Kürtçe

Kürtçe
Kurdî, كوردی, Kurdí[1]
Bölge	Irak, İran, Suriye, Türkiye, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan
Konuşan sayısı	20 - 30 milyon[2] Only very rough estimates are possible.  (2007)[3]
Dil aileleri	Hint-Avrupa dil ailesi Hint–İran dilleri İran dilleri Batı İran Kuzey-Batı İran Kürtçe
Erken formlar:	Med dili Partça Kürtçe
Diyalektler	Kuzey Kürtçe Orta Kürtçe Güney Kürtçe
Yazı sistemi	Latin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Irak[4]  Irak Kürdistanı
Onaylanmış azınlık dili	Ermenistan[5]
Dil kodları
ISO 639-1	ku
ISO 639-2	kur
ISO 639-3	kur

Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی) veya Kürt dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren^[6] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil grubudur.^[7] Orta Doğu'nun Arapça, Türkçe ve Farsçadan sonra en çok konuşulan dördüncü dilidir^[8]. Başlı başına tek bir dil değil Türk dilleri örneğinde olduğu gibi birçok farklı lehçeden oluşan bir dil grubudur. Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmancidir.

Coğrafi dağılımı

Kürtçe; yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.

Lehçeler

Kürtçe'nin konuşulduğu bölgeler

Kürtçenin genel olarak kabul gören dört lehçesi vardır: Kurmanci, Sorani, nispeten az sayıda kişi tarafından konuşulan bir güney lehçesi ve Leki ve Kelhuri^[9][10].Zazaca (Zazaki) da bazı dilbilimciler tarafından Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirilmektedir. Zazaların kendi dillerini isimlendirmelerinin de bunda etkisi vardır. Ayrica Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde, Bingöl Kürtlerinden söz edilirken Zazaki lehçesini konuşan Kürtler diye bahseder.^[11] Zazaca dilbiliminde Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait olarak sınıflandırılır.^[12] İran grubunun içinde Kuzeybatı dalına hesaplanır, burada Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.^[13][14]

Alman dil bilimcisi Jost Gippert^[15] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba sayar ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubunu adını verir. ^[16]. Hazar Denizi kıyısındakı konuşulan Kuzeybatı İran dilleri de Zazacaya gramer ve sözcük bakımından büyük bir benzerlik arzeder.

Avram Noam Chomsky, Avrupalı öğrencilerin Zazaca üzerine yaptığı bir araştırmada Zazaca için "Müstakil bir dildir" ibaresini kullandı. Noam Chomsky, üniversite öğrencilerinin "Zazaki" konulu araştırma konusunda yapılan çalışmada üniversite öğrencilerinin sorularına cevap verdi. Hazırlanan video içerisinde Zazacanın bir dil olduğu gerçeği bilim adamları ve katılımcılar tarafından sürekli vurgulanırken Dil bilim hususunda büyük otorite olarak nitelendirilen Chomsky'ın Zazacanın ayrı bir dil olduğunu vurgulaması ile noktalanıyor.^[17]

Kurmanci (Kuzey Kürtçe)

Kurmanci, en yaygın Kürt lehçesidir. 8-10 milyon kişi tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmanci Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.

Cizre'deki Botani şivesini standard lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.

Kurmancinin şiveleri: Sancari, Cudikani, Urfi, Botani, Beyazidi, Hakkari, Koceri, Cezire, Akra, Dohuk, Amadiye, Zaho, Surçi, Koçani, Erzurumi, Bircandi, Elburzi, Herki, Şikaki.

Sorani (Orta Kürtçe)

Soraninin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kulӀanılır. Son zamanlarda Kürtçe, Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur.

Soraninin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soraninin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhuri ve Havrami konuşanların sayısı azalmıştır.

Bugün Sorani, Kurmanci için saf sözcük türetme kökeni olarak görülüyor.

Şiveler: Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi .

Güney Kürtçe

Şiveler:

• Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İranda konuşulur, Kermanşah şehri ve etrafında.
• Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irakta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde konuşulur ve İranda İlam eyaletinde. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin parçarlarında ve etrafında mevcuttur.
• Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer şiveler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Leki

Güney lehçesine yakınlık arzeder, fakat zamanla Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Batı Luristan, İlam ve Hamadan eyaletlerinde: Aliştar, Kuhdaşt, Nurabad-i Dulfan ve Hürremabad'da konuşulur.

