Safevilik
Safevi Devleti kurucusu İsmail Safevi ile karışıtırılmamalıdır.
Safevilik (Safev’îyye veya Safevî Tarikatı), Safiyüddin İshak tarafından Güney Azerbaycan Erdebil'de kurulmuş bir sufi tarikat. Döneminde Doğu Anadolu, İran Azerbaycanı ve Güney Kafkasya'da büyük bir siyasî öneme sahip olan bu İslâmî tarikat, 16. yüzyılın başında kurmuş olduğu ve tarihte ilk kez Şiî Onikiciliğini resmî mezhep olarak kabullenmiş olan Safevî Devleti ile tanınmıştır.[1]
Safevîler adını ataları Şeyh Safiyüddin İshak-ı Erdebili’den alır. 1252 yılında doğan Ebul Feth Şeyh Safiyüddin İshak-ı Erdebili’nin soyu Oniki İmamların yedincisi olan İmâm Musa ibn Cafer el Kâzım’a dayanır.[2] Şeyh Safi’nin babası Firuz Şah Zarrin Kolah Sincan’dan Erdebil’e göç etmiş ve bundan dolayı da Şeyh Safî’ye "Erdebilî" lâkabı verilmiştir.[3]
Safî ûd-Dîn İshak
Erdebil'de büyümüş olan Safî ûd-Dîn İshak, Şiraz gezintisinden sonra Gîlân'da yerleşmiş ve burda Şeyh Zahîd Gilânî'nin müridî olmuştur. Daha sonra Şeyh Zahîd Gilânî'in kızı Bibi Fatıma ile evlenerek Zahidîlik Sufî tarikatının baş müridî olan Safî ûd-Dîn İshak, 1291'de Şeyh Zahîd Gilânî'in ölümünden sonra tarikatın başına geçmiştir[4]. O zamandan beri, tarikat "Safev’îyye" olarak tanınmıştır.
Sadr ed-Dîn Mûsa
Şeyh Safî vefat edince (1334) yerine oğlu Sadr ed-Dîn Mûsa posta oturmuş, Sadr ed-Dîn Mûsa zamanından itibaren Osmanlı padişahları her yıl, Erdebil’e çerağ akçesi adı altında kıymetli hediyeler göndermeye başlamışlardı.[5]
Hoca Alâ ad-Dîn Ali
Sadr ed-Dîn Mûsa’nin vefâtından sonra (1392) oğlu Hoca Alâ ad-Dîn Ali posta oturmuş, bu görevi 37 yıl sürdürmüştür. Bâtınîliği tarikata sokan kişi olmuştur. Hoca Alâ ad-Dîn Ali, Timur ile görüşerek Şam’daki Yezidiler'i kırdırtmış, köyleri ve arazileri vakıf olarak Safevîler'e bağışlatmıştır. Timur’un Anadolu’dan getirttiği 30 bin kadar esiri müridleri arasına katmıştır.[6]
Safev’î Tarikatı, muhtemelen Hoca Alâ ad-Dîn Ali’nin zamanında Anadolu’ya yayılmıştır. Yaygın olan kanıya göre Hoca Alâ ad-Dîn Ali, Safev’î Tarikatı'nı Bursa’da bir aralık ekmek satarak geçindiği için “Somuncu Baba” lâkabıyla da tanınan ve daha sonra Hacı Bayram-ı Veli'nin mürşidi olacak olan Kayserili “Şeyh Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Veli” vasıtası ile Anadolu’ya sokmuştur. Hoca Alâ ad-Dîn Ali hacdan dönüşte uğradığı Kudüs’te 1429 yılında vefât etmiştir.
Şeyh İbrahim
Safev’îlik'inin liderliğini 1429-1447 yılları arasında Hoca Alâ ad-Dîn Ali'nin oğlu Şeyh İbrahim üstlenmiştir. Zamanında tarikat çok güçlenmiş ve zenginleşmiştir. Onun da 1447 yılında vefatının ardından, Şeyh Cüneyd tarikatın başına geçmiştir.
Şeyh Cüneyd
Şeyh Cüneyd'in tarikat başkanlığı döneminde, Karakoyunlular'ın koruması altında olan Safevîler büyük sayıda Azerbaycan ve Anadolu Türklerini Şiîliğe çevirmeye başlamışlar[7]. Bu şiî Türkler, genelde başlarına kırmızı başlıklar giydikleri için tarihi Kızılbaş adını almışlardır.[7]
Şeyh Cüneyd, posta oturuncaya kadar Erdebil Şeyhleri siyasetle ilgilenmez sadece dinsel işlerle uğraşırlardı. Bunun için hükümdarlardan bile saygı görürlerdi. Fakat Şeyh Cüneyd Safevi Şeyhi olunca dinsel otoriteden güç alarak hükümet kurma hevesine kapıldı.[8] Bundan sonra Şeyh Cüneyd'in etrafında toplanan müridler savaş etmek için silahlanmaya başladılar ve böylece ileride kurulacak olan Safevî Hanedanı'nın temelleri onun zamanında atılmış oldu. 1460 yılında Şeyh Cüneyd'in ölümü ile oğlu Şeyh Haydar başa geçti.
