Işgın

Vikipedi:Taksokutu
Işgın

İran'da Zibed (زیبد) tepelerinde olgun tohumlu ışgın
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Plantae (Bitkiler)
Klad Angiosperms
(Kapalı tohumlular)
Klad Eudicots
(İki çenekliler)
Klad Core eudicots
Takım: Caryophyllales
Familya: Polygonaceae
(Kuzukulağıgiller)
Alt familya: Polygonoideae
Oymak: Rumiceae
Cins: Rheum
Tür: R. ribes
İkili adı
Rheum ribes
L., 1753
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Işgın ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Wikispecies'te Işgın ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.

Işgın[1][2][3][4][5][6][7] ya da Işkın[8][9] (Rheum ribes), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından 1000 – 4000 m yüksekliklerde yetişen, mayıs-haziran aylarında sarımsı beyaz çiçek açan, 40–150 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir ravent türü[1]. Tanımlanmış 103 Rheum türünden biridir ve nominat (autonym) seksiyonda (sect. Rheum) sınıflandırılır[10]. Güneybatı Asya'nın ılıman ve subtropikal bölgelerinde (Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan, Ermenistan, Azerbaycan, Irak, İran, Afganistan ve Pakistan) yayılım gösterir ve Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür. Cinsin diğer türleriyle serbestçe melezlenebilen ışgının çiçekleri hermafrodittir ve tozlaşması rüzgâr tarafından yapılır[11]. Tıbbi bitkilerden olup farmakolojik araştırmalarda çok sık kullanılır.

Salkım biçimli çiçek durumunu (inflorescence) taşıyan genç sürgünler (sap) yetiştiği yörelerde taze olarak tüketilir. Kivi tadında mayhoş lezzetli sevilen bir sebze olsa da Türkiye'de halk arasında «meyve» olarak da nitelendirilerek muz ve kivi ile kıyaslanıp «Doğu'nun muzu» ya da «kivisi» biçiminde lanse edilir[12]. Yüksek yaylalarda karların erimeye başladığı mevsimde fil kulağı biçimli geniş kaba yaprakların arasından yükselen gövde (çiçek durumu sapı) köylülerce dibinden kesilerek dağlardan şehirlere getirilir ve «ışgıncı» ya da «ışkıncı» denen satıcılar tarafından demet demet pazarda satılır.

Adlandırma

Türkçede ışgın ya da ışgın otu adıyla kitap dilinde yaygındır ve halk dilinde de bu ve bunun varyasyonları (ışkın, ıçgın, ıçkın, uçkun, uçgun, uşgun, uşkun, aşgın, aşkın, eşkin, eşgin) kullanılır[1]. Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «ışgun» (اِشْغُنْ) biçiminde geçer ve "şerbeti çiçek hastalığı için iyi gelen, çiçeği kırmızı bir ot" olarak tanımlanır[13]. Farsçada da Türkçeden geçme bir alıntı olarak «eshghan»[14] biçiminde görülür ve Rheum ribes ile birlikte Rheum turkestanicum türü için de kullanılır. Türkçede «ışgın» adı geniş anlamda ravendin cins adı olarak da kullanılır: «İngiliz ışgını» ya da «bahçe ışkını»[15] (Rheum rhaponticum), «Anadolu ışgını» (Rheum ribes). Yenen kısmı Anadolu ışgınında "çiçek sapı" iken, İngiliz ışgınında "yaprak sapı" kısmıdır. Türkçe kaynaklarda bazen Anadolu ravendi (ya da Anadolu raventi[16]) adı da Rheum ribes olarak kullanılır. Fakat eski Osmanlıca kaynaklarda geçen Râvend-i Rûmî [راوند رومی] (Anadolu ravendi) adı bir labada (Rumex alpinus) türü için kullanılmıştır ve bu labadaya Afyon Emirdağ'da «ışgın» adı da verilmektedir[1]. Diğer Türk dillerinde geçen kökteş biçimler o yörelerde yetişen başka Rheum türleri için kullanılır. Türkmence yşgyn (eski yazı: ышгын okunuşu: ışgın) adı Rheum turkestanicum türünü ifade ederken, Kırgızca ышкын (okunuşu: ışkın) adı Rheum cinsinin genel adı (Rheum tangutium таңгыт ышкыны; Rheum maximowiczii Максимович ышкыны; чүкүрү ышкын) olarak kullanılır.

Sapı muz gibi kolayca soyularak yendiği için «yayla muzu»[17][18][19][20], «dağ muzu»[17][21], «Doğu muzu» adlarıyla ya da etnik vurgu yapılarak «Kürt muzu»[22], «Zaza muzu»[23] nitelemesiyle veya yetiştiği şehirlerin adı vurgulanarak Hakkâri'de «Hakkâri muzu»[24], Van'da «Van muzu», Bitlis'te «Bitlis muzu», Muş'ta «Muş muzu»[25], Tunceli'de «Dersim muzu»[26], Erzurum'da «Erzurum muzu» [27], Adıyaman'da «Adıyaman muzu»[28], Adıyaman'ın Çelikhan ilçesinde «Çelikhan muzu»[29], Bitlis'in Tatvan ilçesinde «Tatvan muzu»[30] olarak da lanse edilir. Elazığ'ın Çaybağı bucağında ise «Çaybağı muzu»[31] adıyla sunulur.

Species Plantarum (1753)

Latince tür adı Rheum ribes harfiyen «frenküzümü ravendi» anlamındadır ve epiteti (ribes) Frenk üzümünün (Ribes) cins adından gelir[32] ve Arapça kökenlidir[33][34][35][36]. Arapçada ribâs[37][38] (ريباس) ya da ravendü'r-ribâs[39] (راوند الريباص ) adı geçer. Zazacada (rıbês ; Tunceli Zazacasında: rubes, ruves, rıves[26]), Kürtçede (ribês[40], ribêz[41], rêvaz, rêvas, rêwas, rêwaz) ve Farsçada kullanılan rivas[42][43] (ريواس) biçimleri Arapça kökenlidir. İbranicede «Hermon Dağı ribes'i/ravendi» anlamına gelen ribes hermoni[44] (רִיבָּס חֶרְמוֹנִי) adı kullanılır. Özbekçe rovoch (eski yazı: ровоч) adı bütün Rheum türleri için kullanılır.

Süryanicede yaghmīṣā[35][45] (ܝܓܡܝܨܐ) adı kullanılır. Süryaniceden de Arapçaya yağmisâ[35][46] (يغميصا) biçiminde geçmiştir.

