Amerika Birleşik Devletleri-Türkiye ilişkileri

ABD-Türkiye ilişkileri

Türkiye	Amerika Birleşik Devletleri

Amerika Birleşik Devletleri-Türkiye ilişkileri, Amerika Birleşik Devletleri ile Türkiye'nin Osmanlı İmparatorluğu döneminde başlayan ve 1947 yılından bu yana^[1] aktif sürdürdüğü uluslararası politikaları içerir.

İlişkilerin tarihçesi

Osmanlı Dönemi

1795 yılında Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika Eyaletleri (Fas Sultanlığı,Cezayir,Tunus ve Trablusgarp)^[2] ABD 'yi Trablusgarp ve Cezayir de yenmiş. Eyalet gemileri Cezayir'de ABD bayrağını taşıyan gemiyi ele geçirmişlerdir. 1796 yılında Osmanlı Devleti Eyaletleri-ABD ile Trablus Antlaşması yapılmıştır. Birinci Berberi Savaşı 1801 yılında ABD ile Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika eyaletleri arasında karşılıklı savaş ilan edilmiş^[2] savaş 4 yıl sürmüştür. ABD bu savaşta bazı haklar elde etmiştir.^[3]

Cumhuriyet öncesi yakın dönem

ABD'nin 150. yıldönümü nedeniyle Türkiye'de 1926'da basılan posta pulu. Sol tarafta dönemin Türkiye Devleti Başbakanı İsmet İnönü, sağda abd başkanı Franklin D. Roosevelt.

Kurtuluş Savaşı sırasında, işgalci devletlerin yanında yer alan ABD, işgale donanmasıyla destek vermiştir. İşgal boyunca ağırlıklı olarak tarafsız bir rol oynadığını söylese de Samsun gibi deniz kıyısındaki kentler, bu donanmaya ait gemilerce bombalanmıştır. 1919-1927 döneminde Amerikan Yüksek Komseri sıfatıyla Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyetinde görev yapan Amiral Bristol, ilişkinin ilk yıllarında da etkili olmuştur.

Franklin D. Roosevelt, İsmet İnönü ve Winston Churchill, İkinci Kahire Konferansı'nda. (1943)

Türkiye Cumhuriyeti kurulurken ABD ile sıkı ekonomik ilişkiler geliştirmek isteyen ve Lozan Barış Antlaşması sırasında ABD'nin politik desteğini arayan TBMM ve hükümet, 1923yılı başında Türkiye'de yatırım yapacak Amerikan şirketlerine teşvikler içeren Chester Teşvikleri yasasını kabul etti, Türkiye Cumhuriyeti II. Dünya Savaşı'nın son aylarında Amerika Birleşik Devletleri ve müttefiklerinin yanında yer alarak Almanya'ya savaş ilan etti. II. Dünya Savaşı'nın sona ermesi ile birlikte Soğuk Savaş yılları başladı. ABD Senatosu 1947 yılında Sovyetler Birliği'ne karşı Batı bloğunu yardım etmek üzere^[4] Truman Doktrini'nin bir parçası olarak Türkiye için bir ekonomik ve askerî yardım paketini onayladı.

Sovyetler Birliği lideri Stalin'in Türkiye'den toprak talepleri^[5] karşısında Türkiye de Kore Savaşı'nda (1950-1953) Birleşmiş Milletler'in yanında yer aldı, 1952 yılında NATO'ya katıldı ve 1955 yılında CENTO'nun kurucu üyeleri arasında yer aldı. 1954 yılında ABD'ye İncirlik Hava Üssü'nü kurma izni verildi. Bu üs Soğuk Savaş, I. Körfez Savaşı ve Irak Savaşı'nda Türkiye'nin izni ile kullanıldı.

Kıbrıs Harekatı ve silah ambargosu

1 Temmuz 1974 tarihindeki Resmî Gazete'de yayınlanan habere göre Türkiye'nin haşhaş ekimini durdurmadığı için Amerika'nın ambargo koyduğu şeklindedir. Kıbrıs Harekâtı'ndan sonra dönemin ABD hükûmeti ambargoya Kıbrıs Harekatı'nı da eklemiş, Türkiye'den Kuzey Kıbrıs'taki askerleri geri çekmesini talep etti. Türkiye ise bu haksız kararı tanımayarak Kıbrıs Harekatı'na devam etti. Silah ambargosu 1978 yılında ABD Kongresi'nin kararıyla kaldırıldı. Ambargonun kaldırılmasına rağmen ancak 1980 Türkiye'ye yapılan silah yardımı 1974 öncesindeki düzeye ulaşabildi. Bu silah ambargosu nedeniyle Türkiye'de ABD'den alınan silah ihtiyacı gözden geçirildi ve Türk Savunma Sanayi'nin kurulmasına karar verildi. Aselsan ve Roketsan gibi önemli Türk Savunma Sanayi firması bu dönemde kuruldu.