Zendler'in kullandiği lehçedir.

Kürtçe'nin lehçeleri

Türkçe	Kelhurî	Soranî	Lekî	Kirmaşanî	Kurmancî	Zazakî	Hewramî	Bacalanî
Ben	Mi	Min	Min	Min	Ez, Min	Ez	Amin, Min	Min, Emin
Sen	Ti	To	Tû	Tu	Tu, te	Ti, To	To, Etû, Tû	Ti, To
Ben yapıyorum	Mi kem	Min dekem	Min mekem	Min kem	Ez dikim	Ez kenu	Amin/Min mekerû	Min mekere
Ben gidiyorum	Mi çim	Min deçim	Min Meçim	Min çim	Ez diçim	Ez Sona	Min milû	Min melû
Çok	Fire	Zor	Fira	Fere, zyad	Pir, Gelek, Zaf	Zaf	Zor/fira	fire
Söyledi	Wet	Got/Wit	Wat/vit	Wit	Got	Vat	Wat/vat	Wet
Şimdi	Îrênge	Esta	Îske/Îse	Îreňe, Îse	Niha, Vêsta, Nika	Nika	îse	êste
Geldi-	Hat-	Hat-	Het-	Hat-	Hat-	ame-	ame-	ame-
Ses	Hena	Bang, Deng	Hena	Deň	Deng	Veng	Deng	Deng
Büyük	Kel´n	Gewre	Kel´n	Gewre, Qeü	Gewre, Gir, Mezin	Pîl	Gore	Gewre
Rüzgar	Wa	Ba	Wa/va	Wa	Ba	Va	Va/Wa	Va
Yağmur	Waran	Baran	Waran/varan	Waran	Baran	Varan	Baran	Baran
Bozuk(Harap)	Gen	Xirap	Gen/xiraw	Xeraw, Gen	Xirab/genî	Xirab	Xirab	xirab

Alfabeler

Kürtçe Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi

Kürtçenin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürtçeye has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranî lehçesi için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürtçe Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.

• A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
• a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

Kurmanci-Latin		Kiril		Sorani Arap-Fars-Alfabesi		UFA
A a		A a		ئا ـا ا		[aː]
B b		Б б		ب ـبـ ـب بـ		[b]
C c		Щ щ		ج ـج ـجـ جـ		[ʤ]
Ç ç		Ч ч		چ ـچ ـچـ چـ		[ʧ]
D d		Д д		د ــد		[d]
E e		Ә ә		ە ـه ئە		[ɛː]
Ê ê		E e		ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ		[e]
F f		Ф ф		ف ـف ـفـ فـ		[f]
G g		Г г		گ ـگ ـگـ گــ		[g]
H h		h h		هـ ـهـ		[h]
I i		Ъ ъ		Yok		[ɯ]
Î î		И и		ى ئى ـيـ يـ		[iː]
J j		Ж ж		ژ ـژ		[ʒ]
K k		К к		ک ـک ـکـ کــ		[k]
L l		Л л		ل ـل ـلـ لــ		[l]
Yok		Yok		ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ		[lˁ]
M m		M м		م ـم ـمـ مــ		[m]
N n		H н		ن ـن ـنـ نــ		[n]
O o		O o		ۆ ـۆ ئۆ		[o]
P p		П п		پ ـپ ـپـ پــ		[p]
Q q		Q q		ق ـق ـقـ قــ		[q]
R r		P p		ر ـر		[r]
Yok		Yok		ڕ ـڕ		[ʀ]
S s		C c		س ـس ـسـ ســ		[s]
Ş ş		Ш ш		ش ـش ـشـ شــ		[ʃ]
T t		T т		ت ـت ـتـ تــ		[t]
U u		Ö ö		و ـو ئو		[œ]
Û û		Y y		وو ـوو		[uː]
V v		B в		ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ		[v]
W w		W w		و ـو		[w]
X x		X x		خ ـخ ـخـ خـ		[x]
Yok		Yok		غ ـغ ـغـ غــ		[ɣ]
Y y		Й й		ى ئى ـيـ يـ		[j]
Z z		З з		ز ـز		[z]

Fonetik

Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir^[18] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Ünsüzler

	Bilabial	Labiodental	Alveolar	Postalveolar	Palatal	Velar	Uvular	Glottal
Stops	p b		t d			k g	q
Frikative		f v	s z	ʃ ʒ	ç			h
Affrikate				ʧ ʤ
Nasale	m		n			ŋ
Laterale			l ɫ
Flaps			ɾ
Vibrant			r
Approximante	ʋ				j