Ermenicede xanjil haġarǰi (Խանձիլ հաղարջի)[47] adı kullanılır. Ermenicede Türkçeden geçme işxun (իշխուն) biçimi de kullanılır.

Azericesi «frenküzümü ravendi»[48] (qarağat rəvəndi) anlamına gelir.

Daricede (Afganistan Farsçası) çukri[49] (چکری) adı kullanılır.

İngilizcede «siğilli yapraklı ravent» (warted-leaved rhubarb[50] ya da warty-leaved rhubarb[51]), «Suriye ravendi» (Syrian rhubarb[15][52]), «Irak ravendi» (Irak rhubarb[15]), «Arap ravendi» (Arabian rhubarb), «Arap frenküzümü» (Arabian ribes[53]), «Lübnan Dağı frenküzümü ravendi» (currant rhubarb of Mount Libanus[53]), «frenküzümü meyveli ravent» (currant-fruited rhubarb[54]), «frenküzümü ravent» (rhubarb-currant[55]), «Babil ravendi» (rhubarb of Babilonia[56]) adları kullanılır.

Bitkilerin modern sınıflandırmasına yön veren Carl Linnaeus'un Species Plantarum adlı kitabının 1753'teki ilk baskısında yer alan Linnaeus öncesi (Pre-Linnaean) ilk dönem Rheum ribes adlandırma ve tanımları[57][58]: Lapathum orientale, aspero & verrucoso folio, Ribes arabibus dictum < Dill. elth. 191. t. 158. f. 192. [1732]; Lapathum orientale tomentosum rotundifolium, Ribes arabum dictum < Breyn. E. N. C. cent. 7. p. 7.; Lapathum orientale asperum, folio subrotundo, fructu magno purpureo < Pocock orient. 189. t. 84.; Ribes arabum < Rauw. It. 266. 282. [1583]; Ribes arabum, foliis petasitidis < Bauh. pin. 455.

Morfoloji

Bitki 40–150 cm boyunda yükselir. Sert yapılı ve otsudur. Gövde tabanda yapraklıdır. Tam olarak loplu olmayan büyük yaprakları kırmızımsı, unlu görünümde pullu, oluklu olup böbrek şeklindedir ya da fil kulağını andırır. Lamina rotundat (40–50 cm çapında) kenarları ince dişli (dentikülat) ve buruşuk yapıdadır. Yaprakların yüzeyi ve petiol pürüzlü ve serttir[4]. Pediseller ortada ya da ortanın altında eklemli olup periant segmentleri meyve zamanında kalıcıdır[59]. Labadanınkilere benzeyen çiçekleri ufak olup sarımsı beyazdır. Haziran ile temmuz aylarında çiçeklenir ve bir ay içinde de tohumları olgunlaşır[60]. Tohumları (meyvesi) üç köşeli ve çok geniş kırmızımsı kahverengi kanatlıdır[61][62] ve 9–15 mm boyundadır. Kazık kökleri çokyıllıktır.

Habitat

Yükseklerde (1800 - 2800[60] ya da 2300 - 2700[62] veya 1000 - 4000 [63] metrelerde) kayalık ve çakıl yamaçlarda yetişir. İran'da bir yavşan (Artemisia sieberi) türüyle birlik (plant community) oluşturur[64].

Dağılımı

İran-Turan fitocoğrafyası elementidir[62]. Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan[65][66], Ermenistan, Azerbaycan[67], Irak, İran, Afganistan[63] ve Pakistan'da[63] dağılım gösterir. En yoğun yetiştiği yerler Doğu ve Güney Anadolu, Kuzey Irak ve Kuzeybatı İran'dır ve 1800 ilâ 2800 metre yüksekliklerde yetişen tek Rheum türüdür[61].

Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür ve doğu illerinde (Ağrı, Muş, Bitlis, Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Malatya[68], Tunceli, Hakkâri, Van, Erzurum, Iğdır[69], Kars, Sivas[70], Adıyaman, Kahramanmaraş[71] ve Hatay'da Amanos dağı[72]) 1800 – 2800 m yüksekliklerde yayılım gösterir. Şimdilik Türkiye'de tehlike altında bulunmasa da, ticari amaçlı aşırı toplanması türün geleceğini zora sokan etmenlerin başında gelir.

Azerbaycan'da yalnızca Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde yayılan bitki Azerbaycan Kırmızı Kitabında 1989 yılından beri yer almaktadır[73][74] ve neredeyse tehdit altındaki türler (NT) kategorisindedir. G. Ş. Şirəliyev tarafından Batabat'taki 2 hektarlık kültürel flora alanında yetiştirilip türün biyolojisi üzerine ayrıntılı bilgi çıkarılmıştır. Gıda ya da tıbbi amaçlı toplamalar, hayvancılığın yayılması ve yeni dağlık yolların açılması gibi etkenler türün Nahçıvan'daki dağılımını oldukça sınırlasa da ender olarak Duzdağ, Validağ, Gışlag, Darıdağ ve Nohuddağ yörelerinde taşlı yamaçlarda görülebiliyor[73].

Ermenistan'da oldukça nadir bulunur ve soyu burada tehlike altında olduğu için Ermenistan Kırmızı Kitabında yer alır[74]. Hosrov Ormanı Devlet Korunağında (Խոսրովի անտառ պետական արգելոց) tehlikedeki türler kategorisindedir[75].

İran'da Rheum cinsinin dört türünden biridir. Diğer türleri Türkmenistan ile Özbekistan'da da görülen Rheum turkestanicum ile İran'a özgü endemik olan Rheum persicum türüdür. Dördüncü ve son tür 2012 yılında Kuzeydoğu İran'da Razavi Horasan Eyaletinde keşfedilen Rheum khorasanicum türüdür ve morfolojik olarak Rheum ribes türüne oldukça benzer ve onunla karıştırılır. İran'daki türlerin hepsi nominat seksiyonda (Rheum sect. Rheum) sınıflandırılır[10].

Pakistan'da yedi Rheum türünden (Rheum australe, Rheum moorcroftianum, Rheum ribes, Rheum spiciforme, Rheum tibeticum, Rheum webbianum, Rheum wittrockii) biridir ve Belucistan eyaletinde (Shogot ile Lutkho arasında) 1800 m yüksekliklerde dunit kayalıklarda taşlık ve yamaç arazide görülür[76][77].

Lübnan'daki tek Rheum türüdür ve 1500 m yükseklikteki dağlık alanlarda görülür[78][79].

Suriye[80] ve Ürdün'de[81] iki Rheum türünden (Rheum ribes, Rheum palaestinum) biridir.

