Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi
Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübâdelesi, 1923 yılında Lozan Barış Antlaşması'na ek olarak yapılan sözleşme uyarınca Türkiye ve Yunanistan Krallığı'nın kendi ülkelerinin yurttaşlarını din esası üzerine zorunlu göçe tabi tutmasına verilen addır. Göçe tabi tutulan kişilere ise mübâdil denir.
Mübadele ile 1.200.000 Ortodoks Hristiyan Rum Anadolu'dan Yunanistan'a, 500.000 Müslüman Türk de Yunanistan'dan Türkiye'ye göç etmek zorunda kalmıştır.[1][2] Mübadele kapsamına giren kişiler ile mübadele kapsamına girmeyen kişiler arasındaki ayrımın ana kıstası ırk ya da dil değil din olduğu için Rum denilenlerin arasında, Türkçe'den başka dil bilmeyen ve konuşmayan Türk Ortodoks Hristiyan Gagavuzlar ile Karamanlı Ortodokslar, Yunanistan'dan gelen Müslümanların arasında da Türklerin yanında Drama, Kavala, Karacaova ve Kesriye'den gelen Bulgarca ve Makedonca konuşan Pomaklar, Rumence konuşan Ulahlar, Yunanca ("romeika") konuşan Patriyotlar ve kendi dilleriyle konuşan Arnavutlar da bulunmuşlardır.
Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi kapsamında Türkiye'de sadece İstanbul kenti ile Gökçeada ve Bozcaada'da oturan Rumlar, Yunanistan'da ise sadece Batı Trakya Türkleri mübadeleden muaf tutulmuşlardır[3].
Mübadelede Drama, Girit, Midilli,Kavala, Selanik, Vodina ve Yanya'dan Türkiye'ye gelen nüfus Doğu Trakya ve Batı Anadolu'da Rum azınlığın ayrılışı ile boşalan yerlere iskan edilmişlerdir. Mübadillerin yoğun olarak iskan edildikleri şehirler Adana, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Mersin, Samsun ve Tekirdağ idi.[4].
Değişimin çok büyük bir bölümü 1923-1924 yıllarında gerçekleşmiş, ancak geriye kalan az sayıda olayda 1930 İnönü-Venizelos sözleşmesine dek zorunlu göç uygulamasına devam edilmiştir. Zorunlu göç gerek Türk, gerek Yunan ekonomisinde yaklaşık 20 yıl süren ağır bir krize yol açmıştır.
Anlaşma öncesindeki durum
Osmanlı Devleti 1912 yılında, Balkan Savaşı sonrasında Rumelideki topraklarının neredeyse tamamına yakınını kaybederken geride, Osmanlı tebaasıyken bir anda başka bir devletin azınlık statüsündeki vatandaşları konumuna düşen yüzbinlerce Müslüman Türk bırakmıştı. Yunanlar tarafından potansiyel tehlike olarak görülen Epir bölgesindeki, Selanik ve çevresindeki şehirler ile birlikte adalardaki Müslümanlara karşı yoğun baskı ve yer yer katliamlar yapılmaktaydı. Bu durum yaklaşık on sene sürmüştü.
1922'de Yunan Ordusu'nun Anadolu'dan mağlup ayrılmasının ardından artık Anadolu'da can ve mal güvenliğini kaybettiğini düşünen 1,069,957 Anadolulu Rumun Yunanistan'a göç etmesiyle göçmenleri boş arazi ve evlere yerleştirme sorununun baş gösterdiği Yunanistan'da, Anadolu'dan gelen göçmenler Müslümanları evlerinden çıkarmaya ve onların evlerine yerleşmeye başlamıştı. Rum göçmenlerin barınması için gerekli arazi ve evlerin bir kısmı Müslümanların Türkiye'ye gitmesiyle sağlanacaktı. Hem Yunanistan'daki hem de Türkiye'deki azınlıkların sorunlarının daha da artması üzerine Lozan şehrinde barış anlaşmasının hazırlığı için görüşmelerin başladığı dönemde 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında mübadeleyi öngören sözleşme imzalandı.
