Fenike

Fenike

Φοινίκη
←
 
←
 
←
MÖ 1500–MÖ 539 →
 
→
Fenike haritası ve Akdeniz ticaret yolları
Başkent
  • Biblos (MÖ 1200–MÖ 1000)
  • Sur (MÖ 1000–MÖ 333)
Dil(ler) Fenikece
Din Fenike dini
Fenike şehirlerinin ünlü kralları
 - y. MÖ 1000 Ahiram
 - MÖ 969 – MÖ 936 Hiram I
 - MÖ 820 – MÖ 774 Surlu Pygmalion
Tarihi
 - Tyre, Hiram I yönetiminde şehir merkezi oldu MÖ 969
 - Pygmalion Kartaca'yı kurdu
(efsaneye göre)		 MÖ 814
 - Büyük Kiros Fenike'yi fethetti. MÖ 539
Nüfus
 - MÖ 1200[1] 200.000 
Günümüzdeki durumu

Fenikeliler (Rumca:Phoiníkē), Antik çağda yaşamış Sami dilini konuşan Akdenizli bir kavimdir. Bereketli Hilal'in Akdeniz'e bakan kıyılarında gelişen bu uygarlık, talassokrasik bir yapıda şekillenmiştir. Fenikeliler, Doğu Akdeniz'den tüm Akdeniz kıyılarına hatta Atlas Okyanusuna yayılarak en bilineni Kartaca olan şehir devletleri kurmuştur.

Bir deniz kavmi olarak öncelikle ticaretle uğraşmışlar; gittikleri yerlere zeytin, zeytinyağı, incir, ceviz, badem, nar, erik, hurma, kayısı, kavun, balkabağı, şarap gibi gıda ürünleri; bakır, demir, gümüş, altın gibi madenler; Sedir ağacından kereste; fildişi ve camdan sanatsal nesneler; yün, keten, pamuk ve ipek gibi kumaşlar götürmüşlerdir. Mısırlılardan öğrendikleri cam işleme sanatını ilerleterek, Sayda, Sur ve Sarepta gibi şehirlerde saydam camlar üretmişlerdir. Asıl şöhretlerini ise farklı farklı renklendirdikleri kumaşlar sayesinde edinmişlerdir. M.Ö. 1570'de bir tür kabuklu deniz canlısı olan Murex sayesinde mor renkli kumaşlar elde etmeyi başarmışlar ve sonraki zamanlarda Antik Yunanlar tarafından getirdikleri bu renk kumaşa atfen mor rengin vatanı (Yunanca: Phoiníkē) insanları yani Fenikeliler olarak anılmaya başlanmışlardır.[2][3] Antik çağların şairi Homeros, Troya'lı Paris'in Helen'e kendisiyle birlikte kaçması için Fenike kumaşı hediye ettiğini söylemiştir.

Fenikelilerin en çok bilinen buluşu alfabedir.

Tarihçe

Fenikelilere ait ilk kayıtlar, Kenan toprakları olarak adlandırılan günümüzde Lübnan, İsrail, Suriye, Ürdün, Gazze ve Türkiye'nin güney kıyılarını içine alan bölgede milattan önce üç bin yıllarına kadar gitmektedir. Arvad, Zemar (Simyra), Trablus, Biblos, Beyrut, Sayda, Sur, Akka liman şehirlerini kuran Fenikeliler, milattan önce 2500 yıllarından itibaren Mısırlılarla ticari münasebete başlamışlardır. Bu ülkeye ağaç ve nebati koku maddesi, zeytinyağı ve reçine ihraç ederlerdi. Ancak siyasi bakımdan iyi teşkilatlanamadıklarından kısa zamanda Mısır'ın nüfuzu altına girdiler. İki bin yıllarının başında Hiksosların istilalarına uğradılar. Mısırlılar istilacılara karşı korumak bahanesiyle Fenike topraklarını tamamen askeri işgal altına aldılar.

Uzun süren karışıklıklardan sonra Fenike, MÖ 14. yüzyılın sonunda Mısır'ın işgalinden kurtuldu. MÖ 9. yüzyılda ise, Fenike için Asurlular büyük bir tehdit unsuru oldu. Zaman zaman Fenike üzerine seferler düzenleyen Asurlular bölgeyi kısa aralıklarla hakimiyetleri altına aldılar. Fenike MÖ 6. yüzyılda Perslerin istilasına uğradı. Daha sonra Büyük İskender tarafından zaptedildi.