Şeyh Haydar
Tâc-ı Haydar adı verilen On İki İmam anısına tasarlanan on iki kırmızı şeritten oluşan ve daha sonra Kızılbaş adı da verilen taraftarlarının giydikleri başlığın mucididir. 1488 yılında Şirvan ile giriştiği savaşta öldürüldü.
Sultân Ali Mirza Safevî
1488 yılından, Uzun Hasan'nın torunlarından Akkoyunlu hükümdarı Rüstem (1493 - 1497) tarafından öldürüldüğü tarih olan 1494 yılına kadar, tarikatın önderliğini Şah İsmail'in ağabeyi Sultan Ali Mirza Safevî üstlenmiştir. Daha sonra ise 1499 yılına kadar gizlenmek zorunda kalan Şah İsmail tarikatın başına geçmiştir.
Şah İsmail
Anadolu, Suriye, ve Irak'taki Kızılbaş adı verilen destekçilerinin sayesinde 1501 yılında Safevî Hanedanı'nı kurmayı başarmıştır.
Safevî Hanedanı soy ağacı
| Firuz Şah (Zerrin Külah)[9] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksios Komnenos | VIII. Mikhail Palaiologos | Aved | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Manuel Komnenos | II. Andronikos Palaiologos | Kutbeddin Muhammed | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Yuhannes Komnenos | IX. Mikhail Palaiologos[10] | Selahaddin Raşid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Aleksios Komnenos | III. Andronikos Palaiologos 1297-1341 | Kutbeddin Ebu Bekir | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Vasilios Komnenos Ölüm 1340 | İrini Paleologina Ölüm 1341 | Zahid Gilani | Emin el-Din Cebrail | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| V. Bagrat ö. 1393 | III. Aleksios Komnenos | Teodora Kantakuzini | Bibi Fatıma | Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili 1252-1334 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Konstantin (Gürcü Kralı)[11] 1369-1412 veya 13 | I. Alexandr İmereti'li | III. Manuel Komnenos 1364-1417 | Şeyh Sadreddin Musa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksandr (Gürcü Kralı) 1386-1446 | Prenses Tamar İmereti'li Ölüm 1455 | IV. Aleksios 1382-1429 | Kara Yülük Osman Bey[12] | Hoca Alâ ed-Dîn Ali | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gürcistan Prensesi Bagrationi (Bagrationi Hanedanından) 1415-1463 | IV. Yuhannes (Trabzonlu IV. Yuhannes Komnenos) 1403-1459 | Ali Bey | Şeyh İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aleksios 1455-1463 | Teodora Megale Komnini (Despina Hatun) | Uzun Hasan 1423-1478 | Hatice Hatun | Şeyh Cüneyt | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Chatrina (Alemşah Halime Begim) | Şeyh Haydar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ali Mirza Safevî 1488 - 1494 & I. İsmail Temmuz 17 1487-Mayıs 23 1524 Hükümdârlık Müddeti: 1502-1524 | İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Tahmasb 22 Şubat 1514-14 Mayıs 1576 Hükümdârlık Müddeti: 1524-1576 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. İsmail 1537-1577 Hükümdârlık Müddeti: 1576-1577 | Muhammed Hüdabende 1532-1595 Hükümdârlık Müddeti: 1577-1587 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Abbas Ocak 27 1571-Ocak 19 1629 Hükümdârlık Müddeti: 1587-1629 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Safi Mirza Doğum. 1587 Ölüm 1615 Taht varisi 1587-1615 | Imam Kulu Mirza Taht varisi 1627 Ölümü 1627 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şah I. Safi 1611- 12 Mayıs 1624 R. 1629-1642 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Abbas 31 Aralık 1632-25 Ekim 1666 Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Süleyman (Şah II. Safi) 1659-Temmuz 29 1694 Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Hüseyin 1669-Nisan 25 1726 Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Süleyman Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Tahmasp 1704 - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| III. Abbas ? - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Şîʿa’nın İran’da resmî devlet mezhebi haline dönüşmesi
