Frigya

Anadolu tarihi

Bronz Çağı

Troya I-VIII yak. MÖ 3000 - MÖ 700

Hattiler yak. MÖ 2500 - MÖ 2000/1700

Akadlar yak. MÖ 2400 - MÖ 2150

Luvi Krallığı / Luviler yak. MÖ 2300 - MÖ 1400

Asurlar ticari koloniler yak. MÖ 1950 - MÖ 1750

Akalar Krallığı (münakaşalı) yak. MÖ 1700 - MÖ 1300

Kizzuvatna Krallığı yak. MÖ 1650 - MÖ 1450

Hititler yak. MÖ 1680 - MÖ 1220

Eski Krallık

Orta Krallık

Yeni Hitit Devleti

Likya / Likyalılar yak. MÖ 1450 - MÖ 350

İyonya Gizli Anlaşması yak. MÖ 1300 - MÖ 700

Neo-Hitit Kralları yak. MÖ 1200 - MÖ 800

Frigya / Frigler yak. MÖ 1200 - MÖ 700

Karya / Karyalılar yak. MÖ 1150 - MÖ 547

Urartu yak. MÖ 859 - MÖ 595 / 585

Demir Çağı' dan Klasik Antik dönem'e

Lidya / Lidyalılar yak. MÖ 685 - MÖ 547

Persler'in Ahameniş İmparatorluğu yak. MÖ 559 - MÖ 331

Makedonya İmparatorluğu MÖ 334 - MÖ 301

Seleukos İmparatorluğu MÖ 305 - MÖ 64

Pontus Hükümdarlığı MÖ 302 - MÖ 64

Pergamon Krallığı-Attalos Hanedanı MÖ 283 - MÖ 133

Ermeni Krallığı-Artaksiad Hanedanlığı MÖ 190 - MS 428

Roma Cumhuriyeti MÖ 133 - MÖ 27

Roma İmparatorluğu MÖ 27 - MS 330

Orta çağlar

Bizans İmparatorluğu 330 - 1453

Anadolu Selçuklu Devleti 1077 - 1307

Klikya Ermeni Krallığı 1078 - 1375

Artuklu Beyliği 1101 - 1409

Trabzon İmparatorluğu 1204 - 1461

İznik İmparatorluğu 1204 - 1261

İlhanlılar 1256 - 1355

Osmanlı Devleti ve Türkiye

Osmanlı İmparatorluğu'nun doğuşu 1299 - 1453

Osmanlı Devleti yükselme dönemi 1453 - 1683

Osmanlı Devleti duraklama dönemi 1683 - 1827

Osmanlı Devleti gerileme dönemi 1828 - 1908

Osmanlı Devleti dağılma dönemi 1908 - 1922

Türkiye 1923 - Günümüz

Frigya, Sakarya Irmağı ile Büyük Menderes'in yukarı çığırları arasında kalan bölgenin eski çağdaki adıdır. Bu ad, Balkanlar’dan gelip bu bölgeye yerleşen Friglerden geliyordu.

Tarih

Anadolu'daki Frigya Bölgesi'nin konumu.

Frigler önce Bitinya bölgesine yerleştiler ve M.Ö. 12. - M.Ö 7. yüzyıllar arasında Orta Anadolu'nun batısına egemen oldular. Ama yeni göç dalgası Frigleri daha iç bölgelere itti. Frigler önce Sakarya Irmağı çevresine, ardından batıda Gediz ve Büyük Menderes’in yukarı vadileri ile doğuda Kızılırmak ve Tuz Gölü yöresine yerleştiler. Friglerin bir bölümü Burdur Gölü, Erciyes Yaylası ve Yeşilırmak vadisine kadar ilerlediler.

Batıda Gordion kentini başkent edinen asıl Frigler ilk kralı Gordios'tu. Frigler Urartularla birleşerek Asurlulara karşı savaştılar. En parlak dönemlerini M.Ö. 9.-8. yüzyıllarda yaşayan Frigler, Hitit topraklarının neredeyse tümünü ele geçirdiler. M.Ö. 7'de başa geçen Gordios'un oğlu efsanevi kral Midas, Asurlularla anlaşma yolunu seçti. Midas döneminde başkent Gordium’un yanı sıra Midas Kenti ve Pessinus de çok gelişmişti.

M.Ö. 7’lere doğru Kafkasya’dan Anadolu'ya giren Kimmerler, Frigler’in başkenti Gordium’a kadar ilerlediler. Kenti ele geçirerek yaktılar. Bu yenilgi karşısında Kral Midas’ın kendisini öküz kanı içerek öldürdüğü söylenir.

