Emevîler
Emevîler Halifeliği الخلافة الأموية Al-Hilāfah al-ʾUmawiyye | ||||
— İmparatorluk — | ||||
| ||||
Bayrak | ||||
Emevîler | ||||
Başkent | Şam | |||
Dil(ler) | Arapça | |||
Din | Sünni İslam | |||
Yönetim | Halifelik | |||
Halife | ||||
- 661–680 | ||||
- 744–750 | II. Mervan | |||
Nüfus | ||||
- 750 | 34.000.000 | |||
Para birimi | Dinar | |||
Arap tarihi |
İslâm İmparatorlukları
Meşrik
|
Emevîler, veya Emevîler Halifeliği (Arapça:( الخلافة الأموية) Al-Hilāfah al-ʾUmawiyye), Dört Halife Dönemi’nden (632-661) sonra kurulan Müslüman Arap devleti. Ali bin Ebu Talib’nin 661’de öldürülmesinden sonra başa geçen Emevîler, 750’de Abbâsîler tarafından yıkılıncaya değin hüküm sürdüler.
Tarihçe
Muaviye ve Şam'da Emevîler
Muaviye, Mekke'nin Kureyş kabilesine bağlı Ümeyye ailesindendi. Ebu Süfyan'ın oğludur. Ebu Süfyan bir çeşit kent kralı idi ve oldukça akıllı bir adamdı. İslamın hızlı ilerleyişi karşısında ve birçok savaş sonrasında Mekke'yi Muhammed'e ve İslam ordusuna teslim edip Müslüman olmakla beraber ailenin politik gücünü asla elinden bırakmamış 3. halife Osman döneminde İslam ordularının Arabistan, Mısır ve İran'ı kontrol altına almalarını izlemiş ve önemli politik noktalara kendi ailesinden adamları yerleştirmiş ve iktidarın asla Haşimoğulları'nın eline geçmemesine çalışmıştır. Ebu Süfyan'ın (561-652) ölümünün ardından Muaviye, Beni Ümeyye (Emevî) ailesinin başına geçti. Muaviye, Ömer döneminde 641'de Şam valisi olmuş, üçüncü halife Osman zamanında Suriye'yi denetimi altına almıştı.
Muaviye, 656’da halife olan Ali'nin hilafetini tanımadı. Onu üçüncü halife Osman'ın öldürülmesine engel olamamasından ve katillerinin bulunamamasından sorumlu tuttu. Şiiler tarafından Ali'nin halifeliğini tanımamasının gerçek sebebi kendi hilafetini ilan edip saltanatını kurmak istemesi olduğu iddia edilmektedir. Ali, Şam valiliğine bir başkasını atayınca da çekişme savaşa dönüştü. Muaviye, Sıffin Savaşı'nda (657) yenilmek üzere olan askerlerinin mızraklarına Kuran yapraklarını taktırdı ve böylece Ali'nin ordusunu durdurdu. Hilafet sorununu savaşla değil hakeme başvurarak çözmeyi önerdi. Ne var ki Muaviye'nin hakemi Ali’nin hakemini iki tarafında halifelikten vazgeçmesi şartıyla ile ikna etti. Lakin Ali'nin hakemi ile Muaviye'nin hakemi anlaştıktan sonra Ali'nin hakemi orduların önünde yüzüğünü çıkartarak "Ali'yi halifelikten aldım." dedi. Aynı şeyi yapması beklenen Muaviye'nin hakemi anlaşmaya uymayarak halifelikten vazgeçmesi gerekirken masadan Ali'nin yüzüğünü aldı ve "Ben Muaviye'yi halife yaptım." dedi. Böylece hile ve sahtekarlık ile Ali halifelikten indirilmiş oldu. Ali ve yandaşları (Şiiler) bu haksızlığı, hileyi kabul etmemekle birlikte Ali'nin denetimindeki toprakları yavaş yavaş yitirdi ve bir süre sonra da harici bir suikastçi tarafından öldürüldü.