Anlaşma
Sözleşme 19 maddeden oluşuyordu. Sözleşme gereği 1 Mayıs 1923 tarihi itibariyle Türkiye topraklarındaki Rum/Ortodoks nüfus ile Yunanistan topraklarındaki Türk/Müslüman nüfus arasında zorunlu göç uygulaması şarta bağlanmış oluyordu.
Mübadeleye tabi tutulmayacak olanlar sözleşmenin 2. maddesinde belirtildiği üzere Batı Trakya Türkleri ile İstanbul Rumları idi.
3. madde ile 18 Ekim 1912 tarihinden itibaren yerlerinden göç etmiş olanlar da mübadele kapsamına alınıyordu.
6. ve 7. maddelere göre göçe tabi tutulanlara her iki hükümet de gereken kolaylığı gösterecek, mübadil kişi terk ettiği ülkenin vatandaşlığından çıkacak yeni geldiği ülkenin vatandaşlığını alacaktı.
5. maddeye göre mübadillerin mülkiyet haklarına hiçbir zarar verilmeyecekti. 8. maddeye göre ise mübadiller her çeşit taşınır mallarını hiçbir vergiye tabi olmadan yanlarında getirebileceklerdi.
9. maddeye göre mübadillerin geldikleri yerde bırakmış oldukları mallar Karma Komisyon tarafından tasfiye edilecekti. Bu madde 18 Ekim 1912'den sonra yerlerinden ayrılanları da kapsayacaktı.
11, 12 ve 13. maddeler sözleşmenin uygulamasını üstlenecek karma komisyonun kurulması ile ilgiliydi. Karma Komisyonun sözleşmenin yürürlüğe girdiği tarihi izleyen bir ay içinde kurulması öngörülüyordu.
14. maddede göçmenlere yeni geldikleri ülkede geride bıraktıkları mallara eş değer nitelikte ve değerde mal verileceği belirtilmişti.
15.-18. maddeler ise tarafların Karma Komisyona karşı yükümlülükleri, mübadelenin gerçekleşmesi sırasında sağlanacak kolaylıklar, mübadeleye tabi olacak kişilere duyuru yapılması, sözleşmenin yürürlüğünün emniyete alınması için her iki hükümetin yapacağı yasal değişiklikler yer almıştır.
Karma Komisyon
Sözleşmenin 11. maddesin azınlıkların mübadelesini denetleyecek, mallarına değer biçmek ve bu malları tasfiye etmek üzere bir Karma Komisyonun kurulmasını ön görmekteydi.
Komisyonun dört üyesi Türkiye hükümetini, dördü Yunanistan hükümetini temsil edecek, geriye kalan üç üye ise 1914-1918 I. Dünya Savaşı'na katılmamış ülkelerin Milletler Cemiyeti tarafından seçilecek temsilcilerinden oluşacaktı.
Karma Komisyonun merkezi 8 Ekim 1923'den 21 Haziran 1924'e kadar Atina, bu tarihten sonra tasfiye edilene kadar ise İstanbul'du.
1923-1926 arası Karma Komisyonun tahsis ettikleri ile Türkiye'ye gelen mübadil sayısı 355,635 idi. Bu sayıya kendi ulaşım olanaklarıyla Yunanistan'dan ayrılıp Türkiye'ye gelenler dahil değildir. 1921-1928 arası Türk hükümetinin iskan ettirdiği mübadil sayısı 463,534 kişidir. 1912-1914 arası Balkan Savaşı sonrasındaki süreçte Yunanistan'dan gelen göçmen sayısı ise 125.000 dir. Adana, Edirne, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Tekirdağ, Kırklareli, İzmir, Kocaeli, Manisa, Çanakkale, Mersin, ve Samsun gibi iller Yunanistan'dan gelen mübadillerin en yoğun olarak yerleştirildiği illerdir.
1928 genel nüfus sayımına göre Yunanistan'daki göçmen nüfus 1,221,849 idi. Bunun 1,104,216 sı Türkiye'den, geri kalanı ise diğer ülkelerden gelmiştir.
