Primat

Vikipedi:Taksokutu
Primatlar

Zeytuni babun (Papio anubis)
Bilimsel sınıflandırma
Alem: Animalia (Hayvanlar)
Şube: Chordata (Kordalılar)
Sınıf: Mammalia (Memeliler)
Takım: Primates (Primatlar)
Linnaeus, 1758
Sınıflandırma

Metne bakınız.

Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Primat ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Wikispecies'te Primat ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.

Primatlar veya iri beyinli yüksek memeliler (Latince: Primates), eteneli bir memeli takımı. Goril, orangutan, şempanze, gibon ve insan gibi insansıların yanında makimsiler, marmosetgiller, galagogiller, cadı makigiller ve lorisgilleri de içerir. Primatlar çevik ve hızlı canlılardır. Çoğunluğu ağaçlarda yaşar. Hepsinin elleri, ele benzer ayakları, ileri bakan gözleri vardır.[1]

Etimoloji

Bilimsel ad "primat", bu takım içindeki herhangi bir tür için kullanılabilecek ortak isimdir. "Primat" sözcüğü, Latince'de "en başta, mükemmel, asil" gibi anlamları olan primas sözcüğünün çoğulu primatesten Fransızca'ya tekilleşerek geçen primate sözcüğünden türemiştir.

Genel Özellikleri

Anatomik Yapı

Primatlar, ağaçtaki yaşama uyum sağlamak için dört ellidir, bunun yanında kuyruklarını denge ve fazladan tutunma için kullanan türleri bulunur. Elleri çok büyük hareket olanağı sağlar.[2] Diğer etenelilerden ayrı olarak yalnızca primatlarda başparmak ve işaret parmağı cisimleri kavramaya izin veren ve birbirine kenetlenebilen yapıda evrimleşmiştir.

Zekâ

Primatlar, memelilerin en zekilerindendir. Hayatta kalma mücadelesinde aşırı hız veya güç gibi sivrilmiş fiziksel avantajları bulunmamasına rağmen, zekâlarının getirmiş olduğu kurnazlık ve yaratıcılık gibi avantajlarla başarılı olurlar.[2]

Yaşadıkları coğrafya

Primatlar tüm dünyaya yayılmışlardır. İnsan dışındaki primatlar başlıca Güney ve Orta Amerika'da, Afrika'da ve Asya'nın güneyinde bulunurlar. Bazı türlerin yaşadıkları alanlar, Amerika kıtasında Meksika'nın güneyi ile Asya'da Japonya'nın kuzeyi kadar kuzey bölgelere ulaşır.

Ekvator'un 40° kuzey ve 40° güney enlemleri arasında raslanırlar. Avrupa'da yalnız Cebelitarık kıyılarında bulunurlar. Bunların da Afrika'dan geldikleri sanılmaktadır. İki grupta incelenirler: Asya ve Afrika'daki Eski Dünya maymunları ve Orta ve Güney Amerika'daki Yeni Dünya maymunları.

Yeni Dünya maymunlarına, Güney Amerika'nın sulak ormanlarında bol rastlanır. Kuyruklarını, sarılma, kavrama, sallanma, tırmanma ve yiyecek toplamada üçüncü bir el gibi kullanırlar. Düşen yavrularını kurtarmada ve bir ağaçtan diğerine geçmede kuyruklarından maharetle istifade ederler. Bunun için bir ağacı elleriyle kavrarken diğerini de ayakları ve kuyruğuyla kavrayarak bir köprü kurarlar. Yavrular da buradan koşarak geçerler. Bazı türlerin kuyruk uzunluğu boylarından fazladır. İki beyin yarı küresinden biri kuyruğu ötekisi de diğer vücut olaylarını yönetir.