Fenikelilerin Sur kentinden kovulan bir grup asi Fenikeli MÖ 800 yılında Tunus sahillerinde Kartaca'yı kurdular. Kartaca kendi statüsüne rağmen Fenike kentlerinden olan Tyros'a bağlılığını sürdürdü ve ticari karının %10'unu tanrı Melkart'ın tapınağına bağışladı. Kartaca Roma'ya karşı Hannibal isimli komutanı ile girdiği savaşı kaybetti ve bu sayede Roma, Akdeniz ticareti ve hakimiyetini ele geçirdi.

Fenikeliler, yaşadıkları dönemde Akdeniz'in her noktasına yayılmış, günümüzde Britanya olarak bilinen adaya kadar ulaşmış, o dönemde dünyadaki ilk büyük ticaret ağını oluşturmuştur. Hem başka dil konuşan insanlarla anlaşmayı, hem de kayıt tutmayı kolaylaştırmak amacıyla o zamana kadar sadece resimlerden oluşan yazı sistemlerini devrimsel bir buluş olan basit formlarda çizilebilen sembollere dönüştürmüşlerdir. Oluşturdukları Fenike alfabesiyle günümüz çağdaş yazı sisteminin temellerini atmışlardır. O dönemde denizci kavimlerden Fenikeliler ve Mikenler uygarlığın ulaştırma memurlarıydı, uygarlığı taşıma görevini gerçekleştirmişler; Avrupada Yunan, Minoan ve Roma uygarlıklarının şekillenmesine yardımcı olmuşlardır[4]. Madenleri arama çabası, kâşif ve madencileri daha uzaklara, hatta Kuzey ve Batı Avrupa'nın bilinmeyen barbar bölgelerine kadar götürmüştür. Burada ticaret her zaman çalışmasını sürdürmüş, izolasyonu zayıflamış, insanların birbirleriyle ilişkilerini değiştirmiş, dünyaya yeni biçimleri kabul etmeye zorlamıştır.

"Fenike" adı

Fenike haritası‏

Fenikelilere bu ismi veren Yunanlar olmuştur ve Fenikeliler ismini ilk olarak Yunan tarihçi Heredot kullanmıştır. Fenikelilerin kendi dillerinde kendilerine ne ad verildiği tam olarak bilinmemektedir. Kendilerini Kenaniler adıyla zikrettikleri sanılmaktadır. Kenani adı bazı araştırmacılara göre Hurrice olan bir sözcük iken bazı araştırmacılara göre de Samice bir sözcüktür ve kırmızı anlamına gelen Kenanigi'den gelmektedir. Fenikeliler adı da benzer şekilde Yunancada 'kızıl insanlar' anlamına gelen Phonikes kelimesinden gelmektedir. Kısaca bu etnik topluluğa Helenler Fenikeliler adını verirken Doğu kavimleri Kenaniler adını kullanmıştır.

Uğraştıkları zanaat

Doğusunda Lübnan Dağları, batısında Doğu Akdeniz kıyıları, güneyinde Ras Nakura Burnu, kuzeyinde Asi Irmağı bulunan alanda yaşayan Fenikeliler, denizci olduklarından Orta Doğudan Batı Akdeniz kıyılarına kadar yayılmışlardır ve deniz ticareti ile uğraşmışlardır. Fenikeliler Akdeniz civarında birçok koloni kurmuşlardır. Ticarette çok ileriydiler, gemileri de gelişmişti. Hammadde kaynaklarına ulaşmak için koloni kuruyorlardı ve gelişen Yunan uygarlığının en büyük rakipleriydi. Kumaş, metal eşya, keten ihracatı yapıyorlardı.

Akdeniz çevresinde birçok ticaret merkezleri ve koloniler kuran Fenikeliler, çöl kervanlarının uğrak noktaları olan Şam, Hama, Dibre şehirlerinden ticaret malları alıp satıyorlardı. Batı ile doğu arasındaki ticarete aracılık ve komisyonculuk edip, ithalat ve ihracattan büyük gelir sağladılar. Dokuma, işlenmiş deri, mor boya ve koku maddeleri ticaret dallarının başta gelenleriydi. Ürettikleri camdan şişeler içinde kokular; amforalar içinde şarap, zeytinyağı ve gıdalar taşınıyordu. Şarap kültürünün batıya doğru yayılması Fenikeliler sayesinde olmuştur [5].

Mimarlıkta en çok kullandıkları malzeme, taş olmuştur. Evleri tek katlı olup, salonu, hamamı ve su kuyusu vardı. Tapınakları dikdörtgen şeklinde olup, koridorla avludan ve adak yerlerinden meydana gelir.