İsrail'de Rheum cinsinin iki türünden biri Rheum ribes'tir (ריבס אמתי harfiyen "gerçek ışgın") ve Suriye toprağıyken 1981'de ilhak ettiği Golan Tepelerinin parçası olan Hermon Dağında yetişir; diğer tür ise Necef Çölünde görülen Rheum palaestinum (ריבס המדבר harfiyen "çöl ışgını") türüdür[82]. Rh. palaestinum türü İsrail'de endemiktir ve kırmızı listede yer alırken Rh. ribes türü kırmızı listede değildir[83].

Besin olarak tüketimi

Türkiye'de bahar sonu yaz başlangıcında (yöresine göre değişkenlik gösteren bir aylık sürede: nisan sonu, mayıs ayı, haziranın ilk yarısı) çiçek durumunun lifli sapları dağ köylülerince yükseklerden/yaylalardan toplanıp Doğu Anadolu şehirlerindeki (özellikle Elazığ, Erzincan, Gaziantep, Hakkâri, Van) pazarlarda «ışgıncı» ya da «ışkıncı»[68] denen satıcılar tarafından demetler hâlinde satılır[1][84] ve kabuğu muz gibi soyulduktan sonra genelde tuza bandırılıp çiğ olarak yenir[1][85][86]. Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olan ışgının kiviye yakın bir tadı vardır[21]. Hakkâri'de dondurma («uşkunlu dondurma»[87] ya da «uçkunlu dondurma»[88]) olarak da değerlendirilir. Bitlis Adilcevaz'da turşusu yapılır[21]. Tunceli'de ve Bitlis'te pişirilerek yendiği de olur. Erzurum'da sebze olarak değerlendirilir.[89]. Elazığ'da «ışgınlı yumurta»[90] (ya da «ışkınlı yumurta»[91]) ve «ekşili ışgın»[92], Van'da «kavurmalı uşgun ekşilisi»[93] ya da «eşgili yemeği»[94] adlı yemek yapılır. «Işgınlı kapuska» (ya da «ışkınlı kapuska»[91]) adlı yemekte de kullanılır. Hakkâri'de «uçkunlu kek»[95] olarak da değerlendirilir. Işgın adı Türkçede ravent (Rheum rhabarbarum) anlamında da kullanıldığı için Batı mutfağından aktarılan yemek tariflerinde («ışgınlı kek», «ışgınlı kıtırlı kek»[96], «ışgınlı limonlu kek», «ışgınlı pasta», «ışgınlı tart», «ışgınlı çilekli pay», «ışgınlı krambil», «ışgın reçeli») doğrudan ravent anlamındadır.

Pakistan'da salata olarak çiğ yenir ve Belucistan eyaletinin kuzeyinde yerel pazarlarda satılır[63].

Tıbbi kullanımı

Halk tıbbında kullanımı

Yetiştiği yörelerde halk tıbbında kullanımı oldukça yaygındır. Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olup mideyi kuvvetlendirir. Kusmayı önler. Tanen bakımından zengin (%8-10) olan kökleri (Rhizoma Rhei ribi) müshil (iç sürdürücü) değil ishal önleyici (bir başka deyişle kabız etkili[1][97] ya da peklik verici) özelliğe sahiptir. Tanenler, proteinleri çökerten, kanı aglutine eden kabız etkili bileşiklerdir. Taze iken dış kabuğu soyularak sebze gibi yenen gövde kısmı Bitlis civarında sindirimi kolaylaştırıcı olarak yemeklerden sonra alınmaktadır. Van, Bitlis, Erzurum gibi illerde kökleri basur tedavisinde ve diyabetli kişilerde hipoglisemik etki oluşturması amacıyla kullanılmaktadır.[42][98][99][100]. Erzurum'da ayrıca boşaltım sistemi enfeksiyonlarında kullanılmaktadır[99]. Kars'ta çiçek sapı taze olarak yendiği gibi kökü de diyabet için kullanılmaktadır[101]. Yine Kars'ta diyabet, kolesterol ve mide hastalıkları için kullanılır[102]. Kökü Tunceli'de diyabet tedavisinde kullanılır[103]. Şırnak Cizre'de kökleri şeker hastalığına karşı kaynatılarak içilir ve gövdesi de yüksek tansiyonu indirmek ve mide rahatsızlıklarını gidermek için yenilir[104]. Kökü Ürdün'de halk tıbbında hipertansiyon, diyabet, böbrek taşı ve obezite için kullanılır[105]. İran'da Horasan eyaletinin Zengilanlu (زنگلانلو) yöresinde meyve ile yaprak sapı (petiole) diüretik (idrar söktürücü), kan temizleyici ve sarılık giderici olarak kullanılır[106].

Bingöl'de ışkın kökü kurutulup öğütüldükten sonra yoğurtla karıştırılıp yüzdeki sivilce ve lekelere karşı kullanılır.

Elazığ yöresinde şap hastalığına karşı ışgın kökü kaynatılarak hayvana içirilir[107].

Farmakolojik kullanımı ve etkinliği

İçerdiği güçlü etkin maddelerden dolayı farmakolojik araştırmalarda oldukça populerdir. Işgının farmakolojik incelemesi 1939 yılında yapılan çalışmalarla başlamış yirmi beş yıllık bir aradan sonra 1964 yılında yeni çalışmalarla devam edilmiş. Yine yirmi yıllık bir aradan sonra 1985, 1989, 1990 yıllarında çalışmalar artmış, on yıllık kısa bir aradan sonra 2000'li yıllarda araştırmalarda büyük artış olmuş.[108]

Özellikle pişirildiğinde polifenol miktarı bakımından oldukça zengin olduğu gözlenmiştir. Antioksidan vitaminler bakımından zengin olabileceği düşünülmektedir. Taze sürgünleri C vitamini açısından zengin, A ve E vitaminleri açısından ise fakirdir. Ayrıca selenyum düzeyi de beslenme açısından yeterli orandadır[2].

Işgının sap ve köklerinden elde edilen kloroformlu ve metanollü ekstrelerinin antioksidan etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada en yüksek aktivite %93,1 ile %84,1 engelleyicilikle köklerde, en az aktivite ise %82,2 ile %82,0 engelleyicilikle saplarda görülmüştür[109].

Işgın yaprağından elde edilen metanollü ve sulu ekstrelerin peptik ülser için gastrik koruyucu etkinliğinin araştırıldığı bir çalışmada mide asidi üretimini inhibe eden (engelleyen) standart ülser ilacı simetidin ile karşılaştırılabilir bir koruyucu etkinliğe sahip inhibitör (engelleyici) olduğu bulunmuştur[110].