Türkiye'de mübadil yerleşim yerleri
| 1923 ile 1927 yılları arasında illere göre iskan edilmiş mübadil sayıları.[6] | ||||||||||
| İller | Mübadil sayısı | İl toplam nüfusu (1927) [7] | %si | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adana | 8.440 | 227.718 | 3.71 | |||||||
| Çanakkale | 11.638 | 181.753 | 6.40 | |||||||
| Isparta | 1.175 | 144.437 | 0.81 | |||||||
| Mersin | 3.330 | 119.107 | 2.80 | |||||||
| Afyon | 1.045 | 259.377 | 0.40 | |||||||
| Cebeli Bereket | 2.944 | 107.694 | 2.73 | |||||||
| İstanbul | 36.487 | 794.444 | 4.59 | |||||||
| Muğla | 4.968 | 175.390 | 2.83 | |||||||
| Aksaray | 3.286 | 127.031 | 2.59 | |||||||
| Çorum | 1.570 | 247.926 | 0.63 | |||||||
| İzmir | 31.502 | 526.065 | 5.99 | |||||||
| Niğde | 15.702 | 166.056 | 9.46 | |||||||
| Amasya | 3.844 | 114.884 | 3.35 | |||||||
| Denizli | 2.728 | 245.048 | 1.11 | |||||||
| Kars | 2.512 | 204.846 | 1.23 | |||||||
| Ordu | 1.248 | 202.354 | 0.62 | |||||||
| Ankara | 1.651 | 404.720 | 0.41 | |||||||
| Diyarbakır | 484 | 194.316 | 0.25 | |||||||
| Kastamonu | 842 | 336.501 | 0.25 | |||||||
| Samsun | 22.668 | 274.065 | 8.27 | |||||||
| Antalya | 4.920 | 204.372 | 2.41 | |||||||
| Edirne | 49.441 | 150.840 | 32.78 | |||||||
| Kayseri | 7.280 | 251.370 | 2.90 | |||||||
| Şanlıurfa | 290 | 203.595 | 0.14 | |||||||
| Artvin | 46 | 90.066 | 0.05 | |||||||
| Elazığ | 2.124 | 213.777 | 0.99 | |||||||
| Kırklareli | 33.119 | 108.989 | 30.39 | |||||||
| Şebinkarahisar | 5.879 | 108.735 | 5.41 | |||||||
| Aydın | 6.630 | 212.541 | 3.12 | |||||||
| Erzincan | 116 | 132.325 | 0.09 | |||||||
| Kırşehir | 193 | 126.901 | 0.15 | |||||||
| Sinop | 1.189 | 169.965 | 0.70 | |||||||
| Balıkesir | 37.174 | 421.066 | 8.83 | |||||||
| Erzurum | 1.095 | 270.426 | 0.40 | |||||||
| Kocaeli | 27.687 | 286.600 | 9.66 | |||||||
| Sivas | 7.539 | 329.551 | 2.29 | |||||||
| Bayazıt | 2.856 | 104.586 | 2.73 | |||||||
| Eskişehir | 2.567 | 154.332 | 1.66 | |||||||
| Konya | 5.549 | 504.384 | 1.10 | |||||||
| Tekirdağ | 33.728 | 131.446 | 25.66 | |||||||
| Bilecik | 4.461 | 113.660 | 3.92 | |||||||
| Gaziantep | 1.330 | 215.765 | 0.62 | |||||||
| Kütahya | 1.881 | 302.436 | 0.62 | |||||||
| Tokat | 8.218 | 263.063 | 3.12 | |||||||
| Bitlis | 3.360 | 90.631 | 3.71 | |||||||
| Giresun | 623 | 165.033 | 0.38 | |||||||
| Malatya | 76 | 306.882 | 0.02 | |||||||
| Trabzon | 404 | 290.303 | 0.14 | |||||||
| Bolu | 194 | 218.246 | 0.09 | |||||||
| Gümüşhane | 811 | 122.231 | 0.66 | |||||||
| Manisa | 13.829 | 374.013 | 3.70 | |||||||
| Van | 275 | 75.329 | 0.37 | |||||||
| Burdur | 448 | 83.614 | 0.54 | |||||||
| Hakkari | 310 | 24.980 | 1.24 | |||||||
| Maraş | 1.143 | 186.855 | 0.61 | |||||||
| Yozgat | 1.635 | 209.474 | 0.78 | |||||||
| Bursa | 34.543 | 401.595 | 8.60 | |||||||
| Hatay | 1.037 | - | ||||||||
| Mardin | 200 | 183.471 | 0.11 | |||||||