Emevîler Halifeliği'nin Kurulup Gelişmesi
Süfyânîler
O zamanlar Şam'da Suriye valisi olan Muaviye, Ali'nin oğlu olan Hasan ile yaptığı "halifelik babadan oğula geçmiyecek, halifelik saltanata dönüşmeyecek" diye anlaştılar ve Muaviye halife oldu. Hilafet merkezini de Kufe'den Şam'a taşıdı. Muaviye'nin yirmi yıllık hilafet dönemi içindeki olaylar, gelişmeler tarihçiler ve değişik mezhep taraftarları arasında gayet büyük tartıșmalara yol açmakta ve birbirine tamamen zıt sonuçlara varmaktadır. Bu gelişmeleri tarafsız incelemeye yeltenmek bile her iki taraftan gayet uygunsuz eleştiri almaktadır .
Muaviye Arap asıllı büyük bir ordu oluşturdu. Bu orduyla Emevî egemenliğini doğuda Hindistan sınırına, batıda Kuzey Afrika'ya, oradan da Güney İspanya'ya kadar yaydı. Yeni kurulan donanmayla 669-678 arasında Bizans’ın başkenti Konstantinopolis'i (İstanbul) ele geçirmek için seferler düzenlendi, ama bu hedefinde başarılı olamadı. Muaviyenin 680'deki vefatının ardından hilafet Hasan ile yapılan anlaşmaya uymayarak saltanata dönüştürüldü.
Muaviye'nin ölümü ardından Emevi halifesi I. Yezid yapıldı. Yezid Emevilerin Hicaz valisi aracılığıyla Ali'nin oğlu Hüseyin'den biat istedi. Fakat Hüseyin I. Yezit'e biat etmeyeceğini ve Yezid'in babası Muaviye'nin kendi ağabeyi Hasan'la yaptığı anlaşmaya uyarak halifelik iddasını bırakması gerektiğini iddia etti. Onu halife tanımadığını ilan etti. Ali'nin eski hilafet merkezi Kufe halkının yoğun çağrısı ve istekleri ile Hüseyin oraya doğru yola çıktı. Yezid Hüseyin'i katledilmesine fetva verdi. Emiri uygulamak için Ömer bin Sad'a bir ordu vererek Hüseyin'in üzerine yolladı. 680'de bu ordu 72 kişilik Hüseyin kafilesi ile Kerbela'da karşılaşıp çatışmaya girdi. Hüseyin ve taraftarları Kerbala'da öldürüldü. Bu olay, İslam tarihindeki sünnî ve şii mezhep ayrılığını da kesinleştirdi. Şiiler, Emevileri halife olarak saymamaya ve halifelik makamının Ali ile başlamak üzere Ali’nin soyundan gelen kişilere ait olduğunu yani halifeliğin sırasıyla 12 İmam'a ait olduğunu kabul ettiler.
I. Yezid, yaklaşık üç yıl Emevi halifeliği yaptı. I. Yezid'in ölümünden sonra 683'te oğlu II. Muaviye halife oldu. II. Muaviye’nin iktidarı yalnızca bir yıl sürdü. II. Muaviye ve önceki iki hükümdar, Ebu Süfyan’ın soyundan geldikleri için Süfyaniler olarak anılır.
İsim | Doğum | Unvan kaynağı | Halife olma tarihi | Halifeliğin sonu | Ölüm | Olaylar/Notlar |
---|---|---|---|---|---|---|
I. Muaviye | 602 | Şam valisi iken dördüncü halife İmam Ali ile savaşıp Emevî Hanedanı'nı kurdu. | 661 | 680 | 6 Mayıs 680 | |
I. Yezid | 645 | I. Muaviye'nin oğlu | 680 | 683 | 683 |
|
II. Muaviye | 661 | I. Yezid'in oğlu | 683 | 684 | 684 |
|
Mervânîler
II. Muaviye’den sonra 684'te I. Mervan halife olarak Emevî Devleti’nde Mervaniler dönemini başlattı. Emevîler en parlak dönemini Abdülmelik ve onun oğlu I Velid döneminde (685-715) yaşadı. Bu dönemde Irak ve İran'daki ayaklanmalar bastırıldı. Hindistan ve Orta Asya'da yeni fetihlerle devletin sınırları genişletildi. Süleyman’ın halifeliği sırasında Bizans İmparatoru III. Leo'un 717'de Emevî ordusunu ağır bir yenilgiye uğratması, Emevî Devleti’nin gerileme döneminin başlangıcı oldu.