1980 ve 1990'lı yıllar

Özal ve Bush boğaz turunda, 1991

1980'li yıllarda Türkiye hükûmetleriyle ABD hükûmetleri arasında genel anlamda sıcak ilişkiler gözlendi. Bu dönemde Ermeni Sorunu ve Kıbrıs Sorunu Türkiye-ABD ilişkilerine gölge düşürdüyse de ilişkiler genel olarak olumlu düzeyde gelişti. Başbakan ve Cumhurbaşkanı Turgut Özal I. Körfez Savaşı sırasında ABD Başkanı George H.W. Bush'la çok yakın bir dayanışma politikası izledi. Türkiye, Irak petrollerini taşıyan Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattını kapattı. Ayrıca Demirel ve Çiller hükûmetleri savaştan sonra NATO tarafından Kuzey Irak'ta uygulanan uçuş yasağına destek verdiler.

Irak Savaşı

Amerikan başkanı Barack Obama, TBMM'de konuşuyor, 6 Nisan 2009

11 Eylül saldırıları sonrasında Türkiye, ABD'ye terörizme karşı yaptığı mücadelede destek vermeye devam etti. Ancak ABD'nin 2003 yılında Irak'ı işgal etmek istemesi Türk kamuoyunda büyük bir tepkiyle karşılandı. ABD'nin bu işgal sırasında Türk topraklarını kullanmasına izin vermek için TBMM'ye sunulan 1 Mart tezkeresi'nın reddedilmesi ABD'de büyük bir hayal kırıklığına yol açtı ve Türkiye-ABD ilişkilerinin soğumasına neden oldu. 4 Temmuz 2003 günü Kuzey Irak'ın Süleymaniye kentinde karargâh kurmuş bulunan bir binbaşı komutasında 11 Türk Silahlı Kuvvetleri mensubunun ve Türkmen mihmandarlarının Irak'taki işgal kuvvetlerinin bir parçası olan Amerikan 173. Hava İndirme Tugayı'na bağlı askerlerce ve yanlarında peşmergelerin de bulunduğu bir ortamda, bir baskın sonucu başlarına çuval geçirilmek suretiyle götürülüp, alıkonularak sorguya çekilmeleri olayı ilişkileri daha da gerginleştirdi. Çuval Olayı olarak 2003 yılınan bu kriz, ABD'nin Türkiye Devletinden; dönemin Başbakanı ve cumhurbaşkanını arayarak özür dileyerek ve birçok görüşmeden sonra Türkiye'nin çıkarları doğrultusunda ilişkiler iyimser düzeye ulaşmıştır.^[6] Ancak buna karşılık olarak 2014 yılında Türkiye İstanbul-Sarayburnu'nda USS ROSS adlı Amerikan gemisi askerlerinin başına Türkiye Gençlik Birliği (TGB) üyesi bir grup tarafından Çuval Olayı'na misillime olarak çuval geçirilmiş ve üzerlerine boyalar atılmıştır.^[7] Olaylar siyasi alanada sıçrayınca daha da büyümeden çözüme kavuşmuştur. Bu olaylar misilleme olarak algılanmıştır.^[8]

Filistin sorunu

G-20 zirvesinin yapıldığı Pittsburgh kentinde görüşen Türkiye Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile Amerika Başkanı Barack Obama

İsrail-Filistin arasındaki sorunda Türkiye, Filistin Devleti'ni desteklemiş ancak ABD bu olaylarda İsrail'i savunmuştur. Ayrıca Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki sorunda ise Türkiye Karabağ Savaşı'ndan bu yana Azerbaycan yanlısı politikasıile soruna müdahil olmuş, Ermenistan sınır kapısını kapatmış ve Ermenistan'a kısmi ambargo uygulamıştır. ABD ise müdahil olmamıştır.

