Ermeni Kıpçakçası

Ermeni Kıpçakçası
χıpçak tili, bizim til, tatarça
Konuşan sayısı ölü dil  (tarih gerekli)
Dil aileleri
Türk dilleri
Kıpçak
  • Ermeni Kıpçakçası
Yazı sistemi Ermeni alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3
Ermeni Kıpçakçasıyla kaleme alınmış dua, Paris

Ermeni Kıpçakçası ya da Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi (Kendilerince χıpçak tili, բիզիմ տիլ bizim til, թաթարչա tatarça; Ermenice Հայ-ղփչաղերեն, Հայ-ղփչաղական լեզու, Հայատառ ղփչաղ), Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir. Hristiyanlığın Gregoryen mezhebine mensup Ermenilerin Orta Türkçe dönemine ait[1] 16-17. yüzyıllarda batı Ukrayna'da Ermeni alfabesini kullanarak Kıpçak Türk dilinde meydana getirdikleri vakayinameler (kronikler), dini ve hukuki belgelerle bilinir.[2][3][4][5]

Ermeni Kıpçakçası Türk dili tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu edebî dilin 1559-1664 yıllarından kalma eserleri daha eski 12. yüzyılın Codex Cumanicus dilinin devamı niteliğindedir.[6] Ses bilgisi ve gramer özellikleri bakımından Karaimce, Kumanca, Urumca ve Kırım Tatarcasıyla büyük bir benzerlik göstermektedir.[7]

Dönemleri

Ermeni Kıpçakçası Nadejda Chirli'ye göre üç dönemde ele alınabilir:[7]

1. Konuşma dili olarak benimsenmesi ve dilin yazı öncesi dönemi (XIII. yy sonu – XV. yy)
2. Yazı dili olarak ortaya çıkışı ve yazı dilinin parlak dönemi (XVI. yy – XVII. yy ilk yarısı)
3. Düşüşü ve kaybolma dönemi (XVII. yy ikinci yarısı)

Yayılımı

16-17. yüzyıllarda başta Lvov ve Kamyanets-Podilski olmak üzere Ukrayna’da, Polonya’da, Romanya, Moldavya, Kırım ve Türkiye’de bir buçuk yüzyıl boyunca rağbet gören Ermeni Kıpçakçası metinler 1521-1669 yıllarında Ermeni alfabesiyle, fakat Kıpçak dilinde düzenlenmiş ve günümüze kadar ulaşmış olan 112 yazılı eser yaklaşık 25-30 bin sayfaya ulaşmaktadır.[8]

Alıntılar

Ermeni Kıpçakçasının söz varlığında Arapça, Farsça, Ermenice ve Slavca (Lehçe, Ukraynaca ve Rusça) kökenli alıntılar da bulunmaktadır.[9]

Eserler

Ermeni Kıpçakçası ile kaleme alınmış eserlerden günümüze kadar gelebilenleri: Kiev’de (28 adet mahkeme defteri), Lvov’da (1 sözlük ve 26 farklı belge), Erivan’da (9 elyazması), St. Petersburg’da (1 sözlük, velilerin yaşamlarını anlatan 1 kitap, 1 Zebur), Viyana’da (3 sözlük, 13 elyazması), Venedik’te (10 el yazması), Krakov, Varşova ve Vrotslav’da (11 elyazması), Paris’te (4 elyazması), Gerl’de (1 Zebur), Leiden’de (1 dua kitabı).[10]

Örnek

Kıpçakça Türkçe
Başlanıyırlar töräläri ėrmėnilärniŋ ėrmėni tilindän… Tilindän ėrmėniniŋ latingä çıχargandır, latindän polskiygä, a polskiydän bizim tilgä… Nė türlü ki bu bitiktä yazılıptır ėki türlü til bilä – nėmiççä da tatarčä Başlangıçta Ermeni töreleri Ermeni dilinde düzenlenmiştir…Ermeni dilinden Latince’ye çevrilmiş, Latince’den Lehçe’ye, Lehçe’den de bizim dile... Bu kitapta yazıldığı gibi Lehçe ve Tatarca olmak üzere iki farklı dilde yazılmıştır.[3]

Pederimiz duası:[11]

Atamız bizim ki köktesėn,
Ari bolsun atıŋ sėniŋ,
Kėlsin χanlıχıŋ sėniŋ,
Bolsun ėrkiŋ sėniŋ nėčik kökte alay yėrde,
Ötmekimizni bizim kündelik bėr bizge bügün,
Boşat bizge borçumuznu bizim,
Nėçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularımızga,
Bermegin bizni sınamaχlıχka,
Yoχsa χutχar bizni yamandan,
Zere sėniŋdir χanlıχ da χuvat,
Da saŋa haybat mėŋilik.
Amėn.

Oniki Hayvanlı Türk Takvimi

Oniki Hayvanlı Türk Takvimi

Ermeni Kıpçakçasıyla 12 Hayvanlı Takvimin ay adları:[8]

No Kıpçakça Türkçe
1 siçχn ili sıçan yılı
2 ut ili sığır yılı
3 p‘ars pars
4 t‘uşχan tavşan
5 lu ejderha
6 ilan ~ yїlan yılan
7 at‘ at
8 γu koyun
9 piç maymun
10 t‘aχuγu tavuk
11 it‘ it (köpek)
12 t‘anguz ~ toηuz domuz

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. Özyetkin, Ayşe Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı”, (Konferans) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing/CHINA (23 January 2006)
  2. Kasapoğlu Çengel, Hülya (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, sayı: 10, Bahar 2012, sayfa: 17-81
  3. 1 2 Aynakulova, Gülnisa (2009). Ermeni Kıpçaklar mı, Gregoryern Kıpçaklar mı?. Millî Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi. C. 11. S. 84. Kış/2009
  4. Kasapoğlu Çengel, Hülya (2007). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesiyle yazılmış Töre Bitigi ve bu eserdeki töre, yargı, bitik terimleri üzerine. Gazi Türkiyat 2007/1:77 -96
  5. Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2006), 3/4:130-141
  6. Chirli, Nadejda (2007). Ermeni Kıpçakçasında edat gibi kullanılan kelimeler. Karadeniz Araştırmaları, sayı: 12, Kış 2007, 15-24
  7. 1 2 Karakaya, Merve (2010). Tarihî Kıpçak Metinlerinde Dini Terminoloji. TC. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, danışman: Hülya Kasapoğlu Çengel, Ankara 2010
  8. 1 2 Aynakulova, Gülnisa (2007). Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki hayvanlı Türk takvimi üzerine. Millî Folklor, 2007, Yıl 19, Sayı 74, sayfa:21-28
  9. Chirli, Nadejda (2005). Ermeni Kıpçakçasının söz varlığındaki Slavca kelimeler üzerine. Enstitü dergisi / e-dergi ISSN: 1304-8899, yıl: 2005 / cilt: 14 sayı: 1
  10. Öztürk, Abdulkadir (2011). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinin Yayılma Alanları, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Bahar 2011 / Sayı 8
  11. Александр ГАРКАВЕЦ. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский.- Алма-Ата: Издательство «Наука» АН КазССР, 1987.- 223 стр.
This article is issued from Vikipedi - version of the 1/9/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.