Araplar arasında kabile çatışmaları yeniden başladı ve Mevâlî denen, Arap olmayan Müslümanların merkezi yönetime karşı hoşnutsuzlukları arttı. 717-720 arasında halifelik eden Ömer bin Abdülaziz'in başlattığı yenileşme hareketleri de kalıcı bir sonuç getirmedi.
Hişam bin Abdülmelik döneminde (724-743), 732'de İspanya üzerinden Fransa'yı fethe girişen Emevî ordusu Poitiers'de (Puvatya) durduruldu. Emevîler Anadolu'da Bizans'a karşı üstünlüklerini de yitirdiler. Orta Asya'da Türkler, Kuzey Afrika'da Berberiler Emevî egemenliğine başkaldırdılar.
Emevîler Arapları üstün tuttuğu, "Mevâlî" olarak andıkları Arap asıllı olmayan müslümanları küçük gördükleri ve hatta yeni İslam dinine katılanlardan "cizye" vergisi aldıkları için islam dinine girenlerin sayısı azalmıştı.
Hişam bin Abdülmelik ölümünden sonra her biri çok kısa dönem halifelik yapan üç halife sırayla başa geçti: Bunlar II. Velid bin Yezid (2 ay 21 gün), III. Yezid bin Velid (6 ay 2 gün) ve İbrahim bin Velid (2 ay).
İsim | Doğum | Unvan kaynağı | Halife olma tarihi | Halifeliğin sonu | Ölüm | Olaylar/Notlar |
---|---|---|---|---|---|---|
I. Mervan | 623 | Osman bin Affan'ın kuzeni, Hakem bin Ebi'l As'ın oğlu | 684 | 685 | 7 Mayıs 685 |
|
Abdülmelik | 645 | I. Mervan'ın oğlu | 685 | 705 | 705 |
|
I. Velid | 668 | Abdülmelik'in büyük oğlu | 705 | 715 | 715 | |
Süleyman bin Abdülmelik | 674 | Abdülmelik'in ikinci oğlu, I. Velid'in küçük kardeşi | 715 | 717 | 717 |
|
Ömer bin Abdülaziz | 682 | Abdülmelik'in ikinci kardeşi, Abdülaziz'in oğlu, Süleyman bin Abdülmelik'in kuzeni | 717 | 720 | 720 |
|
II. Yezid | 687 | Abdülmelik'in oğlu | 720 | 724 | 724 |
|
Hişam bin Abdülmelik | 691 | Abdülmelik'in oğlu | 724 | 743 | 743 |
|
II. Velid | 709 | II. Yezid'in oğlu | 743 | 743 | 16 Nisan 744 |
|
III. Yezid | 701 | II. Velid'in oğlu | 744 | 744 | 744 |
|
İbrahim bin Velid | Bilinmiyor | II. Velid'in oğlu | 744 | 744 | 750 |
|
II. Mervan | 683 | I. Mervan'ın küçük oğlu olan Muhammed'in oğlu | 744 | 750 | 750 |
|
Emevîlerin Sona Erişi
Son Emevî Halifesi II. Mervan döneminde (744-750) Abbasiler denetiminde gelişen muhalefet Emevî egemenliğini sarstı. Zab Muharebesi'nde Abbasilere mağlup olan II. Mervan devletinin yıkılışını önleyemedi. Emevî Devleti’nin yıkılışında Ebu Müslim Horasani de önemli bir rol oynadı. Sonunda 750'de Abbasilerin önderi Ebu'l-Abbas Seffah, Emevî egemenliğine son verdi ve Emevî hanedanının yakalayabildiği bütün üyelerini öldürttü. Bu kıyımdan canını kurtarabilen I. Abdurrahman, İspanya'ya giderek orada Endülüs Emevîleri Devleti'ni kurdu.
Abbasîler uzun süren bir propaganda dönemi ve 747'de açıkça başlayan savaş sonunda Emevî halifelerini 750'de Şam'dan atmışlardır. Abbasîlerin ilk halifesi olan Ebu'l Abbas Seffah bütün Emevî Hanedanı mensuplarının öldürülmesini emretmiştir. Bu Emevî katliamından kaçabilen 10. Emevî Halifesi Hişam bin Abdülmelik'in torunu Abdurrahman Endülüs'e sığınmış ve Kurtuba'da Endülüs Emevî Devleti'ni kurmuştur. Bu devletin sekizinci emiri olan III. Abdurrahman, 929 yılında Bağdat'ta idare kuran Abbasî halifelerinin meşruluğunu kabul etmeyerek kendisini Endülüs Emevî halifesi ilan etmiştir.