2011 yılından beri devam eden Suriye İç Savaşının başlangıcında iki müttfefik de birbirini destekler niteliktedir. Türkiye, Suriye topraklarında güvenli bölge kurmak istemiş Amerika bu durumu önceleri sıcak bakmamış fakat sonraları Türkiye'yi destekler açıklamalar yapmıştır. Suriye'deki iç savaşa müdahil olan AB ve ABD Cidde şehrinde toplanarak Cidde Bildirisi yayınlamıştır.^[9] Fakat Türkiye Devleti bu anlaşmayı imzalamamıştır.^[10]

Ermeni soykırımı iddiaları

10 Ekim 2007 tarihinde ABD Temsilciler Meclisi'nin Dışişleri komisyonu, 1915 olaylarını "soykırım" olarak nitelendiren tasarıyı 21'e karşı 27 oyla kabul etti^[11]. Bu karar Türkiye tarafından tepkiyle karşılandı. Kararın yasalaşması halinde ABD'nin Türkiye'deki askeri etkinliklerinin kısıtlanabileceği belirtilmiş ancak tasarı Temsilciler Meclisi'nin genel kuruluna sunularak kabul edilmedi.

PYD ile YPG Krizi

ABD yetkililerinin PYD'yi terör örgütü olarak görmediği yönündeki açıklamalarına karşı dönemin Türkiye Başbakanı Ahmet Davutoğlu Kuzey Suriye'de Türkiye'ye komşu bir Kürt Devleti kurulmasına müsamaha göstermeyeceğini açıklamış, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da tepki göstererek PYD'nin PKK'dan bir farkı olmadığını Türkiye'nin gözünde YPG'nin de terör örgütü olduğu söylemiş ve ABD'ye "Bu nasıl ortaklık?" çıkışında^[12] bulunmuştur.^[13] Yine Erdoğan, ABD ile PYD'nin ilişkisine işaret ederek "Ben miyim senin ortağın, yoksa Kobani'deki teröristler mi?" çıkışına ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü John Kirby, YPG'nin IŞİD ile mücadelede başarılı olduğunu, ABD'nin YPG'yi terörist örgüt olarak görmediği ve kendilerini desteklemeyi sürdüreceğini söylemiştir.^[14] PKK ile PYD tarafından düzenlenen 2016 Ankara saldırısı sonrası Erdoğan ABD'ye yönelik "PYD'ye silah yardımı yaptığını açıkla" eleştirisinde bulundu.^[15]

Fethullah Gülen'in iadesi

Fethullah Gülen

2016 Türkiye askerî darbe girişimi sonrası Yıldırım, ABD Başkanı Barack Obama'ya seslenerek ABD'nin Pensilvanya eyaletinde yaşayan Fethullahçı Terör Örgütü (FETÖ) lideri olmakla suçlanan Fethullah Gülen'in terör örgütü lideri sıfatıyla Türkiye'ye iade edilmesi çağrısında bulundu.^[16] ABD Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Mark Toner, incelemenin halen devam ettiğini ve bu konuda henüz herhangi bir sonuca varılmadığını belirtti.^[17] Yıldırım tarafından kurulan hükümette Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı görevine devam eden Mevlüt Çavuşoğlu, Fethullah Gülen'in iadesiyle ilgili ikamet ettiği ABD'den yanıt gelmemesi halinde iki ülke ilişkilerine zarar vereceğini ifade ederek ABD'nin bu tutumunu eleştirmiştir.^[18]

Türkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanı Bekir Bozdağ ise Fethullah Gülen'in iadesi gerçekleşmediği taktirde 'ABD'nin Türkiye'yi bir teröriste feda etmiş olacağını' belirtmiştir.^[19]

Türkiye'deki Amerikan okulları

2010 yılından beri düzenlenmekte olan Türki Amerikan Birliği Kurultayı'ndan bir kare.