| Zonguldak | 1.285 | 268.909 | 0.48 | |||||||
| Türkiye | 463.549 | 13.648.270 | 3.40 | |||||||
Eleştiriler
Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi hakkındaki eleştiriler genel olarak iki husus üzerinde toplanmaktadır. Birincisi, mübadelenin mecburi olmasıdır. Onca savaş ve kötü muamelelere rağmen doğup büyüdükleri, resmi vatandaşı oldukları ülkenin topraklarda kalan insanların, temel bir insan hakkı olan "yerleşme ve sehayat hürriyeti" aksine devletlerarası bir anlaşma üzerine zorla yerlerinden edilerek dilleri ve kültürleri yabancı topraklara gönderilmesinin bir "vatana iade" değil "iki sürgüne gönderme" olduğu iddia edilmiştir.[8] İkinci eleştiri hususu "milliyet" kıstasının "dini aidiyet" üzerinden anlaşılmasıdır. Yani lisan olarak Türkçe konuşanlar dahil bütün Ortodokslar Türkiye'den Yunanistan'a; buna karşılık yine lisanına bakılmaksızın Müslüman olan bütün halklar Yunanistan'dan Türkiye'ye gönderilmiştir. Hal böyle iken Katolik ve Protestan Rumlar yerlerinde kalmıştır. Bu uygulama Osmanlı "Millet Sistemi" anlayışının hâlâ işlevsel olduğunu göstermektedir. Ancak bu işlevin suiistimal edildiği; Anadolu'da Müslümanların yeni devletçe kurulmak istenen ulusal birliğe daha kolay uyum sağlayacağı ön kabulünde, Müslümanlık kıstasının Türklük kıstasına baskın olmasının etkili olduğu iddia edilmiştir.[9]
Türkiye'deki mübadil örgütleri
- Mudanya Lozan Mübadilleri Derneği
- Samsun Mübadele Derneği
- Sarıyer Lozan Mübadiller Derneği
- Tuzla Selanik Mübadilleri Derneği
- Didim Rumeli Kültürünü Yaşatma ve Dayanışma Derneği
Türkiye'deki Mübadele Müzeleri
Samsun-Alaçam Mübadele Müzesi Çatalca Belediyesi Mübadele Müzesi
İlgili filmler
Kaynaklar
- ↑ Türk-Yunan nüfus mübadelesi sonucu Kocaeli'ne iskan edilen göçmenler (1923-1930), Ayhan Ateş, 2008, Abant İzzet Baysal Üniversitesi (Sosyal Bilimler Enstitüsü), sayfa 53-54
- ↑ Türkiye ile Yunanistan arasında mübadele meselesi (1923-1930), İbrahim Erdal, 2006, Ankara Üniversitesi (Sosyal Bilimler Enstitüsü), sayfa 285.
- ↑ "Batı Trakya Türkleri". www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm. Erişim tarihi: 22.06.2009.
- ↑ Bruce (2006). Twice A Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey. Granta. p. 18. ISBN 1-86207-752-5.
- ↑ Hülagü, Ayhan (19 Aralık 2010). "Türkiye'nin ilk mübadele müzesi açılıyor". Zaman.com.tr. 9 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141109195203/http://www.zaman.com.tr/pazar_turkiyenin-ilk-mubadele-muzesi-aciliyor_1067008.html.
- ↑ , illere yerleştirilen mübadiller
- ↑ , 1927 il nüfusu
- ↑ Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, ISBN 9751603036 s. 352
- ↑ Emgili, Fahriye, Yunanistan'dan Mersin'e Köklerinden Koparılmış Hayatlar, Bilge Kültür Sanat Yay., 1. Basım, İstanbul 2011, ISBN 978-605-5506-63-6 s. 47-48
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||