Devlet Yönetimi
Emevîler dönemindeki devlet yönetimi sonraki İslam devletlerine örnek oluşturdu. Ömer döneminde (634-644) ortaya çıkan divan adlı kurumu Emevîler daha da geliştirdi. Halifeler devlet işlerini vezirler aracılığıyla yürütmeye başladılar. Emevî toprakları eyaletlere ayrılarak yönetildi, ama eyaletler Şam’daki merkezi devlete bağlıydı. Emevî Devleti, İslam devleti olmaktan çok bir Arap devletiydi. Emevîler, Müslüman Araplar ile Arap olmayan Müslümanları birbirinden ayırıyorlardı; Arap olmayan Müslümanlara Mevâlî (köle) diyorlar ve devlet yönetiminden, ordudan uzak tutuyorlardı. Ayrıca müslüman oldukları halde cizye vergisi almaya devam ediyorlardı. Emevî Devleti’nin yıkılmasında en önemli etkenlerden biri bu ayrımcılık oldu. Araplaştırma siyasetinin bir sonucu olarak Arapça devletin tek resmi diliydi. Devlet gelirleri, dinsel gereklerden kaynaklanan vergiler ile fethedilen yerlerden ve savaşlardan elde edilen ganimetlerden oluşuyordu. İslam tarihinde ilk altın para da Abdülmelik döneminde (685-705) basıldı.
Emevî Sanatı
Emevî sanatı, özellikle mimarlık alanında gelişmişti. Emevî döneminden günümüze pek çok cami, saray, kale gibi yapılar kalmıştır. Emevî sanatı; Yunan, Bizans, İran’daki Sasani sanatından etkilenmiştir.
I. Velid döneminde (705-715) Şam'da yaptırılan Emevîye Camisi (ya da Ümeyye Camisi), Emevî mimarlığının karakteristik özelliklerini taşır. Dikdörtgen planlı cami, eski bir Roma tapınağının temeli üzerinde yükselir. Yapı, dört büyük ayağın taşıdığı dört kemere oturtulan bir kubbeyle örtülüdür. Caminin kare planlı üç minaresi vardır. Avlusunu üç yandan iki katlı revaklarla çevrilidir. Emevîye Camisi, günümüze pek az örneği kalan zengin mozaik bezemeleriyle de dikkati çeker. Bu bezemelerde Yunan ve Bizans etkileri açıkça görülür. Kudüs'te sekiz köşeli Kubbetü's-Sahra da (ya da Ömer Camisi) Emevî mimarisinin önemli bir örneğidir. Emevîlere karşı ayaklanan Abdullah bin Zübeyr Mekke'yi ele geçirince, Halife Abdülmelik Muhammed'in namaz kılmış olduğu yerde, Müslümanların hac ödevini yerine getirmeleri için bu camiyi yaptırmıştır. Gene Abdülmelik döneminde Kudüs'te yapılan Mescid-i Aksa büyüklüğüyle dikkat çeker.
Emevîlerin Suriye çöllerinde yaptırdıkları saray, köşk, kale gibi yapılardan günümüze çok azı ulaşmıştır. Lût Gölü'nün kuzey ucundaki Kuseyr Amra Köşkü, çevresi geniş surla çevrili bir alandadır ve salon ile hamamdan oluşur. Salonun duvarlarının Emevîlerin askeri zaferlerini betimleyen resimlerle kaplı olması dikkat çekicidir. Bu resimlerde de Yunan ve İran etkisi görülür. Emevî sanatının bir özelliği de, duvar yüzeylerini hiç boş yer bırakmaksızın bezemekti. Şam'ın 200 km güneyinde kurulmuş tipik bir çöl sarayı olan Mşatta Sarayı, kulelerle güçlendirilmiş bir surun ortasında yer alır. Mşatta Sarayı’nın içinde de Yunan ve İran etkisi taşıyan zengin bezemeler vardır.