Bölgenin Sınırları

Strabon’da, M.S. I. yy’de, Frigya’nın bir kısmı Büyük Frigya, yani (Phrygia Magna) olarak geçer^[1]; burası erken dönemde Midas’ın hüküm sürdüğü ve daha sonra bir kısmı Galatlar tarafından işgal edilen topraklardır. Hellespontos üzerindeki ve Olympos’un etrafındaki kısım ise Küçük Frigya, yani (Phrygia Epiktetos) olarak geçer . Latince’de Büyük Frigya anlamına gelen Phrygia Magna veya Hellespontos Phrygia’sı denen bölgeyi (Troas ve Mysia bölgelerinde yer alan) asıl Frigya’dan ayırmak için kullanılmıştır.

Frig Krallığı'nın M.Ö. 671'de durumu.

Phrygia Epiktetos, “ilaveten kazanılmış, ilaveten fethedilmiş Phrygia” anlamına gelir. Phrygia’nın Pergamon krallarınca kurtarılıp kendi ülkelerine katılan kuzeybatı bölümüne denmiştir . Aezanis, Nakoleia, Kotiaeum, Midaeium ve Dorylaeum Phrygia Epiktetos’un başlıca kentleridir. Ayrıca, Mysia’ya ait olduğu kabul edilen Kadoi’yi de Strabon bu kentler arasında göstermiştir.^[2] Phrygia Epiktetos içinde yer alan ve Phrygia Paroreia olarak adlandırılan kısımda, Phrygia’nın Pisidia boyunca uzanan parçası ile Amorium dolayındaki kısımları, Eumeneia, Synnada ve Phrygia kentlerinin en büyükleri olan Laodikeia ile Apameia bulunur. Bunlara komşu olarak kasabalar yer alır ve diğer kentler arasında Aphrodisias, Kolossae, Themisonium, Synaos, Metropolis ve Apollonias; bunlardan daha uzakta ise Peltae, Tabai, Eukarpeia ve Lysias kentleri bulunur . Strabon’da şu şekilde geçmektedir: “Phrygia Paroreia doğudan batıya uzanan bir çeşit dağ silsilesine sahiptir, onun eteklerinde her iki tarafta geniş bir ova uzanır ve yakınında kentler vardır; kuzeye doğru, Philomelion ve Pisidia yakınındaki Antiokheia bulunur”.

M.S. 400 yılından önce, kısa bir süre için, Phrygia Romalılar tarafından iki ile bölünmüş, birine Phrygia Prima (Birinci Phrygia), diğerine Phrygia Secunda (İkinci Phrygia) denmişti. M.S. 400’den sonra birincisine Pacatiana, ikincisine Saluratis denmiştir. Afyon ili güney yarımını, Denizli ili kuzey yarımını içeren bölüme “Phrygia Pacatiana” adı verilmiştir. Geriye kalan bölüme “Phrygia Salutaris” deniyordu. Burası Afyon ilinin kuzey yarısı ile Kütahya ilinin yakın çevresini içeriyordu.^[3]

Toplumsal ve Ekonomik Yaşam

Frig Devleti bir kral tarafından yönetiliyordu. Ama topraklarının rahiplerin denetiminde olduğu sanılır. Eski Yunan belgelerine göre Frigler tarım ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Bu belgelerde Friglerin büyük sürüler beslemeleri, özellikle at yetiştirmeleri, bağ ve bahçelerinin verimliliği övgüyle anlatılır. Çöken Hitit Devleti'nin kentlerine yerleşen Frigler bugünkü Ankara, Çorum, Yozgat, Afyonkarahisar ve Eskişehir'i içine alan topraklarda yaşadılar. Anadolu'da bir karayolu ağı kurarak doğudaki Asur ve Luvi devletleri, Ege kıyılarındaki Ege uygarlıkları ile ticaret ilişkilerine girdiler.

Frig Sanatı ve Kültürü

Eskişehir'deki bir Frig kaya mezarı, Midas Anıtı (Yazılıkaya).

Eskiçağ yerleşmeleri Midas, Ayazini, Aslantaş, Yazılıkaya, Gordion, Pazarlı, Alişar Höyüğü, Alacahöyük ve Boğazköy'de Friglerle ilgili kalıntılar bulunmuştur. Bu eski Hitit yerleşkelerinde yaşayan Frigler, Hitit uygarlığından etkilendiler ve kendileri de güçlü bir uygarlık yarattılar. Frig sanatı, Hititlerin yanı sıra Urartu, Asur ve Eski Ege uygarlıkları sanatının da izlerini taşır. Frigler, kaya anıtları çeşitli insan ve hayvan motifleriyle bezediler. Tanrıça Kibele için yaptıkları tapınakların duvarlarını, pişmiş topraktan levhalarla süslediler.

