Yunan İsyanı

Yunan İsyanı
Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanması
Patraslı Papaz Germanos'un Aya Lavra Manastırı'nda Yunan bayrağını kutsaması. 1865 tarihinde Teodoros Vryzakis tarafından çizilmiştir.
Tarih 1821-1830 Bölge Başta Yunanistan olmak üzere Balkanlar ve Ege Denizi Sonuç Yunan zaferi ve Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanması
Taraflar
•  Yunan isyancılar (Yalnızca Navarin Deniz Muharebesi'nde) Rusya İmparatorluğu Birleşik Krallık Fransa	•  Osmanlı Devleti •  Mısır Hidivliği
Komutanlar ve liderler
Teodoros Kolokotronis Aleksandros İpsilantis Geórgios Karaïskákis † Konstantínos Kanáris Andreas Miaoulis Nikitas Stamatelopoulos Markos Botsaris † Papaflessas †	II. Mahmud Kavalalı Mehmet Ali Paşa Dramalı Mahmut Paşa Hurşid Ahmed Paşa Reşid Mehmed Paşa Ömer Vrioni Nasuhzade Ali Paşa † Koca Hüsrev Mehmed Paşa Kavalalı İbrahim Paşa
Güçler
150.000-200.000 Yunan Askeri (Navarin Deniz Muharebesi'nden sonra) 15 Rus Zırhlı Gemisi 50.000-60.000 İngiliz ve Fransız Askeri	300.000-400.000 Osmanlı Askeri 50.000 Mısır Askeri 10 Berberi Gemisi, 346 Mısırlı Gemi, 54 Mısırlı Zırhlı Gemisi

Yunan İsyanı,^[1][2][3][4] veya Rum İsyanı,^[5] (Osmanlıca: يونان عصياني, Yunanca: Ελληνική Επανάσταση του 1821/1821 Yunanistan İhtilali) Yunanların Osmanlı egemenliğine karşı başlattığı, 1821-1829 yılları arası süren ve Yunanistan'ın Osmanlı Devleti'nden bağımsızlığını kazanmasıyla sonuçlanan ayaklanmadır.^[6]

Osmanlı egemenliği

Yunanların bağımsız bir ülke olarak varlıkları 1453'teki İstanbul'un fethi ve Bizans İmparatorluğu'nun ardılları olan devletlerin de yıkılmasıyla son bulmuştur. Böylece Yanya Adaları, Agrafa Dağları, İsfakiye, Suli ve Mani bölgelerinde bağımsız yaşayan az sayıda Yunanların dışındaki bütün Yunan halkları Osmanlı Devleti'nin egemenliği altına girmiştir.^[7] Yunanlar, Osmanlı İmparatorluğunun hemen hemen her tarafına yayılmışlardı. Ancak yoğun olarak Mora, Teselya ve Ege adalarında bulunuyorlardı. Osmanlıların dine dayalı millet sisteminde yerlerini alarak ülkedeki milletlerden biri haline gelmişlerdi. Bu sisteme göre Osmanlı Devleti'nde yaşayan Yunanlar, Fener Rum Ortodoks Partikhanesi'ne bağlı kısmen özerklik sahibi bir toplumdu. Dinsel, ekonomik ve kültürel açıdan bazı özgürlüklere sahip olmalarına rağmen, Yunanlar, Gayrimüslimler oldukları için Osmanlı egemenliği altındaki herhangi bir yönetilen gibi "Reaya" denirdi.^[8] Reayalar olarak Osmanlı devletine cizye ve haraç gibi vergiler ödemeye mecburdular ve onların toplumsal statüsü Müslümanlara kıyasla daha çok aşağı sayılıyordu.^[9] Tüm gayrimüslimler gibi askerlik yapmayan Yunanlar, ailelerini terk edip devşirme yoluyla zorunlu bir şekilde müslümanlaştıktan sonra, devletin kadrolarında görev almak zorunda kalıyordu.^[10][11][12]