Ünlüler

	ön		orta		arka
	kısa	uzun	kısa	uzun	kısa	uzun
kapalı	ı	iː	ʉ		u	uː
orta	e	eː	ə		o
açık			a

Dilbilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürtçe, Farsça ve Paştu gibi diller bulunur^[19]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kürtçe'de bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Sadece Kurmanci, Zazaca, Lorice, Goranicede eril/dişi mevcutdur. Kürtçede, Kurmanci ve Zazaca'da 3 cins (casus) vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinsiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.

• Apê min (mam'ı'min) - Benim amcam
• Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.

• Pozê min - Benim burnum
• Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı

1) "kerguh veya" kêrvuşk (tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anlamına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.

2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir. "ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır. Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır. Farsçada buna "xanwade" söylenir, Farsçada da "xal" nokta anlamındadır.

Gramer

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımınla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmancide ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

Türkçe	Kurmanci[20]	Sorani[21]	Güney Kürtçe[22]	Farsça	Zazaca [23]	Talişçe [24][25]	Avesta [26]
Yalın hâl		Hâlsiz			Yalın hâl
ben	ez	min	min	man	ez	az	azəm
sen	tu	to	ti	to	tı	tı	tvəm
o	ew,êw	ew	ew	ū, ān	o (eril), a (dişil)	əv	hva- (eril), hā (dişil)
biz	em	ême	îme	mā	ma	əmə	ahma- (-i hâli)
siz	hûn	êwe	îwe	şomā	şıma	şımə	yūšma- (-i hâli)
onlar	ew	ewan	ewan	işān, inhā	ê	əvon	(eşkökeni yok)

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmanci berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

Türkçe	Kurmanci[20]	Zazaca [23]	Talişçe [25][27]
Eğik hâl			-i hâli (akuzatif)
beni, benim, bana	min	mı(n)	mıni
seni, senin, sana	te	to	tıni
onu, onun, ona (eril)	wî	ey	əvi
onu, onun, ona (dişil)	wê	xwe / xwo / xu	-
bizi, bizim, bize	me	ma	əməni
sizi, sizin, size	we	şıma	şıməni
onları, onların, onlara	wan	inan	əvoni

Açık zamirler

Türkçe	Kurmanci[28]	Sorani [29]	Güney Kürtçe	Farsça	Zazaca[23]
Yalın hâl
bu, bunlar	ev, î- (örneğin îşev "bu gece")	em, eman	î	in (tekil), işān/inhā (çoğul)	no (eril), na (dişil), nê (çoğul)

Türkçe	Kurmanci[28]	Zazaca[23]
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)	vî	ney
bunu, bunun, buna (dişil)	vê	nae
bunları, bunların, bunlara	van	ninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmancideki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direk malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır. İzafe için örnekler:

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Güney Kürtçe
ev	mal	mal	mal
kadının evi	mala jinê	malî jin	mal jin

Izafe şekilleri:

Kurmanci	Sorani	Güney Kürtçe
Tekil
-ê (eril), -a (dişil)	î	(sıfır ses)
Çoğul
-ên	-anî	-an

Casus rectusdaki izafe şekilleri:

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Kelhuri
Oğlun	Kurrê te	Kurrî to	Kurrinî ti
Halkınız	Gelê we	Gelî ewe	Gelinî ewe
Kardeşlerim	Birayên min	Birayl min	Birayan mi

Casus obliquusdaki şekiller:

Kurmanci tekil (eril/dişil)	Sorani tekil	Kelhuri tekil	Kurmanci çoğul	Sorani çoğul	Kelhuri çoğul
î/ê	e	e	an	ekan	ekan

Örnekler:

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Kelhuri
Annenin evi	Mala dayikêcate	Malî dayike	Malî dayike
Kadının elbisesi	Kirasê=atlet(kınc veya cil=elbise) jinê	Kirasî jine	Kirasî jine
Kürtlerin memleketi	Welatê Kurdan	Welatî Kurdekan	Welatî Kurdekan