Fenike Gemileri ve Deniz Yolculukları

Fenikeliler, gemilerinde çoğunlukla dayanıklı bir ağaç olan Lübnan Sediri kullanırlardı. Grekler, hippoi ve galloi olarak isimlendirdikleri iki tür Fenike ticaret gemisi olduğunu söylerler. At figürlü gemiler, hippoi olarak anılır ve Asur rölyeflerinde de betimlenmiştir[6]. Galloi ise daha sade teknelerdir, tekne baş ve/veya kıçında at başı figürleri yer almaz. Grek mitolojisinde deniz tanrısı olarak görülen ve at terbiyecisi olarak anılan Poseidon'un, Fenike at figürlü gemilerinden etkilenen bir algının Fenike deniz tanrısı Yam'ın bir eşdeğeri olması isteğinin sonucu olduğu açıktır.

Antik yazarlar Strabon ve Aratus'a göre Fenikelilerin ustalıklı seyirleri, gökyüzüne hakim olmalarından kaynaklanıyordu. Kenan ve Fenike kültürlerinde görülen birçok tanrının Güneş ve Ay dışında ayrıca gezegenler, takımyıldızları ve hava durumuyla ilişkisi bulunmaktaydı. Bu bulgular, Fenikelilerin ve Kenanlıların en azından temel bir gözlemsel astronomi uyguladıklarını göstermektedir [7].

Din

Mezopotamya kavimlerinde olduğu gibi, Fenikeliler de politeisttiler. Tanrıları erkek ve dişi olmak üzere ikiye ayrılırdı. Ayrıca her şehrin bir tanrı ve tanrıçası vardı. Bereket tanrıçası Astart, tarım tanrıçası Atargatis en büyük tanrılarındandı. Dağlar ve tepelere tapınak yapıp, ilk doğan erkek çocuklarını tanrılarına kurban edip, oturarak taparlardı. Fenikeliler, kolonilerle yayılmaya başladıkça inançlarını da yaymışlardır. Fenikelilerin baş tanrı ve tanrıçası olan Baal ve Astarte Kıbrıs, Sardunya, Malta, Sicilya, İspanya, Portekiz ve özellikle modern Tunus'da bulunan Kartaca'da tapılmaya başlanmıştır. Fenikelilerin tanrıları, Kenan bölgesi tanrılarından gelmektedir. Bu tanrılar, daha sonra isimleri değişerek Yunan tanrıları olacak ve Yunan mitolojisinin kaynağını oluşturacaktı[8].

Dil ve edebiyat

Fenikelilerin dili, Sami dilinin Kenan grubundandır. Geliştirdikleri yazı sistemi, ticaret ağları sayesinde Akdeniz dünyasının dört bir tarafına yayılmıştır. Alfabenin mükemmel hale getirilmesi ticaret işlerini kolaylaştırmıştı. Fenikelilerden önce yazı, resimlerden oluşmaktaydı ve her kelimeye karşılık bir resim çizilirdi. Fenikeliler, her ses için bir sembol kullanarak bu sesleri birleştirip kelimeler oluşturdular. Bu sayede cümleler, artık resimlerin birleştirilmesiyle değil; seslerin birlikteliğini içerir kelimelerin birleştirilmesiyle kuruluyordu. Fenike yazılı metinleri ticari mahiyettedir.

Önemli Fenikeliler şehirleri ve kolonileri

Fenike'nin ayrıntılı haritası
Yaklaşık MÖ 350'de Fenike ve Yunanların denizaşırı kolonileri.
Kartaca

M.Ö. 10. yüzyılla birlikte Fenikeliler o zamanki bilinen deniz sahillerinde yayılarak tüm Akdeniz havzasında şehir devletleri ve koloniler kurmuşlardır. Bu şehir devletleri politik olarak bağımsız yapılardı; Eski Yunan demokrasisinden önce başa seçimle gelen merkezden yöneten bir kralları bulunmaktaydı[9]. M.Ö. 9. yy'a gelindiğinde zayıflamaya başlayan merkez Fenike şehirlerin aksine Kartaca güçleniyor ve parlak bir döneme giriyordu. Kent içinde iki büyük ve yapay liman inşa edilmişti. Bu limanlardan biri, Kartaca'nın 220 savaş gemisinden oluşan donanması için, diğer ise deniz ticaret filosu içindi. Şehir çoğunlukla Etrüks ve Yunanlarla ticaret yapıyordu. Kraliçe Dido tarafından kurulan ve döneminin süper gücü olan kent, M.Ö. 146'da Roma ile yaptıkları üçüncü Pön savaşlarını kaybederek yıkılmış ve böylece Roma tüm Akdeniz hakimiyetini ele geçirmiştir.