Frigya giysileri

Frig mimarisinin ve mühendisliğinin en önemli ürünü M.Ö. 8.yüzyılda inşa edilmiş olan başkent Gordion’daki kaledir. Kale, M.Ö. 4.yüzyıla kadar ayakta kalmıştır. Kalenin anıtsal bir kale kapısı vardı. Kalenin içinde ise megaron denilen dikdörtgen yapılar ve krallık sarayı bulunuyordu. Yapıların içinde çakıl taşı mozaik döşemeleri vardı. Frigler bu bezemeci döşeme yönteminin mucididirler. Maden ve ağaç işlemeciliğinde de gelişmişlerdi. Kazılarda makara kulplu bronz tabaklar, kazanlar, altın, gümüş ve bronz yaylı çengelli iğneler, değerli madenlerden giysi kemerleri, tokalar ve zengin bezemeli dokuma ürünleri, ahşaptan ve seramikten hayvan heykelcikleri ve geometrik desenlerle süslü ev eşyaları bulunmuştur. Özellikle çengelli iğne (fibula) yapımında kullandıkları teknolojinin o döneme göre çok ileri olduğu görülür. Frigler dokumacılıkta çok ustaydılar. Günümüzde Anadolu kilimlerindeki ve diğer Türk devletlerindeki binlerce yıllık motiflerin, Frig Motifleri'nde de var olmasının nedeni,halen çözülememiştir. Friglerin müzik alanında da ileri oldukları ve birçok müzik aleti geliştirdikleri bilinmektedir.

Frig kültürünün en önemli özelliği ise tümülüslerdir. Bunlar, M.Ö. 8.yüzyıl ile M.Ö. 6.yüzyılın ilk yarısı arasında yapılmış yapay mezarlardır. Sayıları yüz civarındadır. Friglerden önce bu yapılar Anadolu’da görülmemiştir. Büyük olasılıkla Frigler Avrupa’daki ölü gömme geleneklerini Frigya'ya yerleşince de devam ettirdiler. Tümülüslerin içindeki oda mezar, ana zemin üzerine inşa edilmiştir. Friglere ait yazılı belgeler, M.Ö. 8.yüzyıl ile M.Ö. 4.yüzyıl arasındaki dönemden kalmadır. Bugüne kadar ele geçen yazılı metinler sayısı az ve içeriği de kısa olduğu için tam olarak çözülememiştir. Ancak Frigler Hint-Avrupa kökenli bir dil konuşmuşlardır.

Frig Vadisi

Küçük Frigya ve Frigya Krallığı'nın genişleme sınırları.

Günümüzde Eskişehir, Kütahya ve Afyon il sınırları içerisinde kalan bölgeye Dağlık Frigya adı verilmektedir. C.H.E. Haspels tarafından Dağlık Phrygia (Higlands of Phrygia) olarak tanımlanmıştır. Dağlık Phrygia Bölgesi’nin merkezinde Türkmen Dağı silsilesi yer almaktadır. Doğusunu Eskişehir iline bağlı Seyitgazi (Nacoleia) ilçesi sınırlandırır, güney ucu Afyonkarahisar ili, İhsaniye ilçesi sınırları içindeki Köhnüş Vadisi’ne, batısı Kütahya iline bağlı Sabuncupınar köyü civarına, kuzeyi ise, Eskişehir merkez ilçeye bağlı Gökçekısık köyü ve çevresine kadar uzanmaktadır. İl sınırları olarak ele alındığında, Eskişehir (Dorylaion)’in güneybatısı, Kütahya’nın (Kotyaion) doğusu ve Afyonkarahisar’ın  (Akroenos) kuzey- kuzeybatı sınırlarında yani üç ilin sınırlarının kesiştiği dağlık alanda bulunmaktadır^[4].