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

Türkçe	Kurmanci	İngilizce	İngilizce tanımı
Gidiyorum	Ez diçim	I go	Present simple tense
Yiyorum	Ez dixwim	I eat
Gittim	Ez çûm	I went	Past simple tense
Yedim	Min xwar	I ate
Gideceğim	Ezê biçim	I shall go	Future simple tense
Yiyeceğim	Ezê bixwim	I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Devam eden zamanlar

Türkçe	Kurmanci	İngilizce	İngilizce tanımı
Gitmekteyim	Ez terim	I am going	Present continuous tense
Yemekteyim	Ezê dixwim	I am eating
Gitmekteydim	Ez diçûm	I was going	Past continuous tense
Yemekteydım	Min dixwar	I was eating
Gitmekte olacağım	Ezê dêçim/ezé herim	I shall be going	Future continuous tense
Yemekte olacağım	Ezê bêxwim	I shall be eating
Gitmekte olacaktım	Ezê dêbiçim	I should be going	Future continuous in the past
Yemekte olacaktım	Ezê dêbixwim	I shall be eating

Geçmiş zamanlar

Türkçe	Kurmanci	İngilizce	İngilizce tanımı
Gittim (Biraz evvel)	Ez çûm	I have gone	Present perfect tense
Yedim (Biraz evvel)	Ez xwarim	I have eaten
Gitmiştim	Ez çû bûm	I had gone	Past perfect tense
Yemiştim	Ezê xwari bûm	I had eaten
Gitmekte olacağım	Ez dê çuoy bûm	I shall be going	Future perfect tense
Yemekte olacağım	Ezê dê xwari bûm	I shall be eating
Gitmekte olacaktım	Ez dê bi çim	I should be going	Future perfect in the past
Yemekte olacaktım	Ezê dê bı xwim	I should be eating
	Ez çuo buom		Pluperfect tense
	Ez xwari buom
	Ez çuoy		Past Pluperfect tense
	Ez xwari

Geçmiş zamanında öncesi

Türkçe	Kurmanci	İngilizce	İngilizce tanımı
	Ezê xwariym		Present imperfect tense
	Ezê çuom
	Ezê çuoy		Past imperfect tense
	Ezê xwariy

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Güney kürtçede ağız dilinde bu önek kaybolmuştur, bu merkez ve kuzey kürtçenin bazi şivelerinde de mevcuttur.

"Gitmek" örneği, burda fiil kökü -ç- dir:

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Kelhuri
Gidiyorum	Ez diçim	Min deçem	Min (di)çim
Gidiyorsun	Tu diçî	Tu deçî	Ti (di)çîd
Gidiyor	Ew diçe	Ew deçe	Ew (di)çûd
Gidiyoruz	Em diçin	Eme deçin	Eme (di)çîm
Gidiyorsunuz	Hûn diçin	Êwe diçin	Êwe (di)çin
Gidiyorlar	Ewan diçin	Ewan deçin	Ewan (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Kelhuri
Yapıyor	Ew dike	Ew deke	Ew (di)kûd
Yiyor	Ew dixwe	Ew dexwe	Ew (di)xwûd
Alıyor	Ew digire	Ew degire	Ew (di)girûd
Geliyor	Ew tê	Ew tê	Ewe tê
Yaşıyor	Ew dijî	Ew dejî	Ew (di)jî
Ağliyor	Ew digrî	Ew degrî	Ew (di)grî

"Gelmek" fiilinin yapısı bir istisnadır, aslında "di-ê"dir, ama bu kelime konuşurken zorluk getirdiği için "tê"ye dönüşmüştür. Aynı durum "bê" fiilinde de vardır, bu kuraldışı fiil ise "biêe"den gelir.

Buyrum zamanı

Kürtçede buyrum zamanı yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra fiil kökü ve bir "e" soneki gelir.

Türkçe	Kurmanci	Sorani	Kelhuri
Yap!	Bike!	Bike!	Bike!
Ye!	Bixwe!	Bixo!	Bixwe!
Al!	Bigre!	Bigre!	Bigre!
Git!	Biçe! (Here)	Biro!	Biçe!
Gel!	Bê! (Were)	Bê!	Bê!
Yaşa!	Bijî!	Bijî!	Bijî!
Ağla!	Bigrî!	Bigrî!	Bigrî!

Burda "herin" ("gitmek", başka zamanlarda kulanıliyor) ve "werin" ("gelmek") istisnalardır.

• Here! - Git!
• Were! - Gel!