Günümüzde, asetilkolin parçalanması için temel bir enzim olan asetilkolinesterazın (AChE) inhibitörlerinin (engelleyicilerinin) kullanımı, Alzheimer hastalığı gibi nörodejeneratif hastalıkların hafif ve orta tedavisinde en önemli tiplerden biridir. İnhibitör özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada yaklaşık 100 değişik bitki incelenmiş ve bunlardan üçünün (Levisticum officinale, Bergeris integrima, Rheum ribes) %50 den fazla AChE inhibitör etkisi gösterdiği bulunmuştur[111].

Hem sanayi ülkelerinde hem de gelişmekte olan ülkelerde ölüm oranını yükselten koroner kalp hastalığının (CHD) birincil ana etkeni hiperkolesterolemidir (hypercholesterolemia) ve trigliserit bakımından zengin olan lipoproteinlerin de doğrudan ya da dolaylı aterojenik olduğu rapor edilmiştir. Işgından elde edilen etanollü ve sulu ekstrelerin hipotiroid tavşanlarda lipid konsantrasyonlarını incelemeye yönelik bir çalışmada ışgın özütünün tavşandaki plazma lipidlerinin azaltımı niyasine göre daha fazla yaptığı bulunmuştur. Bu yüzden ışgın potansiyel hipolipidemiktir ve koroner kalp hastalığının risk faktörleri olan hiperkolesterolemi ve hipergliserideminin tedavisinde kullanılabilir olduğu düşünülmektedir[112].

Işgından elde edilen ekstreler İran'da tip 2 diyabet tedavisinde farmakolojik araştırma konusudur[113].

Işgından elde edilen ekstre, bakteri ve mantarların gelişimlerini değişik oranlarda etkileyen antimikrobiyal maddeler ihtiva eder[114]. Işgından elde edilen ekstreler hastalık yapıcı gram-negatif bakterilere karşı etkilidir[115]. Işgın çiçeğinden elde edilen ekstrenin bitkilerde hastalık yapan mantarların spor çimlenmesi ve büyümesini inhibe eden (engelleyen) bir inhibitör (engelleyici) olduğu düşünülüyor[116]. Bitkinin farklı kısımları farklı antimikrobiyal etkiye sahip aktif bileşikleri içerir. Bu aktif bileşikler içinde en etkilisi etanoldür[3]. Işgın sürgünlerinden krizofanol, fiskiyon ve emodol antrakinonları ile kersetin, 5-dezoksikersetin, kersetin 3-0-ramnozit, kersetin 3-0-galaktozit, kersetin 3-0-rutinozit flavonoitleri izole edilmiştir[117]. Balıklarda görülen bakteri kökenli hastalıkların tedavisinde kullanılabilir özelliktedir [6]. İran'ın 64 antibakteriyel tıbbi bitkileri arasında yer alır[118].

Türkiye'deki 16 tıbbi bitkiden elde edilen etanol ekstresinin uçuk yapan herpes simpleks (HSV) virüsü ile sindbis humması yapan sindbis virüsü (SINV) üzerindeki antiviral etkilerinin incelendiği bir araştırmada kardelen türü (Toros kardeleni, Galanthus elwesii) ile ışgın (Rheum ribes) ekstrelerinin en kuvvetli anti-HSV etki yaptığı görülmüş ve kardelenden elde edilen ekstrenin ayrıca en etkili anti-SINV olduğu da gözlenmiştir[119].

Işgın kökünde antitümör etkiye sahip maddelerin olduğu düşünülmektedir[120]. Fakat, antioksidan özelliği olduğundan kanseri engelleme yolunda olumlu sonuçlar verebileceği düşünülen Rheum ribes üzerine yapılan bir araştırmada[121] ilk bulgulara göre kaynatma yöntemi ile elde edilen ekstrelerin kanserli hücreler üzerinde antiproliferatif (hücre büyümesini engellemekte kullanılan ya da bu eğilimde olan) bir etkisi bulunamamıştır.

Elazığ yöresinde yenebilir yabani bitkilerdeki nitrat, nem ve kül miktarının tespiti için yapılan bir araştırmaya göre en düşük nitrat miktarı ışgında (43.42 mg/kg) ve en yükseği de semizotu (Portulaca oleracea) bitkisinde (6560.95 mg/kg) tespit edilmiştir[122].

İran'da Serçeşme Bakır Madeni etrafında toplanan bitkilerdeki stronsiyum miktarını bulmaya yönelik bir çalışmada köklerde stronsiyum aralığı en düşük miktar olarak Isatis cappadocica türü çivit otunda (23.1 ppm) ve en yükseği de Rheum ribes ışgınında (383 ppm) tespit edilmiştir[123].

Tıbbi sakıncaları

Akut böbrek yetmezliklerinin önemli sebeplerinden biri olan rabdomiyoliz vakalarında etyoloji genellikle travmalar olmasına rağmen çeşitli toksinler de sebep olmaktadır. Etanol, mantar zehirlenmesi ve karbonmonoksite bağı olgular bildirilmesine rağmen bitki kökenli toksinlerin sebep olduğu rabdomiyoliz olguları nadirdir. Bunlardan biri de etanol ihtiva eden ışgının (Rheum ribes) aşırı yenmesiyle oluşan rabdomiyolizdir[17].

Amerikan Pediatri Akademisi (AAP, American Academy of Pediatrics) tarafından açıklanan ve özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyecek arasında yer alan «ışgın»[124] ya da «uşgun»[21] adıyla kastedilen Rheum ribes değil ravent olarak da bilinen Rheum rhabarbarum türüdür. Aynı cinsten olsalar da çiçek sapı çiğ olarak da yenen yabani Rheum ribes ile yaprak sapı ancak pişirilerek yenen kültür bitkisi Rheum rhabarbarum bazen "ışgın" adı altında birbiriyle karıştırılabiliyor.

Boyarmadde olarak kullanımı

Işgın köklerinden Hakkâri'de yünleri bej renge boyamak için kullanılır. Suyun içinde bir süre bekletilen köklerine yün katılıp 3 saat kaynatılarak koyu bir bej renk elde edilir[125]. Bitlis'te ışgın kökleri suda bekletilir ve sonra da içine yün konarak bir saat kaynatılarak mavi renk elde edilir[126]. Van ilinde (Güzelsu ve Taşdöndüren köylerinde) «urtifan» (Rheum ribes) adlı bitkiden yün için boyar madde elde edilmektedir. Mordan kullanılmadan hardal rengi, değisik mordan maddeleriyle kiremit rengi, nefti yeşil, bordo, kanarya sarısı olmak üzere değisik renkler elde edilir[127].

