a kaçtı ve oradan Hasankale'ye geçti. Allahverdi Han Sinan Paşa'yı yakalamak üzere Adilcevaz ve Erciş'e ilerlediyse de, Sinan Paşa'nın çoktan Hasankale'ye ilerlediğini öğrenerek geri çekildi ve Van kuşatmasını da kaldırarak Hoy'da bulunan Şah Abbas'a katıldı.
Ciğalazade Sinan Paşa'nın tekrar harekete geçmesi
Bölgedeki Kürt emirlerinden de asker desteği alarak ordusunu tekrar toplayan Sinan Paşa 1605 sefer mevsiminde Tebriz’i geri almak üzere yürüdü. Paşa'nın planı Tebriz'den sonra Erdebil'i ele geçirmek, Şirvan'da kışladıktan sonra 1606'da nihaî darbeyi vurmaktı.
Şah Abbas ise Türk ordusunu gölge gibi takip etmeye devam etti ve Hoy-Merend rotasını izleyerek güneye doğru ilerledi. Şah'ın planı Türk ordusunu Tebriz'e kadar yıpatmak, erzaksız bırakmak ve Tebriz'i kuşatırken geri hatlarını keserek Tebriz kalesinden ve geriden çifte hücum ile iki ateş arasında bırakarak imha etmekti.
Muharebe
İki ordu planlarının aksine Urmiye Gölü'nün doğusunda ve Tebriz'in 40 kilometre kuzaybatısındaki Sufiyan'da karşı karşıya gelince çatışmaya tutuştular.
Şah Abbas ordusunun merkezindeyken Allahverdi Han ordudan ayrı bir şekilde konuşlanmıştı. Osmanlı öncüleri bir tepe üstündeki Karçakay Bey'in komutasındaki birlikleri gördüler. Karçakay Bey, Şah Abbas'ın Türk ordusu Tebriz'i kuşatana kadar çarpışmadan kaçınılması emrine uygun bir şekilde Türk birlikleriyle çatışmadan geri çekildi. Peçevi ve Kâtip Çelebiye göre Türk ordusu daha muharebe meydanına çadırlarını kurup savaş planını tartışmadan eski bir Celalî olan Erzurum Valisi Köse Sefer Paşa 16 vali ve 20 sancakbeyini İran birliklerini derhal tâkip etme konusunda ikna etti. Türk birliklerinin saldırısı Karçakay Han'ın birliklerinde bir sarsılmaya yol açtı ve İran askerleri Şah Abbas'ın bulunduğu mevzilere doğru geriledi. Bu ricat, Şah Abbas'ın takviye kuvvet göndermesiyle durdurulabildi. Taarruz eden Türk birliklerinin ana karargahtan uzaklaştığını gören Şah Abbas'ın mücadelenin bu anda kazanılacağını anladı ve bu birlikleri daha uzaklaştıracak bir kuvvet gönderdi. Türk birlikleri Allahverdi Han komutasındaki birlikler tarafından pusuya düşürülüp kıskaca alındı. İran ordusu sol kanadı Türk ordusunun sağ kanadına yüklendi ve kayıplar verdirdi, ardından geriye dönerek kıskaca alınan Köse Sefer Paşa komutasındaki askerleri tamamen kuşattı. Tekkeli Mehmed Paşa, Celali Karakaş Paşa ve Kaçar Mehmed Paşa kuşatmayı yarıp eski mevzilerine dönebilirken geri kalan birlikler büyük bir yenilgiye uğradı. Harekâtı başlatan Köse Sefer Paşa esir düştü ve kafası kesilerek idam edildi.
Bununla birlikte, Türk ordusunun merkezdeki birlikleri hâlâ mücadeleye girmemişti. Halep Valisi Canbulatoğlu Hüseyin Paşa'nın takviye birlikleri de yaklaşıyordu. Osmanlı ordusundaki Kürt askerlerinin emirleri muharebenin gidişatı konusunda Yusuf Paşa'yla konuşmak istedilerse de kendilerine bu olanak verilmedi. Bunun üzerine Kürt emirleri savaşçılarını meydandan çekerek Doğu Anadolu'ya döndüler. Cepheye yetişmeye çalışan Canbulatoğlu Hüseyin Paşa geri dönen askerlerin 12.000 civarında olduğunu gördü. Başta Bitlis Emiri Rızaeddin Han olmak üzere Kürt Emirlerinden Osmanlı ordusunun muharebede yenildiği haberini alan Hüseyin Paşa da Halep'e geri döndü.
Cığalazade Sinan Paşa 7 Kasım'da ordusunun moralini düzeltmek istediyse de hiçbir harekete geçmemesi daha olumsuz tesir yaptı. Ordunun bir kanadında İran ordusunun yaklaştığı ve silahlara el koyduğu dedikodusunun yayılması öğleye doğru genel bir çözülmeyi başlattı. Cığalazade Yusuf Paşa da ağırlıklarını muharebe meydanında bırakarak süratle Van'a çekildi. Osmanlı karargahı İran askerlerince ele geçirildi ve yağmalandı.