Berberi şebeği

Eski Dünya maymunları hafif ve ufak bedenlidir. Beyinleri daha büyük ve karmaşık olduğundan Yeni Dünya maymunlarından üstündür. Çok az kuyrukları vardır. Kuyruklarının sarılma ve kavrama özellikleri yoktur. Fakat kuyrukları dengelerini sağlamada, duruş vaziyetlerinde ve hatta haberleşmede rol oynar. Maymunun kuyruğunu tutuş vaziyeti, onun sosyal ve hissi durumunu belirtir. Maymunların ayak, taban ve yüzlerinin dışında vücutları tüylüdür. Kaba etleri kılsız olanlar da vardır. Kılsız yerleri kırmızımsı veya mavi renktedir. Büyüklükleri çok değişiktir. Boyları 12–13 cm olan makilerle sahibinin cebine veya bir bardağa rahatça sığabilen minik marmosetten 300 kg ağırlığı olan gorile kadar farklı birçok türü vardır.

Koku alma duyuları çok zayıf olmasına rağmen, görme ve işitmeleri güçlüdür. Çoğunlukla gündüz faaldirler. Çoğunlukla otçul memelilerdir. Ağaç filizleri, yaprak, çiçek, tohum ve meyveler başlıca yiyecekleridir. Bunun yanında böcek, yumurta, leşle beslenip daha iri hayvanların etiyle de beslenen omnivorlar da vardır. Çoğu gruplar halinde tecrübeli bir erkeğin başkanlığında yaşar. Birkaç dişi ve yavrulardan meydana gelen tek erkekli gruplar da vardır. Hamilelik devreleri türlerde farklıdır.

Doğu Brezilya'da yaşayan kuyruğu beyaz halkalı kuisiti (veya ipek maymuncuk)nin gebelik süresi 3,5 aydır. Dişiler yavrularını göğüslerinde veya sırtlarında taşır. Aşırı derecede sevgi gösterirler. Tehlike karşısında erkek sürüyü kahramanca savunur. Maymunların vücutları tırmanmaya, sıçramaya, el ve ayakları da kavramaya uygundur. El ve ayaklar beş parmaklıdır. Baş parmak diğer parmakların karşısına geldiğinden, cisimleri mengene gibi rahatça kavrarlar. Kanca tırnaklı birkaç türün dışında çoğunun el parmakları yassı tırnaklıdır. Colobes ve Atales gibi cinslerde baş parmak bulunmaz. Yiyeceklerini ağızlarına götürmek için ellerini kullanırlar. Ellerini kullanmakta çok mahirdirler. Bir kısmı küçük yiyeceklerin tohumlarını çıkarmak için baş ve işaret parmaklarını rahatça kullanırlar.

Evcil bir büyük ipek maymunu

Maymunlar oldukça meraklı hayvanlardır. Yüksekte bulunan bir yiyeceğe ulaşmak için birkaç eşyayı üst üste koymayı akıl edebilirler.

Sınıflandırma

Primatlar takımı uzun süre Önmaymunlar, Yeni Dünya maymunları ve Eski Dünya maymunları olarak üç alt takıma ayrılmıştır. En güncel sınıflandırmalara göre nemli burunlular ve kuru burunlular olarak iki alt takıma ayrılırlar.

Aşağıdaki diyagram, yaşamakta olan primatların muhtemel bir sınıflandırmasını göstermekte olup[3][4] ortak (ananevî) isimler taşıyan gruplar sağ.da gösetirlmiştir

 Primatlar 
 Haplorhini 
 Simiiformes 
 Catarrhini 
 Hominoidea 
 Hominidae 
 Homininae 
 Hominini 

 insanlar (familya Homo) 

 şempanzeler (familya Pan) 



 Gorillini 

 goriller (familya Gorilla) 

 orangutanlar (alt familya Ponginae) 

 Gibongiller (familya Hylobatidae) 

 Eski Dünya maymunları (üst familya Cercopithecoidea) 

 Yeni Dünya maymunları (parvorder Platyrrhini) 