Hayvanlarca kullanımı

Xylena exsoleta kelebeği
Xylena exsoleta tırtılı

Hayvancılıkta değerlendirilmez. Besi hayvanlarının ışgınla beslenmediği düşünülmektedir[69].

«Minik zümrüt»[69][128] ya da «Işgınzümrütü»[129] (Callophrys mystaphia) adlı kelebeğin ana besin bitkisi olan ışgının aşırı toplanması kelebeğin soyunu tehlikeye atmaktadır.[128]. Bu kelebek dünyada yalnızca Türkiye (ışgın yetişen yöreler: Iğdır, Van, Hakkari, Kars, Siirt) ile İran'da Zagros dağlarındaki Dena (دنا) ya da Kuh-i Dinar denilen tepelerde bulunmaktadır. Minik zümrüt tırtılları Türkiye'de Rheum ribes ile, İran'da ise Rheum persicum ile beslenmektedir. Besin bitkisine birkaç metreden daha uzak bir mesafede görülmediği için yayılma yetisinin oldukça zayıf olduğu düşünülmektedir. Ayrıca etrafta başka çiçekler olmasına rağmen, kelebekler sadece ışgın çiçeklerinden balözü toplamayı tercih etmektedir. Tırtılları ışgın üzerinde mayısın son günlerinden temmuzun ortalarına kadar beslenir. Bu dönem aynı zamanda ışgının köylülerce toplanma zamanıdır ve ışgının sökülmesiyle birlikte kelebek tırtılları da erginleşip yumurta dökmeden önce imha olmaktadır[69]. Bunun yanı sıra aşırı otlatma ve erozyon nedeniyle de tehdit altında olan türün üzerindeki baskıyı azaltmak için ışgın bitkisinin yetiştirilmesi öneriliyor[130].

Avrupa, Afrika ve Asya'da yaşayan ve Türkiye'de de Adana, Amasya, Ankara, Aydın, Burdur, Eskişehir, Mersin, Kars, Manisa, Kahramanmaraş, Yozgat illerinde bulunan Xylena exsoleta adlı kelebeğin tırtılı Allium cepa, Beta vulgaris, Spinacia oleracea, Brassica rapa, Leucanthemum vulgare, Taraxacum officinale, Humulus lupulus, Lathyrus pratensis, Pisum sativum, Linum usitatissimum, Malus pumila , Rubus idaeus, Papaver, Salix, Vaccinium myrtillus, Vitis, Ononis, Rumex longifolius gibi oldukça geniş yemek listesiyle beslenirken Van'da (Erek dağlarında) da görülmesi ancak 2008 yılında olmuştur ve burada besin bitkisi ışgın (Rheum ribes) yapraklarıdır[131].

Bahçecilikte kullanımı

Işgın (Rheum ribes) diğer bir ravent türüyle (Rheum officinale) birlikte "süs ravendi" olarak bahçecilikte kullanılır[132][133].

İnanç ve Mitoloji

Zerdüştlükte iyilikçi Ahura Mazda'nın yarattığı ve Keyumers (کیومرث) ya da Geyumert (گیومرت) denilen ilk insan kötülükçü Ehrimen tarafından öldürülünce tohumlarını Güneş kırk yıl arıtır ve onlardan ışgın (Rheum ribes) filizlenir. Bu ışgın daha sonra ilk ölümlü erkek ve kadın olan Meşye ve Meşyane'ye (مشيه و مشيانه) dönüşür[134][135][136].