On dördüncü asırda, “Ali bin Şehâb’ed-Dîn-i Hemdânî” ve “Lûtf’ûl-Lâh Nişaburî” ile Hurûfîliğin kurucusu olan “Fadl’ûl-Lâh Ester-Âbâdî” Anadolu’da Anadolu’da Râfızîliğin yayılmasında en etkin rolü oynayan şahsiyetlerin başında gelmektelerdi. Sünnî Timur Hükûmeti’nin varisi olan “Şâh-Rûh” uygulamaya koyduğu en şiddetli tedbirlere rağmen bu cereyanın önünü almakta bir başarı sağlayamıyordu. Sonunda, H. 857 / M. 1453 yılında İran’daki dînî hâkimiyet bilûmum “Şîʿa” mezheplerinin üstünlüğü altına girdi. Safev’î Tarikâtı pîri ve ayni zamanda Şeyh Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Aksarayî’nin de mürşidi olan Hoca Âlâ’ed-Dîn-i Âli’nin devrinde Bâtınîlik Safev’î tarikâtının bünyesine girdi. Bunun oğlu olan “Şeyh Şâh” namıyla ünlenen “Şeyh İbrahim” zamanında ise Safevi Tarikatı’nın mâli yapısı epey güçlenmişti. Şiî Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah’ın tehditleri neticesinde İbrahim’in oğlu Şeyh Cüneyd devrinde Karakoyunlular’ın himâyesi altına giren tarikât, bu yönetimin idaresi altında iken Şîʿa’nın “İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik” mezhebini resmen kabul etmek zorunda kaldı. Özellikle Keyumers’in girişimleri neticesinde Rüstemvârlar’ın hâkimiyetleri altında bulunan bölgelerde Şiîlik tam anlamıyla resmiyet kazandı.[13]
Safev’î Tarikatı'nın Şiîlik mezhepleri arasındaki konumu
Kaynaklar
|
|---|
 |
|
|
Kutsal kadınlar
|
 İslam portali |
- ↑ Uğur, Ahmet (1989) (Türkçe). Yavuz Sultan Selim. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü. s. 45. http://books.google.com/books?id=seMcAAAAMAAJ. "Bu hanedan adını Safavi tarikatı reisi Şeyh Safiyüddin İshak’dan almaktadır."
- ↑ Abdülbaki Gölpınarlı, 1991, Yüz Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, Ensariyan Yay., s. 231-232
- ↑ Fauk Sümer, Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTk Yay, s.1-2
- ↑ Çiçek, Kemâl; Kuran, Ercüment; Göyünç, Nejat; Ortaylı, İlber (2000) (İngilizce). The Great Ottoman-Turkish Civilisation: Politics. Yeni Türkiye. ISBN 975-6782-18-8, ISBN 978-975-6782-18-7. http://books.google.com/books?id=c5VpAAAAMAAJ&q=Safeviyye&dq=Safeviyye&as_brr=0.
- ↑ Walter HİNZ, Uzun Hasan Ve Şeyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, TTK yay., s. 7
- ↑ Walter HİNZ, Uzun Hasan Ve Şeyh Cüneyt, XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi, TTK yay., s. 9
- 1 2 Goldschmidt, Arthur (2002) (İngilizce). A concise history of the Middle East. Westview Press. s. 142. ISBN 0-8133-3885-9, ISBN 978-0-8133-3885-9. http://books.google.com/books?id=DHw0NzygOHoC&pg=PA142. "Under the leadership of Shaykh Junayd (d. 1460) and the protection of the Black Sheep Turcomans, the Safavids began converting the large number of Turks in Azerbaijan and Anatolia to Shi'ism. These Shi'i Turks came to be called Kızılbaş (red heads) because of their distinctive headgear."
- ↑ Uzunçarşılı, İ.Hakkı. Osmanlı Tarihi Cilt II, Ankara, T.T.K Yayanı, 1949.
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html
- ↑ Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v10f5/v10f504a.html
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran
- ↑ Ateşgede, Sayfa 346.
- ↑ Muhammed Ebû Zehra: Mezhepler Tarihi, Sayfa 225, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2011. (Câ’bir, i’tikad ve imân esasları konusunda Câ’fer-i Sâdık’tan ders almış ve onun i’tikadını benimsemiştir. Câ’bir bin Hayyân, Câf’er-i Sadık’ın îlmini topladığı beşyüz risâlesini bir araya getirerek tek bir kitâp halinde yayınlamıştır. Câ’bir bu risâlelerin, kendisinin Câf’er-i Sadık’tan edindiği feyz ve ilhâmlar sayesinde teşekkül ettiğini belirtmiştir.)
- ↑ Muhammed Ebû Zehra, Mezhepler Tarihi, Sayfa 225, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2011. (İmâm Câ’fer’in Allah’ın mevcûdiyetini bilme gayesi için Kozmoloji ilmiyle uğraştığını bildiren deliller vardır. Elde ettiği bilgileri Allah’ın vahdaniyetini isbat etmek amacıyla kullanmıştır. Bu konuda, İmâm Câ’fer-i Sadık, Kur'an-ı Kerîm’in evren ve tabiât hakkında bilgiler vererek insanları düşündürme methodunu uygulamıştır. Mufaddal bin Amra’ya yazdırdığı “Risalet-ût Tevhîd” adlı kitabında tabiât olaylarının insanın hizmetine sunulmuş olduğunu öne sürerek, hepsinin bir yaratıcının eseri olması gerekliliği hakkında yürüttüğü fikirlerini savunmuştur.)