Modern Cezayir

  • Cirta (modern Constantine)
  • Malaca (modern Guelma)
  • Igigili (modern Jijel)
  • Hippo Regius (modern Annaba)
  • [cosium (modern Cezayir)
  • Iol (modern Cherchell)
  • Tipasa (modern Tipaza)
  • Timgad (modern Timgad)

Modern Kıbrıs

  • Kition (modern Larnaka)
  • Dali (modern Dali, Kıbrıs)
  • Marion (modern Polis, Kıbrıs)

Modern İtalya

Modern Libya

Malta Adaları

  • Maleth (modern Mdina)
  • Tas-Silġ
  • Mtarfa
  • Qallilija
  • Ras il-Wardija Gozo

Modern Moritanya

  • Cerne

Modern Portekiz

Modern İspanya

Modern Tunus

  • Qart Hadašt (modern Kartaca)
  • Hadrumetum (modern Susat)
  • Hippo Diarrhytus (modern Bizerte)
  • Kerkouane
  • Sicca (modern El Kef)
  • Thapsus (modern Bekalta)
  • Utica

Modern Türkiye

Modern Morocco

  • Acra
  • Arambys (Mogador)
  • Caricus Murus
  • Gytta
  • Lixus (modern Larache)
  • Tingis (modern Tanca)
  • Volubilis

Diger koloniler

  • Callista ( modern Santorini)
  • Calpe (modern Cebelitarık)
  • Gunugu
  • Thenae
  • Tipassa
  • Sundar
  • Surya
  • Shobina
  • Tara

Amerika Kıtasının keşfi iddiası

Brezilya'nın Rio de Janeiro kenti yakınındaki Pedra da Gavea dağının zirvesinde Fenike alfabesiyle kazınmış bir yazıt bulunmuştur.[11] International Fortean Organization tarafından dağda bir Fenike mezarı olduğu iddiası da buna eklenmiştir.[12] Bu gerekçelerle MÖ 10. yy. da Fenikelilerin Amerika Kıtası'na ayak bastıkları iddia edilmiş ve konu arkeolojik ilgi odağı olmuştur.

Kaynakça

  1. ↑ "Phoenicia". The Encyclopedia of World History, 6. ed.. Houghton Mifflin Company. 2001. ss. 1. 6 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20080906131446/http://bartleby.com/67/109.html.
  2. ↑ McGovern, P. E. and Michel, R. H.; Royal Purple dye: tracing the chemical origins of the industry, Anal. Chem. 1985, 57, 1514A-1522A
  3. ↑ Cunliffe, Barry. Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000. (New Haven: Yale University Press, 2008), 241.
  4. ↑ Bentley, Jerry and Herbert Ziegler, Traditions & Encounters (New York: McGraw Hill, 2000), p. 51.
  5. ↑ McGovern, Patrick E. 2003. Ancient wine: the search for the origins of viniculture. Princeton University Press
  6. ↑ At başlı gemi betimli rölyefler, Metropolitan Müzesi Sergisi, 2014. New York.
  7. ↑ Goldfarb, Amanda Nicole, 2012. Canaanite and Phoenician astronomy: from the late Bronze Age to the early Iron Age. School of Historical Studies and Philosophical Studies, University of Melbourne.
  8. ↑ Fontenrose, J. E. 1959. Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins, s.395.
  9. ↑ Stockwell, S. 2011. Before Athens: Early Popular Government in Phoenicia and Greek City-States, pp 35-48. DOI: 10.1007/978-0-230-29946-7_3
  10. ↑ Claudian, B. Gild. 518
  11. ↑ Ramos, Bernardo de Azevedo da Silva (1930). "Chapter XIV" (Portuguese). Tradiçoes da America Pré-Histórica, Especialmente do Brasil Vol. I. Imprensa Nacional.
  12. ↑ "Is There a Phoenician Tomb in Brazil's Pedra de Gavea?". The INFO Journal (International Fortean Organization) (International Fortean Organization) 10–11: 12. 1984. http://books.google.com/books?ei=zF0uUqLdFJK08QSG_IDYAQ&id=RVklAQAAIAAJ&dq=%22Pedra+da+Gávea%22+phoenicians&q=pedra#search_anchor. Erişim tarihi: 11 Mart 2016.

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 1/9/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.