Kaynaklar

  1. 1 2 3 4 5 6 7 Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
  2. 1 2 Ömer Munzuroğlu, Fikret Karataş ve Nazmi Gür (2000), Işgın (Rheum ribes L.) Bitkisindeki A, E ve C Vitaminleri ile Selenyum Düzeylerinin Araştırılması, TÜBİTAK Turk J Biol 24 (2000) 397–404
  3. 1 2 Hüseyin Tanış, Lutfiye Karcıoğlu, Emel Dıraz ve Ashabil Aygan (2010), Kahramanmaraş Bölgesinde Yetişen Işgın (Rheum ribes L.)’ın Antibakteriyal Aktivitesinin Belirlenmesi, KSÜ Doğa Bil. Derg., 13(2), 2010
  4. 1 2 Prof. Dr. Nevin Tanker, Prof. Dr. Mehmet Koyuncu ve Prof. Dr. Maksut Coşkun (1998), Farmasötik Botanik, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, no: 88, ikinci baskı 2004, Ankara
  5. ↑ Refik Alan & Hüseyin Padem (1989), Erzurum ve Yöresinde Sebze Olarak Kullanılan Yabani Otlardan Işgın, Uzun Yemlik, Madımak, Tel Pancarı ile Ebegümeci Üzerinde Araştırmalar, Gıda (1989) 14 (5) 281-287
  6. 1 2 Doç. Dr. Mustafa Sarıeyüpoğlu & Meliha Köksal (1996), Balık hastalıklarının tıbbi bitkilerle tedavi ve kontrolünün araştırılması, Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran 1996, Erzurum
  7. ↑ E. Altundağ & N. Özhatay (2009), Local names of some useful plants from Iğdır Province (East Anatolia), İstanbul Ecz. Fak. Mec. 40 (2008-2009)
  8. ↑ Prof. Dr. Hasan Eren (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü
  9. ↑ Abdulvahap Yoğunlu (2011), Tunceli ekonomik değeri olan bitkiler raporu, “Sektörel Araştırmalar Serisi-5”, Aralık 2011
  10. 1 2 Azarnoosh Jafari, Ghadir Taheri, Bahram Baradaran & Ahmad Reza Behrami (2012), Rheum khoırasanicum (Polygonaceae), a new species from Iran, Finnish Zoological and Botanical Publishing Board 2012, Ann. Bot. Fennici 49: 00-00, Helsinki
  11. ↑ Plants For A Future
  12. ↑ Şırnak Haber : Doğu'nun muzu ve kivisi 'uçkun' büyük ilgi görüyor
  13. ↑ Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 1, sayfa: 109
  14. ↑ Mohammad Reza Joharchi & Mohammad Sadegh Amiri (2012), Taxonomic evaluation of misidentification of crude herbal drugs marketed in Iran, Avicenna Journal of Phytomedicine, Vol. 2, No. 2, Spring 2012, 105-112
  15. 1 2 3 MULTILINGUAL MULTISCRIPT PLANT NAME DATABASE: Sorting Rheum names
  16. ↑ ebitki.com
  17. 1 2 3 Y. Koç, A. Ünsal, E. Ahbap, T. Sakacı, T. Baştürk, M. Yılmaz (2006), Nadir Görülen İki Farklı Rabdomiyoliz Nedeni, Şişli Etfal Eğitim ve Araşltırma Hastanesi, Nefroloji Kliniği, İstanbul. Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi, Cilt / Vol. 15, No: 4 Ek / Supplement 2, Ekim / October 2006
  18. ↑ Yayla muzu fiyatıyla ithal muza fark attı
  19. ↑ Hizan uçkunu tezgahlarda
  20. ↑ www.lefestindedoudette.fr (« Yayla muzu », en turc, cela signifie « banane des plateaux » et cette banane-là ne se trouve que pendant quelques semaines, vendue en bottes à la sauvette dans les rues de Turquie.)
  21. 1 2 3 4 adilcevaz.net : Uşgun Çocuklara Zararlı
  22. ↑ Yüksekova Haber: Rêvas
  23. ↑ Bu da Zaza muzu
  24. ↑ Reyan Tuvi, Orada bir şehir var uzakta bu kadar gözden ve gönülden ırak olmayı hak etmiyor, Hürriyet Gazetesi
  25. ↑ UŞKUN NEDİR?(muş muzu)
  26. 1 2 Kırmanciya Belekê, 2009 (Dersimcede ise kimi bölgelerde rıves kimi yerlerde rubes kimi yerlerde ise ruves olarak adlandırılmaktadır.)
  27. ↑ Erzurum muzu ışkın kapış kapış
  28. ↑ Adıyaman Muzu Işkın Çıktı
  29. ↑ Işkın Bitkisi Seyyar Tezgahları Süslüyor & Çelikhan'ın Muz'u ışkın Çıktı
  30. ↑ Tatvan Belediyesi : halkın Tatvan muzu adını verdiği, başka yerlerde fazla yetişmeyen eşkin (uşkun)
  31. ↑ MUSTAFAKÖY / Kovancılar /Elazığ
  32. ↑ Flora Hibernica (1836) (Name, Ribes, a word applied by the Arabic Physicians to a species of Rhubarb, Rheum Ribes.)
  33. ↑ Cyclopedia of Hardy Fruits by U. P. Hedrick, 1922 (Ribes is probably an Arabic name for Rheum Ribes, but is supposed by some to be the Latinized form of riebs, an old German word for currant.)
  34. ↑ A Treatise on the Small-pox and Measles by Abu Becr Mohammed Ibn Zacariya Ar-Razi
  35. 1 2 3 The Medieval Islamic Underworld, The Banū Sāsān in Arabic Society and Literature, Clifford Edmund Bosworth, 1976
  36. ↑ Raja Tazi, Arabismen im Deutschen: lexikalische Transferenzen vom Arabischen ins Deutsche, Berlin; New York; de gruyter, 1998
  37. ↑ Ibn Sina, The Canon of Medicine, 1593
  38. ↑ Lebanon Flora
  39. ↑ نبات الراوند Rheum
  40. ↑ Kurmancî, 2006
  41. ↑ Kürtçe "ribêz" biçimi Van, Erzurum, Ardahan, Muş, Malatya, Kahramanmaraş, Şanlıurfa şivelerinde geçer.
  42. 1 2 بررسى اثر عصاره ساقه ريواس رهوم ريبس ل. بر چربى خون در بيماران ديابتى نوع دوم مبتﻻ به چربى خون باﻻ - يك مطاﻻعه بالينى تصادفى دوسويه كور http://emri.tums.ac.ir/upfiles/47392858.pdf (Farsça)
  43. ↑ موسی الرضا حاج زاده و قاسم جعفری (۱۳٨۲), "اثرات ریواس بر چربی های خون در خرگوش هیپرلیپیدمیک", مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان- جلد 5، شماره 1 و 2، پائیز و زمستان ۱۳٨۲ (Farsça)
  44. ↑ Wild Flowers of Israel
  45. ↑ A Compendious Syriac Dictionary by R. Payne Smith, 1903
  46. ↑ Bibliotheca Sacra, 1878
  47. ↑ Հայաuտանի Հանրապետության Oրենքը (Ermenice)
  48. ↑ Chapter 6: Existing Measures and Programmes for Biodiversity Conservation
  49. ↑ Plant Species List from Field Surveys: 2007 and 2008, Afghanistan PEACE Project
  50. ↑ Encyclopædia Londinensis (1827)
  51. ↑ RHS Horticultural Database
  52. ↑ Daves Garden
  53. 1 2 Gardening and Botany (1778)
  54. ↑ Australian New Crops
  55. ↑ The medical formulary of al-Samarqandī and the relation of early Arabic simples to those found in the indigenous medicine of the Near East and India, Najīb al-Dīn Muḥammad ibn 'Alī al-Samarqandī, Martin Levey, Noury Al-Khaledy, Univ. of Pennsylvania Press, 1967
  56. ↑ The Book of Duarte Barbosa by Mansel Longworth Dames, 1918-1921, London
  57. ↑ Linnaeus, C. (1753) Species Plantarum, Tomus I: 372
  58. ↑ Carolus Linnaeus, Species Plantarum, Sections VI-X
  59. ↑ Flora of Turkey 2:268