Ergatif

Kuzey Kürtçe ergatif (eş işlevsel^[30][31] ) sistemine sahip olan az sayıda dilden biridir. Bu da şu anlamına gelir: Geçmiş zamanda bir fiile "bir şey" lafı koyulabiliyorsa, o fiildeki zamirler ters olur. Örnek:

Türkçe	Kürtçe
Ben seni gördüm	MinCasus obliquus tuCasus rectus dîtî
Ben açtım	MinCasus obliquus vekir

Ama:

Türkçe	Kürtçe
Ben gittim	EzCasus rectus çûm

• "Görmek" fiilinde zamirler ters haline dönüştü, yani "ben" anlamı için "bana, beni" denilmeli, "seni" anlamı için ise "sen".
• "Açmak" fiilinde de aynı durum söz konusudur. Yani geçişlidir, nesne alabilir.
• "Gitmek" fiilinde ise her şey normal kuruldu. Çünkü "bir şey gidemiyorsun", ama "bir şeyi görebiliyor" veya "bir şeyi açabiliyor"sun.

Kelime Dağarcığı

• Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:

Erkek kuzuların isimleri Kürtçede 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz ve beran " olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzî, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.

• Bazı dillerde "sürü" (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.

“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçede bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."

'Min kerî merî dît' veya 'Min naxire merî dît” denilmez.

• Kürtçede bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –ik eki getirilir.

Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.

• Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.

Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe	Kurmanci	Zazaca	Pehlevice	Farsça	Sanskritçe	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce
sıfır (0)	nîn								null		zero
bir (1)	yek	yew	êw	yek	eka	ena	uno	uno	eins	un	one
iki (2)	du/dwudu	dı	du	do	dva	tio	due	dos	zwei	deux	two
üç (3)	sê/sisê	hirı	si	se	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three
dört (4)	çar/çhar	çeher	çahar	çehâr	catur	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four
beş (5)	pênç/bênç	ponc	penc	penc	panca	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five
altı (6)	şeş	şeş	şaş	şeş	sas	eksi	sei	seis	sechs	six	six
yedi (7)	heft, hewt	hewt	haft	heft	sapta	epta	sette	siete	sieben	sept	seven
sekiz (8)	heşt	heşt	haşt	heşt	asta	oxto	otto	ocho	acht	huit	eight
dokuz (9)	neh	new	noh	noh	neva	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine
on (10)	deh	des	dah	deh	daça	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten

Edebiyat

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 11. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.^{[32][33][34][35][36][37]}

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Kaynakça

1. Kurdish Language - Kurdish Academy of Language
2. "Kurmanji". http://www.ecumenico.org/article/kurmanji/. Erişim tarihi: 24 February 2016. 
3. http://www.ethnologue.com/language/kur
4. "Irak Anayasası". iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150810141144/http://www.iraqinationality.gov.iq/attach/iraqi_constitution.pdf.  (madde 4).
5. European Charter for Regional or Minority Languages
6. http://www.institutkurde.org/en/language/ (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
7. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
8. http://www.faqs.org/minorities/Middle-East-and-North-Africa/Kurds.html
9. https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-0
10. http://www.zazaki.net/haber/zazaca-kurtcenin-bir-lehcesidir-721.htm
11. http://www.zazaki.net/yazi/kimligimiz-ve-dilimizin-tanimlanmasi-bize-aittir-266.htm
12. Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
13. Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
14. http://multitree.org/codes/zago
15. Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması
16. "İran Dilleri". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304130014/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm. 
17. Zazacaya Dikkatli Bakış
18. Bedirxan, Celadet Ali; Stockholm Arif Zêrevanî (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). http://www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120909051623/http://www.nefel.com/epirtuk/pdf/celadet_ali_bedir_xan_elfabeugramer_02.pdf?NR:122. 
19. http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
20. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
21. Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 14)
22. Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
23. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
24. Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
25. Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
26. Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
27. Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
28. Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
29. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
30. http://tureng.com/search/e%C5%9F%20i%C5%9Flevsel (Ergatif'in Türkcesi)
31. http://www.yeminlisozluk.com/ergative/
32. Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye
33. Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê
34. İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo
35. Ə`rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)
36. Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы
37. İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt’ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)

Dış bağlantılar

• KAL: The Kurdish Academy of Language
• Online English to Kurdish to English Dictionary (Yazan: Erdal Ronahî)
• Online Kurdish-English Ferheng Dictionary