1821 İsyanından önceki isyanlar

Yunan isyanı, tek bir olay neticesinde ortaya çıkmış değildi. Tüm Osmanlı dönemi boyunca (1453-1821) pek çok başarısız isyan ortaya çıktı. Özellikle 17. yüzyılda, Mora başta olmak üzere tüm Yunanistan’da Osmanlılara karşı çok önemli direniş yapılıyordu. 1600 ve 1611 yıllarında Dionysius Filzofu’nun önderliğindeki iki ayaklanma hareketi yaşanmıştır. Yanya’da meydana gelmiş 1611 ayaklanması,^[13] Aslan Paşa tarafından bastırılıp (Yanya’daki Aslan Paşa camii bu olay yüzünden onun anısına yaptırılmıştır)^[14] başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Osmanlılar, gözaltına alınan Dionysios Filozofu’nu işkence edip, canlıyken derisini soydular.^{[15][16][17][18]} Yapılan ilk büyük isyan, Rusların destek ve yardımıyla başlatılan Orlov isyanıydı (1770).^[19] 18. yüzyılda Ruslar ile olan ilişkiler, Yunanlar arasında özgürlük ve bağımsızlık düşüncelerinin yayılmasına neden oldu. Ruslar 18. yüzyılın sonlarına doğru Rusya'nın daha çok geleneksel din bağlarını kullanarak yürüttüğü etkiler, bölge halkına yönelttiği ayaklanma çağrılarına kadar varan çabaları, özellikle yoksulluk ve topraksızlığın ciddi boyutlara ulaştığı Mora'da geniş destek buldu. Buna göre, 1768 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Mora kıyılarına gelen Büyük Katerina’nın yakın ortağı olan Amiral Kont Aleksey'nin komutasındaki Rus donanması, Mora’da Osmanlılara karşı bir isyanın çıkmasına neden olmuştu. Orlov kardeşleri, Mora Yarımadasındaki Yunan halkına muhtariyet vermekle görevlendirildi. Ancak 1770 yılında başlayan Orlov isyanı Rusya'dan yeterli yardım göremeyince Osmanlı (Müslüman ve Arnavut) birliklerince kısa sürede bastırıldı. Rusların Mora’yı terk etmesinden sonra Orlov isyanına misilleme hazırlayan Osmanlı kuvvetleri, Yunanlara karşı büyük saldırılara başladılar.^[20][21] Divan-ı Hümayun'un Mora’daki Yunanların öldürülmesi emrini vermesine, kaptan-ı deryalığa getirilen Cezayirli Gazi Hasan Paşa: "Yunanları yok edersek haracı kim verecek?" cevabını vermişti.^[22] Sonraki yıllarda, Rus casusu olarak suçlanan Aitolyalı Kosmas, 24 Ağustos 1779’da, Osmanlı yetkililerinden gözaltına alındı ve sonrasında infaz edildi.^[23][24] Bunlara ek olarak, öldürülen Yunanların arasında Teodoros Kolokotronis’in babası olan Konstantis Kolokotronis de yer alıyor. Aynı zamanda Yunanistan’nın birçok yerinde (Mani Yarımadası, Girit) çıkan ayaklanmalar ve özellikle Girit'teki Ioannis Vlachos Daskalogiannis ayaklanması Osmanlı kuvvetlerince kanlı bir şekilde bastırıldı.^[25] Orlov isyanı bastırıldıktan sonra, Rus orduları karşısında güç duruma düşen ve sonunda 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nı kaybeden Osmanlı Devleti'nin, 1774'te imzaladığı Küçük Kaynarca Antlaşması, Rusya'ya Yunan Ortodokslarının koruyuculuğunu vererek yeni müdahalelere açık bir kapı bıraktı.

Küçük Kaynarca Antlaşması’nın Yunanlara etkisi

Rusya’nın zaferi ile sonuçlanan savaşın sonunda imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ise başta Yunanlar olmak üzere Osmanlı hakimiyetindeki Hıristiyan azınlıkların bağımsızlık hareketlerine giden süreci başlatması açısından son derece önemlidir. Oral Sander, Osmanlı diplomasi tarihinde Küçük Kaynarca Antlaşması’nı içeriden dağılma sürecinin başlangıcı olarak niteler ve Osmanlı topraklarındaki Ortodoksların hamisi haline gelen Rusya’nın Yunanistan’ın bağımsızlığına giden süreci başlattığını belirtir. Sonuç olarak, Yunan aydınlanmasının öncülüğünde, Orlof Ayaklanması örneğinde ve Küçük Kaynarca Antlaşması’nın sağladığı Rus korumacılığının güdümünde Osmanlı topraklarına gelen Batılı aydınlanma değerleri Balkanlardaki Hıristiyan toplumlar arasında Yunanların öncülüğünde sosyal yaşamın bir parçası haline gelmeye başlamıştır. Küçük Kaynarca Antlaşmasına Rusların koydurduğu "Yunanlar, Karadenizde Rus bayrağı altında ticaret yapabilir" maddesinin sonucu olarak güçlü bir ticaret burjuvazisi Yunanistanda gelişmiş oldu.^[26] Osmanlı İmparatorluğundaki ayrıcalıklı durumları sonucu varlıklı bir duruma gelmiş olan Yunan aydınları Avrupa ile sürekli ilişkide olup, milliyetçilik ve bağımsızlık gibi düşünce akımlarını da öğrenmişlerdi.