---

• Kümbet Asar Kale
• Ballık Kale
• Yapıldak Asar Kaya

Köhnüş Vadisi'nde

• ^[4]Köhnüş Kale: Coğrafi Konum: Harita Pafta No; J25_d4 ve Koordinatlar;  Enlem: 285860; Boylam: 4325365, Rakım: 1169 m. Afyonkarahisar ili, İhsaniye ilçesi, Kayıhan kasabası sınırlarında olup, Afyonkarahisar-Eskişehir karayolunun 'sinde batıya ayrılan yoldan gidilerek ulaşılan tüf arazi içinde yer almaktadır.Topografik Yapı: Köhnüş Kale’nin batısında Akkuş Yuvası kayalıkları yer almaktadır. Kale’nin hemen batısından yağışlı mevsimlerde aktif olan Deliktaş Deresi geçmektedir. Deliktaş Deresine paralel doğrultuda uzanan, kale’nin . doğusundan Değirmen Dere akmaktadır. Vadi içi ağaçlık olmamasına karşın, Akkuş Yuvası kayalıklarının üzeri ve etrafındaki diğer yükseltiler, meşe ve ardıç ağaçlarıyla kaplıdır. Vadinin ve Kalenin kaya yapısı riyolit ve dasitlerden ( Tüf) oluşmaktadır. Dönem: Phryg, Roma[1]. Mimari: 1881 yılında W.M. Ramsay Köhnüş’ü bulduğunda Köhnüş Kale olarak adlandırmıştır. Fakat 1886’da D.G.A. Hogarth’ın ziyaretiyle buraya girişin sağlandığı merdivenler keşfedilmiştir. Bu dar merdivenler kayalık kalenin kenarından başlamaktadır. D.G.A. Hogarth kalede, kayadan korkuluk, mezarlar ve sarnıçları gözlemlemiştir. Kalenin kuzeydoğu ucu daha yüksektir. Kalenin daha yüksek olan kuzeydoğu ucu korkulukla tahkim edilmiştir. Kalenin ana odasıdır. Burada daha dış kısmı doğal kayalığın dış duvarı platonun ucunda üç kenar vardır. Batıda odanın köşesi A’dır, çok küçük bir yerdir ve buranın bir gözetleme yeri olduğu anlaşılmaktadır[2]. Oda A’nın arkasında dörtgen bir çöküntü vardır “Bölüm B”. Platonun tam güneybatısında odalar “Bölüm C ve D” vardır[3]. Köhnüş Vadisi’nin kuzey bölümünde yer alan bir kaya kütlesinin işlenmesiyle meydana gelmiştir. Köhnüş Kalesi’nde kaya yerleşimleri ile Aslantaş ve Yılantaş’a bakan cephede muhtemelen mezar odasına ait olan anıtsal bir yapının kalıntıları bulunmaktadır. Kale, depremler sonucu yıkılmalar nedeniyle büyük ölçüde tahrip olmuştur. Kalenin kenarında, kopan büyük bloklar güney ve doğu kenarda kayalığın etek kısmındadır[4]. Araştırma Tarihçesi: Köhnüş Kale İlk olarak 1881 yılında W.M. Ramsay tarafından saptanmıştır[5]. D.G.A. Hogarth 1886 yılında bölgeye yaptığı seyahat sırasında kaleye çıkışı sağlayan merdivenleri tespit etmiştir[6]. C.H.E. Haspels tarafından 1946–1958 yılları arasında bölgede yapmış olduğu yüzey araştırmalarında kale detaylı olarak incelenmiştir[7]. ----[1] Haspels, C.H.E., 1971, s. 57 vd., fig. 126, 128, 135-137, , 500, 1. [2] Haspels, C.H.E.,1971, s. 58, fig. 126, 128, 135-137, , 500, 1. [3] Haspels, C.H.E., 1971, s. 58, fig. 126, 128, 135-137, , 500, 1. [4] Haspels, C.H.E.,1971, s.57 vd., , fig. 126, 128, 135-137, , 500, 1. [5] Ramsay, 1960 s. 353. [6] Ramsay, 1960 s. 353. [7] Haspels, C.H.E. 1971, s. 57 vd., , fig. 126, 128, 135-137, , 500, 1.
• Demirli Kale
• Çukurca Kale
• Üçler Kaya
• Kırk Merdiven Kale
• Nallı Kaya
• Döğer Asar Kaya
• Delik Taş

Türkmen Dağı'nın kuzeyindeki küçük vadilerde

• Fındık Asar Kaya
• Doğuluşah Kalesi

Resimler

• 
  Gordion'un kalıntıları
• 
  Gordion'da bir Frig tümülüsü
• 
  Sürahi, testi ve kavanozlar (Anadolu Medeniyetleri Müzesi)
• 
  Midas Anıtı (Yazılıkaya)
• 
  Frig Vadisi, Eskişehir
• 
  Frig Vadisi, Eskişehir
• 
  Frig Vadisi, Eskişehir

Kaynakça

1. Strabon, Geographika, (çeviren: Adnan Pekman, İstanbul: 1993), XII. VIII. 1
2. Starbon, Ön. ver., XII.VIII. 2.
3. W.M. Ramsay, The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of Phrygia From the Earliest Times to the Turkish Conquest, (Oxford: 1897), s. 16
4. Yusuf Polat, M.Ö. IV. Binyıl-M.Ö. I. Binyıl Arasında Dağlık Phrygia Bölgesi'nde Yerleşim Modelleri, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008

• T.C. Eskişehir Valiliği sitesinde Frig Krallığı hakkında bilgi
• T.C. Afyonkarahisar Valiliği Frig Vadisi tanıtım projesi
• Ivan Lissner(2006), Uygarlık Tarihi