 Tarsiiformes 

 tarsierler (üst familya Tarsioidea) 




 Strepsirrhini 
Lemuriformlar

 lemurlar (üst familya Lemuroidea) 

 lorisler ve akrabaları (üst familya Lorisoidea) 
prosimianlar
maymunlar
büyük kuyruksuz maymunlar
insanlar
ikince derece kuyruksuz maymunlar

Bilimsel isimleri olan bütün grupler monofiletikdirler ve bilimsel tasnif sırası, ilgili neslin evrimsel tarihçesini yansıtır. Ananevî olarak isimlendirilmiş gruplar sağda gösterilmiştir; bunlar (Clark'a göre; yukarı bkz.) "yükselen diziler" meydana getirir ve birçok grup parafiletiktir:

Böylece iki grup kümesi ve bundan dolayı meydana gelen farklı isimler uyuşmamakta olup bilimsel isimleri genelde ananevî olan ortak isimlerle denkleştirmekte problem yapmaktadır. Mesela Hominoideler süper familyasını ele alalım. Sağdaki ortak isimler açısından bu grup, kuyruksuz maymunlar ve insanlardan meydana gelir ve gruptaki bütün elemanlar için ortak bir isim yoktur. Buna "hominoidler" gibi yeni bir ortak isim vermek, problemin çözümü için bir çaredir. Başka bir ihtimal de kullanılan ortak isimlerden birini daha geniş kapsamlı olarak kullanmaktır. Mesala 2005'te omurgalı paleontolojicisi Benton, kitabında "Kuyruksuz maymunlar, Hominoideler, bugün gibonları ve orangutanları … gorilleri ve şempanzeleri … ve insanları içerir";[5] dolayısıyla Benton "kuyruksuz maymunlar" diye yazarak "hominoidler"i kastetmiştir. Bu durumda bu grup şimdiye kadar "kuyruksuz maymun" olarak adlandırılken şimdi "insandışı kuyruksuz maymunlar" olarak adlandırılmalıdır.

2005 tarihinden itibaren hangi metodolojinin hakim olacağı konusunda birlik yoktur: ananevî (yani ortak), ama parafiletik isimlerin mi, yoksa sadece monofiletik isimlerin mi kullanılacağı; veya 'yeni' ortak isimlerin veya eski isimlerin adaptasyonlarının kullanılacağı konusu açıktır. Rekabet hâlindeki iki teşebbüs biyolojik kaynaklarda bulunmaya devam edecek, hatta çoğu zaman aynı eserin içinde ve bazen aynı yazarca kullanılmaya devam edecek. Böylece Benton, "kuyruksuz maymunlar"ı insanlara dahil ederken tekrar tekrar "kuyruksuz maymun benzeri" (İng. "ape-like") ifadesiyle "insan yerine kuyruksuz maymun gibi" demek istemiştir; ve başkalarının yeni bir fosile karşı reaksiyonlarını yazarken "Orrorin'in … insan olacak yerde kuyruksuz maymun olduğu iddiaları…" demektedir.[5]

Varlığını sürdüren primat familyalarının güncel sınıflaması şöyledir:

Kaynakça ve dipnotlar

  1. ↑ Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003, primates
  2. 1 2 Toute l'historie du monde de Monsieur Jean-Claude Barreau.
  3. ↑ Cartmill, M.; Smith, F. H. (2011). The Human Lineage. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-21145-8. https://books.google.com/books?id=X058kYnhxC0C&pg=PA90.
  4. ↑ Groves, C. P. (2001). Primate Taxonomy. Smithsonian Institution Press. 1-56098-872-X.
  5. 1 2 Benton, Michael J. (2005), Vertebrate palaeontology, Wiley-Blackwell, ISBN 978-0-632-05637-8, https://books.google.com/books?id=SyJO3vpCk8AC, erişim tarihi: 2011-07-10, s. 371
This article is issued from Vikipedi - version of the 2/29/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.