  60. 1 2 Seval Andıç, Yusuf Tunçtürk, Elvan Ocak and Senol Köse (2009), Some Chemical Characteristics of Edible Wild Rhubarb Species (Rheum Ribes L.), Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 5(6): 973-977, 2009
  61. 1 2 Önder Türkmen, Mustafa Çirka and Suat Şensoy (2005), Initial Evaluation of a New Edible Wild Rhubarb Species (Rheum ribes L.) with a Modified Weighted Scaling Index Method, Pakistan Journal of Biological Sciences 8 (5): 763-765, 2005
  62. 1 2 3 Van Herbaryumu
  63. 1 2 3 4 Flora of Pakistan
  64. ↑ M. A. Zare Chahouki & A. Zare Chahouki (2010), Predicting the distribution of plant species using logistic regression (Case study: Garizat rangelands of Yazd province), Desert 15 (2010) 151-158
  65. ↑ Shouf Cedar Reserve
  66. ↑ asianflora.com : Rheum ribes L. in Lebanon, Ainata, 1747m, 29 april 2001
  67. ↑ Ahmet Seyidahmedov & Vagif Atamov (2008), The beneficial plants of mountainous regions in Azerbaijan / Azerbaycan’ın dağlık bölgelerinin faydalı bitkileri, BIODICON Biological Diversity and Conservation/Biyolojik Çesitlilik ve Koruma, 1 / 1 (2008) 13-27
  68. 1 2 Malatya/Yeşilyurt Yaylaları (Karlık Dağları'nda Işkın Toplamak…)
  69. 1 2 3 4 TRAKEL (Türkiye'nin Anonim Kelebekleri)
  70. ↑ Sivas İli 2006 Çevre Durum Raporu, T.C. Sivas Valiliği, Sivas, 2006
  71. ↑ Adem Tatlı, Hasan Akan, A. Zafer Tel % Cemil Kara (2002), The Flora of Upper Ceyhan Valley (Kahramanmaraß/Turkey), T†ÜBİTAK Turk J Bot 26 (2002) 259-275
  72. ↑ Fatmagül Geven, Ümit Bingöl ve Kerim Güney (2008), ANK Herbaryum’u Polygonaceae Familyasının Revizyonu ve Veritabanının Hazırlanması, Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2008, 8 (1): 67-85
  73. 1 2 S. Ibadullayeva, N. Movsumova, H. Gasymov and T. Mamedli (2011), Protection of some rare and endangered vegetable plants in the flora of the Nakhichevan AR, International Journal of Biodiversity and Conservation Vol. 3(6), pp. 224-229, June 2011
  74. 1 2 Красная Книга Азербайджанская Республика : Ревень смородинный - Rheum ribes
  75. ↑ Khosrov Forest State Preserve : Endangered Species
  76. ↑ Flora of Pakistan : Rheum
  77. ↑ Tropicos
  78. ↑ Jean Estephan, country reports: Lebanon, Options Méditerranéennes, Série B n. 40
  79. ↑ Checklist of Lebanon Plants
  80. ↑ Flora Syria On Line
  81. ↑ Checklist of Plants of the Hashemite Kingdom of Jordan
  82. ↑ Practical Materia Medica of the Medieval Eastern Mediterranean According to the Cairo Genizah by Efraim Lev and Zohar Amar, 2008
  83. ↑ Plant species protected by Israeli law רשימת הצמחים המוגנים
  84. ↑ http://www.gundem24.com/News-file-article-sid-9357.html Erzincan 24 Haber : Şifa Kaynağı Işgın Pazara İndi
  85. ↑ Meral Avcı (2005), Çeşitlilik ve endemizm açısından Türkiye'nin bitki örtüsü, İÜ. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, sayı 13, sayfa 27-55
  86. ↑ K. Hüsnü Can Başer, Current knowledge on the wild food and non-food plants of Turkey, CIHEAM - Options Mediterraneennes
  87. ↑ HASKADER başkanı Kaçmaz, Vali Türker'e uşkunlu dondurma ikram etti, 12.05.2011
  88. ↑ Hakkari de Uçkunlu Dondurma
  89. ↑ İsmail Güvenç & Yusuf Kaya (1996), Erzurum'da sebze olarak değerlendirilen yöresel bazı bitkiler, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 27 (3), 369-374, 1996
  90. ↑ Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı : Elazığ Mutfağı
  91. 1 2 Turkish Cuisine: Tijen İnaltong, Türkiye’nin Otları
  92. ↑ Elazığ Cuisine
  93. ↑ http://lezzetler.com/kavurmali-usgun-eksilisi-van-vt29601.html
  94. ↑ Sahrap Soysal, Eşgili yemeği (Eşgili yemeği, uşgun (ışgın) veya evelekle de yapılabilir. Uşgun; yeşil, uzun saplı, mızrak şeklinde bir bitkidir. Mayhoş, ekşi bir tadı vardır. Evelek ise ıspanağa benzeyen, farklı aroması olan bol yapraklı bir bitkidir.)
  95. ↑ Vali Türker'e Uçkunlu Kek İkram Edildi
  96. ↑ Tuhfe & Teatime
  97. ↑ Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul
  98. ↑ Hanefi Özbek, Ebubekir Ceylan, Mehmet Kara, Fevzi Özgökçe, Mehmet Koyuncu (2002), Rheum ribes (uşkun) kökü ekstresinin sağlıklı ve diyabetli farelerdeki hipoglisemik etkisi, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer, Web’de yayın tarihi: Haziran 2004
  99. 1 2 Ufuk Özgen, Yusuf Kaya, Peter Houghton (2012), Folk medicines in the villages of Ilıca District (Erzurum, Turkey). TÜBİTAK Turk J Biol 36 (2012) 93-106
  100. ↑ Gülin Gürhan & Nurten Ezer (2005), Halk Arasında Hemoroit Tedavisinde Kullanılan Bitkiler-I, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, Cilt 24 / Sayı 1 / Ocak 2004 / ss. 37-55
  101. ↑ Anatolia Foundation: Ethnobotanical Heritage
  102. ↑ Fatma Güneş & Neriman Özhatay (2011), An ethnobotanical study from Kars (Eastern) Turkey, Biological Diversity and Conservation – 4/1 (2011) 30-41
  103. ↑ Akın Konak & Okşay Aktar (2009), Medikal Antropoloji Çerçevesinde Tunceli / Ovacık’ta Geleneksel Sağaltma Yöntemleri, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2009, Cilt: 35, Sayı: 2, 156-187 (Işkın Kökü / Ribes (Rheum ribes L.): “İlkbaharda, dağlarda yetişen bir bitkidir. Eski bir tadı vardır. Işkının kökü soyulup kaynatılır. Tadı çok acı olduğundan şeker hastalığı tedavisinde kullanılır”)
  104. ↑ Adnan Gençay (2007), Cizre (Şırnak)'nin etnobotanik özellikleri, T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi
  105. ↑ Barakat E. Abu-Irmaileh & Fatma U. Afifi (2003), Herbal medicine in Jordan with special emphasis on commonly used herbs, Journal of Ethnopharmacology 89 (2003) 193–197
  106. ↑ Mohammad Sadegh Amiri, Parham Jabbarzadeh and Mahdi Akhondi, An ethnobotanical survey of medicinal plants used by indigenous people in Zangelanlo district, Northeast Iran, Journal of Medicinal Plants Research Vol. 6(5), pp. 749-753, 9 February, 2012
  107. ↑ Halis Yerlikaya (2002), Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar, Kafkas Üniv. Vet. Fak. Dergisi, 2002 , 8 (2): 131-138