Muharebenin sonuçları
Tarihçi Peçevi, Türk ordusunun yenilgisini "emsali görülmemiş" ve "utanılacak" ifadeleriyle tasvir eder. Filhakika, Türk ordusu önemli kayıplara uğradığı seferler olsa da daha önce Batı'da böyle bir yenilgi görmemiş, Doğu cephesinde ise Safevi Devleti'ne karşı hiç yenilgi yaşamamıştı.
Muharebenin etkisi Osmanlı Devleti açısından çok yıkıcı oldu:
- Osmanlı komuta kadrosu büyük darbe yedi. Cığalazade Sinan Paşa yanındaki az bir kuvvetle Van’a çekildi, oradan da Diyarbakır'a gitti. Burada Urmiye Muharebesi alanına büyük bir kuvvetle yardıma gelen Halep Beylerbeyi Canbulatoğlu Hüseyin Paşa’yı geç kaldığı bahanesiyle idam ettirdi. Sinan Paşa'nın kendisi de bir süre sonra 1606 Şubat ayının ilk günlerinde hayatını kaybetti. Sadrazam Lala Mehmed Paşa şark serdarı olarak görevlendirildiyse de Üsküdar'da ordugahını kurduktan kısa bir süre sonra 21 Haziran 1606'da o da inme sonucu öldü. Sadrazamlığa getirilen Derviş Paşa şark serdarı olarak da tayin edildiyse de, sefer mevsiminin geçkinliğini öne sürerek İran'a yönelik harekatı 1607'ye bırakmayı tercih etti. Bunun üzerine, padişah I. Ahmed Deli Ferhad Paşa'yı doğu cephesine gönderdi. Paşa, Bursa'dan itibaren askerlerine hakim olamadı ve başarısızlığı nedeniyle görevinden azledildi. Kendisi de üzüntüsünden Konya'da öldü. 1607 yılında şark serdarlığına getirilen Kuyucu Murat Paşa da önce Celalilerin üzerine yürüdü. 1607-1609 yılllarında doğuya dönük tüm seferler Celali isyanlarının bastırılmasına yönelikti. 1610 yılında Kuyucu Murat Paşa nihayet Tebriz'e doğru ilerlerken Osmanlı Devleti 1605-1610 arasında beş yıl doğu sınırını komutansız bırakmıştı.
- Safevi ordusu geniş harekat alanı bularak kaybettiği bütün toprakları geri aldı. İranlılar 1606 yılında Gence şehrini kuşattılar ve 4 Temmuz 1606'da kaleyi aldılar. Ardından Tiflis, Gori ve Tomanis savaşsız teslim oldu. 9 Ocak 1607'de kuşatılan Şamahı 25 Haziran'da düştü. İran ordusu Bakü ve Derbent'i de alarak tüm Azerbaycan ve doğu Gürcistan'ı ele geçirdi. Bu sayede 1607 itibarıyla dört yıl içinde 1590'da 12 yıllık savaş sonunda kazanılmış tüm topraklar kaybedilmiş oldu.
- Celali isyanları arttı. Cığalazade Sinan Paşa'nın Halep Beylerbeyi Canbulatoğlu Hüseyin Paşa’yı idam ettirmesi oğullarını isyana sevketti. Canbolatoğlu Ali Paşa, Halep, Trablusşam ve Şam'ı ele geçirerek bağımsız bir idare kurdu, hakimiyet alanını Adana ve Gaziantep'e kadar geliştirdi. Bunun haricinde Saruhan taraflarında Kalenderoğlu, Aydın havalisinde Türk Yusuf Paşa, Silifke'de Muslu Çavuş, Kırşehir' de Meymun isyan bayrağı açtılar ve Anadolu kargaşaya gömüldü.
- Osmanlı ordusu Safevilere karşı psikolojik üstünlüğünü kaybetti. Çaldıran Muharebesi'nden beri Türk ordusunun üstünlüğünü her anlamda kabul eden ve birçok savaşta Türk ordusunun karşısına muharebe için çıkmayan İran ordusu bu tarihten itibaren Osmanlılarla birçok meydan muharebesi yaptı ve önemli zaferler kazandı (1618'de Pül-i Şikeste, 1727'de Andican, 1733'te Kerkük, 1735'de Arpaçay ve 1745'te Kars).
Kaynakça
Dış bağlantılar
- Remzi Kılıç, "Osmanlılar ile Safevîler Arasında Nasuh Paşa (1612) ve Serav (1618) antlaşmaları", Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim ve Bilim Dergisi (2003), s. 2, Niğde, ss. 124-134
- David Blow, "Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend", I.B. Tauris, London (2009).
- Cihat Aydoğmuşoğlu, "Şah Abbas ve Zamanı", Ankara Üniversitesi, Ankara (2011)