Şehir	Kurum adı	Başlangıç	Bitiş	Açık
Bursa	Bursa Amerikan Kız Koleji	1854	1928	Hayır
İstanbul	İstanbul Amerikan Robert Lisesi	1863	-	Evet
Kayseri	Talas Amerikan Okulu	1871	1968	Hayır
Amasya	Merzifon Amerikan Koleji	1886	1924	Hayır
İstanbul	Üsküdar Amerikan Lisesi	1876	-	Evet
Mersin	Tarsus Amerikan Lisesi	1888	-	Evet

Ayrıca bakınız

• 2013 Amerika Birleşik Devletleri'nin Ankara Büyükelçiliği saldırısı
• Türkiye'nin ABD Büyükelçisi
• ABD'nin Türkiye Büyükelçisi

Dış bağlantılar

• Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Münasebetlere Ait Arşiv Vesikaları, Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT - Ankara Üniversitesi

Kaynaklar

1. Akdes Nimet Kurat. "Türkiye ile Amerika Birleşik Develetleri Arasındaki Münasebetlere ait Arşiv Vesikaları". http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/818/10381.pdf. 
2. Cemal Tunçdemir (7 Haziran 2013). "ABD’deki laikliğin en temel belgelerinden birinde Türk imzası var". 18 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141218225541/http://amerikabulteni.com/2013/06/07/abddeki-laikligin-en-temel-belgelerinden-birinde-turk-imzasi-var/. 
3. "Birinci Berberi Savaşı". 9 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141209185247/http://www.turkcebilgi.org/bilim/savaslar/birinci-berberi-savasi-24170.html. 
4. "Türkiye-ABD ilişkileri tarihçesi". TÜSİAD. 13 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120813175557/http://www.tusiad.us:80/Content/uploaded/TURKIYE-ABD_ILISKILERI-UPDATE2.PDF. 
5. "Boğazlar-Kars ve Ardahan Üzerine ABD-Türkiye Dezenformasyonu". 17 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140117201109/http://www.ozgurlukdunyasi.org:80/arsiv/151-sayi-196/420-bogazlar-kars-ve-ardahan-uzerine-abd-turk-dezenformasyonu. 
6. "İşte Çuval Olayındaki Tüm Gerçekler". 19 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141219200727/http://www.habername.com/haber/iste-cuval-olayindaki-tum-gercekler-23876.htm. 
7. "Amerikayı Kızdıran Çuval Olayı". Sözcü. 2014. 5 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141205205022/http://sozcu.com.tr/2014/yazarlar/rahmi-turan/amerikayi-kizdiran-cuval-olayi-649680/. 
8. "ABD askerine çuval geçirildi, ABD kınadı". Hürriyet. 13 Kasım 2014. 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150419113824/http://www.hurriyet.com.tr/gundem/27563546.asp. 
9. Uğur Ergan (12 Eylül 2014). "Türkiye IŞİD bildirisini imzalamadı". 4 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141204210545/http://www.hurriyet.com.tr/dunya/27188025.asp. 
10. "Türkiye ABD-Arap ortak bildirisini imzalamadı". NTV.com.tr. 11 Eylül 2014. http://www.ntvmsnbc.com/id/25537279/. 
11. "Temsilciler Meclisi Oturumu (video)". 31 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090531143917/http://www.hairenik.com:80/HairenikTV/HA_TV_Clip117.htm. 
12. "Erdoğan'dan ABD'ye 'PYD' tepkisi: Bu nasıl ortaklık?" (Türkçe). BBC. 10 Şubat 2016. 11 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160211090929/http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/02/160210_erdogan_abd. 
13. "Erdoğan'dan ABD'ye 'PYD' tepkisi: Bu nasıl ortaklık?". BBC Türkçe. 10 Şubat 2016. 11 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160211090929/http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/02/160210_erdogan_abd. 
14. "ABD: Biz YPG'yi terörist örgüt olarak görmüyoruz". Milliyet. 8 Şubat 2016. 10 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160210094821/http://www.milliyet.com.tr/abd-biz-ypg-yi-terorist-orgut/dunya/detay/2191462/default.htm. 
15. "Erdoğan: 'Sabır sınırının sonuna gelindi'". Deutsche Welle. 18 Şubat 2016. http://www.dw.com/tr/erdoğan-sabır-sınırının-sonuna-gelindi/a-19053997. 
16. "Binali Yıldırım: Gülen'in iadesi için ABD'ye 4 dosya gönderildi" www.haberturk.com. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016.
17. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/dunya/579718/ABD_den_Fethullah_Gulen_in_iadesiyle_ilgili_son_aciklama.html
18. http://www.aksam.com.tr/siyaset/bakan-cavusoglundan-feto-elebasi-gulenin-iadesiyle-ilgili-flas-aciklama/haber-541321
19. http://www.hurriyet.com.tr/bozdag-abd-guleni-iade-etmezse-turkiyeyi-bir-teroriste-feda-etmis-olacaktir-40186322