  108. ↑ "Popularity of Rheum ribes over time". http://www.newcrops.uq.edu.au/listing/species_pages_R/Rheum_ribes.htm. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2012.
  109. ↑ Mehmet Öztürk, Fatma Aydoğmuş-Öztürk, Mehmet Emin Duru, Gülaçtı Topçu (2006), Antioxidant activity of stem and root extracts of Rhubarb (Rheum ribes): An edible medicinal plant, Food Chemistry DOI: 10.1016/j.foodchem.2006.09.005
  110. ↑ Rakesh K. Sindhu, Pradeep Kumar, Jagdeep Kumar, Ashok Kumar, Sandeep Arora (2010), Investigations into the anti-ulcer activity of Rheum ribes Linn. leaves extracts, International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, Vol 2, Suppl 4, 2010
  111. ↑ [A. Gholamhoseinian,M. N. Moradi, and F. Sharifi-far (2009), Screening the methanol extracts of some Iranian plants for acetylcholinesterase inhibitory activity, Res Pharm Sci. 2009 Jul-Dec; 4(2): 105–112.
  112. ↑ M. R. Hadjzadeh and G. Jafary (2004), The effects of Rheum Ribes on serum lipids in hyperlipidemic Rabbit, Koomesh, Volume 5, Number 1 (2-2004)
  113. ↑ The efficacy of Rheum ribes L stalk extract on lipid profile in hypercholesterolemic type II diabetic patients a randomized, double-blind, placebo-controlled, clinical trial
  114. ↑ Sevda Kırbağ & Fikriye Zengin (2005), Elazığ Yöresindeki Bazı Tıbbi Bitkilerin Antimikrobiyal Aktiviteleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 2006, 16(2): 77-80
  115. ↑ B. S. Fazly Bazzaz, M. Khajehkaramadin, H. R. Shokooheizadeh (2002), In vitro activity of Rheum ribes extracts against clinical isolates of gram-negative pathogens, XVI International Horticultural Congress, August 11 to 17, 2002, Toronto, Canada
  116. ↑ Morteza Ghorbany and Mohammad Salary (), Application of plant products to control some soil born fungal pathogens
  117. ↑ Fatma Tosun & Çiğdem Akyüz-Kızılay (2003), Anthraquinones and Flavonoids from Rheum ribes / Rheum ribes Bitkisinin Antrakinonları ve Flavonoitleri, Ankara Ecz. Fak. Derg. 32(1)31-35,2003
  118. ↑ G.H. Shahidi Bonjar (2004), [Evaluation of Antibacterial Properties of Iranian Medicinal-Plants against Micrococcus luteus, Serratia marcescens, Klebsiella pneumoniae and Bordetella bronchoseptica], Asian Journal of Plant Sciences, vol. 3, issue 1, pp. 82-86
  119. ↑ J. B. Hudson, M. K. Lee, B. Sener & N. Erdemoğlu (2000), Antiviral Activities in Extracts of Turkish Medicinal Plants, Pharmaceutical Biology (Formerly International Journal of Pharmacognosy), Volume 38, Number 3, July 2000 , pp. 171-175(5)
  120. ↑ Bushra.M.Mohammed & Karim.J.Karim (2010), Antitumor activity of Rheum ribes and Thymus syriacus in male albino mice, J.Thi-Qar Sci. Vol.2 (3) Spt./2010
  121. ↑ Umidahan Djakbarova, Elif Cosşkun, Ünzile Güven, Şeyda Karaman, M. Burcu Irmak (2009), "Rumex acetosella ve Rheum ribes bitki türlerinin mide kanseri hücre hatları üzerindeki etkisi", 1. Ulusal Biyoteknoloji Öğrenci Kongresi, İstanbul/Türkiye, May. 2009
  122. ↑ Uğur Çakılcıoğlu & Selima Khatun (2011), Nitrate, Moisture and Ash Contents of Edible Wild Plants, Journal of Cell & Plant Sciences 2011 2 (1): 1-5
  123. ↑ S. Azad Shahraki, A. Ahmadimoghadam, F. Naseri & E. Esmailzade (2008), Study the Accumulation of Strontium in Plant Growing around Sarcheshmeh Copper Mine, Iran, – In: Rapantova, N. & Hrkal, Z.: Mine Water and the Environment. – p. 329-332; Ostrava (VSB – Technical University of Ostrava)
  124. ↑ </ Çocuklar için en tehlikeli 30 yiyecek (Amerikan Pediatri Akademisi, özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyeceği açıkladı: 6. IŞGIN: Bu Asya kökenli bitkiden fazlaca tüketildiğinde bitkideki toksinler zehirlenmeye yol açıyor.)
  125. ↑ M. Öztürk & M. Özçelik (1991), Doğu Anadolu'nun Faydalı Bitkileri, Semih Ofset Basım Tesisleri, Ankara
  126. ↑ Fevzi Özgökçe & İbrahim Yılmaz (2003), Dye plants of East Anatolia Region (Turkey), Economic Botany, 57, (4), 454-460
  127. ↑ Berna Gönen (2008), Van kilimlerinde kullanılan ipliklerin bitkisel boyarmaddelerle geleneksel boyama işlemi ve renk denemeleri, T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, Vani 2008
  128. 1 2 E. Karaçetin, H.J. Welch, A. Turak, Ö. Balkız ve G. Welch. Türkiye’deki Kelebeklerin Koruma Stratejisi, Doğa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye, 2011
  129. ↑ Van Gölü Havzasında Kelebek Çeşitliliği (Diversity of the butterflies in Van Lake Basin East Turkey) by Muhabbet Kemal, 2008
  130. ↑ Radikal : "Kelebekler son dansını yapmasın", 18/08/2011
  131. ↑ Muhabbet Kemal, Halil Özkol & Lokman Kayci (2008), Xylena Ochsenheimer in East Turkey with new provincial records and larval food-plants (Noctuidae, Lepidoptera), in Miscellaneous Papers, Centre for Entomological Studies Ankara, no: 139-140, 20.03.2008
  132. ↑ Ornamental Rhubarb
  133. ↑ Cotswold Garden Flowers (Large crumpled grey-green leaves, short spikes of green and red flowers May-Jun, 50cm. Easy. Look in Phillips and Rix, Perennials, p132. Very impressive. . Bob's score = 7.5)
  134. ↑ Investigations into Germanic Mythology, Volume 1 by Viktor Rydberg (There it is stated that the first human pair grew at the time of the autumnal equinox in the form of a rheum ribes [Rydberg calls this a "reivac" bush. There seems to be no adequate translation of this word. It is a member of the rhubarb family native to the Middle East.] with a single stalk)
  135. ↑ Iranian Mythology Chapter III. The Primeval Heroes by Albert J. Carnoy (After forty years it brought forth the first human pair, Mashya and Mashyoi, under the appearance of a rivas-plant (Rheum ribes) with one stem and fifteen leaves, because the human couple were intimately united and were born at the age of fifteen years)
  136. ↑ http://www.morfingen.com/tarih/tarikatlar-ve-inanclar/zoroastrianizm-zerdustluk-inanci.html

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 11/27/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.