Eski Uygur Türkçesi
Eski Uygur Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dilinin tarihî dönemlerinden biridir. Eski Türkçe adlı dil döneminin Göktürkçeden sonraki ikinci kısmını oluşturmuştur.
Tarih
Dönem
Bu dönemde Türkler birçok kültür ile etkileşim içine girmişlerdir.Bu durum dilin yapısında da kendisini göstermiştir.Yine bu dönemde,değişik kültürlerle etkileşimle birlikte,dilimize ilk kez yabancı kaynaklı kelimeler girmeye başlamıştır.Sanskritçe,Soğdça,Toharca,Çince kelimeler bunlardan bazılarıdır.[1]
Dil özellikleri
Uygurlardan kalan eserler dört gruba ayrılarak incelenebilir:[2]
- Manici çevreye ait metinler.
- Burkancı (Budist) çevreye ait metinler.
- Hristiyan çevreye ait metinler.
- Müslüman çevreye ait metinler.
Eski Türkçenin gramerini yazmış olan Annemarie von Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ana ağız grubuna ayırır. Köktürkçedeki ń sesini n’ye çeviren metinler n ağzını, y’ye çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Eski Uygur Türkçesi dönemi, yazı dili olarak Göktürkçeye dayanan, onun devamı olan bir dönemdir. Başka bir deyişle Göktürkçe ile Uygurca aynı yazı dilinin iki koludur. Eski Uygur Türkçesinde görülen az sayıdaki ses ve biçim farklılıklarından bir kısmı ağız farkından, bir kısmı da zaman farkından kaynaklanmaktadır. Göktürkçe ve Uygurca arasındaki asıl önemli fark, söz varlığında ortaya çıkar. Göktürkçenin söz varlığında Türkçe kökenli kelimeler hâkimdir; Çince veya Soğdakçadan girmiş olan alıntı kelimeler çok azdır. Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili kelimeler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili kelimeler hâkimdir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.[2]
Köktürkçe'de sadece kişi,konçuy gibi insanla ilgili kelimelerde kullanılan +lAr çokluk eki,Eski Uygur Türkçesinde her türlü isim,zamir ve sıfatta kullanılabilen, genel çokluk eki, haline gelmiştir ve çokluk eki uyuma tabiidir.[3]
Söz varlığı
Morris Swadesh’in 100 temel kelimesinin Uygurcadaki karşılıklarından bazıları şöyledir:[2]
- ad: ad/at
- ağaç: ıgaç/sögüt
- balık: balık
- diş: tiş
- erkek: er/erkek
- vermek: birmek
Erdem Konur'un,Eski Uygur Türkçesiyle ilgili kaleme aldığı makalede[1] ,günümüz Türkçe karşılıklarını da verdiği bazı kelimeler şunlardır:
- töpü: tepe
- til: dil
- yastuk: yastık
- köl : göl
- bilig : bilgi[1]
Alfabe
Orhun alfabesi
Göktürkçe gibi, ilk yıllarında Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır.
Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt.
| Kullanım | Göstergeler | Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ünlüler |  | A,E | /a/, /e/ | |||||
 | I,İ | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 | O,U | /u/, /ɯ/, /w/ | ||||||
 | Ö,Ü | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Ünsüzler | Ünlü Uyumu | (¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile |  |  | B¹ (ab) | /b/ | B² (eb) | /b/ |
 |  | D¹ (ad) | /d/ | D² (ed) | /d/ | |||
 |  | G¹ (ag) | /g/ | G² (eg) | /g/ | |||
 |  | L¹ (al) | /l/ | L² (el) | /l/ | |||
 |  | N¹ (an) | /n/ | N² (en) | /n/ | |||
 |  | R¹ (ar) | /r/ | R² (er) | /r/ | |||
 |  | S¹ (as) | /s/ | S² (es) | /s/ | |||
 |  | T¹ (at) | /t/ | T² (et) | /t/ | |||
 |  | Y¹ (ay) | /j/ | Y² (ey) | /j/ | |||
| Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/ |  |  | K (ak) | /q/ | K (ek) | /k/ | ||
Tüm ünlüler ile |  | -Ç | /ʧ/ | |||||
 | -M | /m/ | ||||||
 | -P | /p/ | ||||||
 | -Ş | /ʃ/ | ||||||
 | -Z | /z/ | ||||||
 | -NG (eñ) | /ŋ/ | ||||||
| Birleşik Sesler | + Ünlü |  | İÇ, Çİ, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 | IK, KI, K | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |  | OK, KO, UK, KU, K | /ɯq/, /qɯ/, /uq/, /qu/, /q/ | ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K | /øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/ | |||
| + Ünsüz |  | -NÇ | /nʧ/ | |||||
 | -NY | /r/ | ||||||
 | -LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 | -NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| Sözcük ayırma imi |  | yok | ||||||
| (-) — Sadece sözcük sonunda | ||||||||
Eski Uygur alfabesi
Metin örnekleri
| Sevgili[4] | - |
|---|---|
Orijinal:
|
Türkiye Türkçesi:
|
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- 1 2 3 Erdem,KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
- 1 2 3 Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 226, 272-283. ISBN 978-975-338-589-3
- ↑ Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez
- ↑ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 230-231. ISBN 978-975-338-589-3
| |||||||||||||||||||||||||||||||