Emevîlerden kalan bir başka yapı biçimi de bir tür han olan ribat idi. Bir surla çevrili olan ribatlarda odalar, ambar, ahır, sarnıç ve gözcü kuleleri bulunuyordu. Uzun yolculuklar sırasında konaklamak için kullanılan ribat, aynı zamanda küçük birer askeri üstü.
Emevî Halifeleri
Hükümdarlar | Saltanat Dönemi |
---|---|
Şam'da hüküm süren Emevî Halifeleri | |
I. Muaviye bin Ebu Süfyan | 661 – 680 |
I. Yezid bin Muaviye | 680 – 683 |
II. Muaviye bin Yezid | 683 – 684 |
I. Mervan bin el-Ḥakem | 684 – 685 |
Abdülmelik bin Mervan | 685 – 705 |
I. Velid bin Abdülmelik | 705 – 715 |
Süleyman bin Abdülmelik | 715 – 718 |
Ömer bin Abdülaziz | 717 – 720 |
II. Yezid bin Abdülmelik | 720 – 724 |
Hişam bin Abdülmelik | 724 – 743 |
II. Velid bin II. Yezid | 743 – 744 |
III. Yezid bin Velid | 744 |
İbrahim bin Velid | 744 |
II. Mervan | 744 – 750 |
Kordoba Emirleri | |
I. Abdurrahman | 756 – 788 |
I. Hişam | 788 – 796 |
I. el-Hakem | 796 – 822 |
II. Abdurrahman | 822 – 852 |
I. Muhammet | 852 – 886 |
el-Mündir | 886 – 888 |
Abdullah bin Muhammet | 888 – 912 |
III. Abdurrahman | 912 – 929 |
Kordoba Halifeleri | |
III. Abdurrahman, halife unvanını aldı | 929 – 961 |
II. el-Hakem | 961 – 976 |
II. Hişam | 976 – 1008 |
II. Muhammet | 1008 – 1009 |
II. Süleyman | 1009 – 1010 |
II. Hişam, tekrar | 1010 – 1012 |
II. Süleyman, tekrar | 1012 – 1017 |
IV. Abdurrahman | 1021 – 1022 |
V. Abdurrahman | 1022 – 1023 |
III. Muhammet | 1023 – 1024 |
III. Hişam | 1027 – 1031 |
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Bu madde kısmen İngilizce Wikipedia Umayyad Caliphate maddesi kaynaklıdır: (İngilizce) (Erişim tarihi: 30.8.2009)
- Bu madde kısmen Fransızca Wikipedia Omeyyades maddesi kaynaklıdır: (Fransızca) (Erişim tarihi: 30.8.2009)
Dış Kaynaklar
- Demircan, Adnan (2015), Emeviler, İstanbul: Beyan Yayıncılık ISBN : 9789754736250
- Aycan, İrfan ve Sarıçam, İbrahim (2002) Emeviler Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları ISBN : 9789753891042
- Sırma, İhsan Süreyya (1995) Hilafetten Saltanata Emeviler Dönemi, İstanbul: Beyan Yayıncılık ISBN : 2880000035060
- Bartold, W. (çev. Fuat Koprülü), (1939) İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara.
- Hitti, Philip H. (çev. Salih Tuğ),(1986) Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (IV Cilt), İstanbul:Boğaziçi Yayınları.
- Lewis, Bernard (çev. H.D.Yıldız) (1969), Tarihte Araplar, İstanbul.
- Zeydan, Corci (çev. Z. Meganiz) (1328/19..), İslam Medeniyeti Tarihi (IV Cilt), İstanbul (Osmanlıca)
- Wellhausen, J. (çev. Fikret Işıltan) (1963) Arap Devleti ve Sukutu, Ankara.
- Muhammad ibn Jarir al-Tabari (ed. Ehsan Yar-Shater çev. David Stephan Powers)(1989-2007) The History of al-Ţabarī 40 Cilt, Albany: State University of New York Press ISBN 0-88706-563-5 (Cilt 24) (İngilizce)
Dış bağlantılar
- Üçok, Bahriye (1968), İslam Tarihi: Emevîler ve Abbasiler Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Yayınları
|