Çağdaş Yunan Aydınlanması ve Yunan milliyetçi akımı

1821 Bağımsızlık Savaşının en büyük öncüsü olan Yunan aydını idam edilmiştir. Rigas Fereos

Çağdaş Yunan Aydınlanma Dönemi'nin en önemli temsilcisi ve Yunan kültürünün derin bilgisine sahip olan dil ve siyaset bilimci Adamantios Korais

18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa ülkelerinin ekonomik ve askeri gücünün artması ve Avrupa'da milliyetçilik akımlarının yayılmasıyla (büyük bir nedeni Fransız İhtilali^[6]) Balkanlardaki Hıristiyan milletleri derinden etkilemiş, Osmanlı Devleti'nin gücü azalmış, Yunan milliyetçiliği önem kazanmıştır^[27]. Avrupa'daki liberal çevrelerin Yunan bağımsızlığına gösterdiği sempati ve güçlü bir Yunan orta sınıfının ortaya çıkışı milliyetçi harekete geniş bir temel kazandırırken, Osmanlı merkezi yönetiminin giderek zayıflaması Yunan siyasi çevrelerine belirli bir hareket serbestliği kazandırdı. 1790’larda Viyana merkezli olarak ortaya çıkan Yunan milliyetçiliği daha sonra Paris’e taşınmış ve 1821’deki isyana giden yolda en önemli süreç olmuştur. Daha sonra bağımsızlığın fikri kahramanı haline gelecek olan Rigas Fereos ve Adamantios Korais bu süreçteki en önemli iki filozoftur.

Rigas Fereos (1757-1798), Avrupa Aydınlanması ve Fransız Devrimi’nin etkisi altında hürriyet, eşitlik ve kardeşlik ilkelerini benimsemiş ve Yunanların öncülüğünde Balkan halklarının Osmanlı İmparatorluğu’ndan kurtuluşu için mücadele vermiş en önemli Yunan aydınıdır.^[28] Osmanlı İmparatorluğu içerisinde demokratik bir devrim gerçekleştirilmesi idealini dile getirmiştir. Anayasa çalışmaları yapmış; temelde Osmanlı’daki bütün milletlerin eşit bir şekilde bir arada yaşayacakları bir düzenden bahsetmiş ve Osmanlı Sultanını ‘tiran’ olarak tanımlamıştır. Osmanlı’da, Fransa’dakine benzer bir devrim hareketi gerçekleştirilmesini ve çok uluslu demokratik yapıda bir devlet kurulmasını savunmuştur. Çok önemli devrim şiirleri yazmış olan Fereos, Montesquieu’nin De l'esprit des lois (Kanuların ruhu) adlı eserini çevirdi ve Napolyon Bonapart ile temas kurup güneydoğu Avrupa’ya özgürlük getirmesi için onu teşvik etmeye çalışmıstı.^[29] Ancak, bu dönem 1790’larda III. Selim döneminde Osmanlı diplomasisinde önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Osmanlı diplomasisi Avrupalı devletler nezdinde etkin hale gelmeye başlamış; Osmanlı aleyhine gelişen fikir akımlarına karşı Avrupa’da önlemler alınmıştır. Bunun sonucunda, o dönemde Osmanlı’daki Hıristiyan azınlıkları kollayan Avrupa devletlerinin politikalarıyla çelişen bir şekilde 1798’de Avusturya, Rigas Fereos’u ve sekiz Yunan cumhuriyetçiyi yakalayıp Osmanlı’ya teslim etmiş ve Rigas Fereos kırk gün işkence edildikten sonra idam edilmiştir.^[30] Rigas Fereos’un Yunan Aydınlanmasına ve Yunan millî hareketine paha biçilmez katkısı ve onun idam edilmesi, 1821 isyanına giden süreçte Yunanlar için ulusal bir kahraman haline gelecektir.

Irkımızın en büyük hayırseveridir. Mürekkebi Tanrı’nın önünde ne kadar kıymetliyse, kanı da o kadar kutsaldır.

Teodoros Kolokotronis Rigas Fereos hakkında konuşurken[31]

Adamantios Korais, Rigas Fereos’un devrimci fikirlerini daha ileriye taşıyarak bağımsız Yunanistan’ın felsefi arka planını oluşturmuştur. Sakız kökenli, 1748 yılında İzmir doğumlu Adamantios Korais, genç yaşta Amsterdam'da ve Paris'te yaşamış ve okumuş, Fransız Devrimi’ni yakından izlemiş ve o dönemin aydınlarıyla ilişki kurmuştu.^[32] Antik Yunan Edebiyatı konusunda araştırmalar ve siyasal polemikler ama aynı zamanda edebi metinler de yazmıştır. 1821 Yunan İsyanı’na giden süreçte Korais, özellikle Fransa’daki Yunan cumhuriyetçileri örgütleyerek Kardeşlik Bildirisi ve Savaş Çağrısı gibi risaleleriyle Osmanlı yönetimine sert saldırılardı bulunmuş ve bağımsız bir Yunanistan’ın kurulmasını önermeye başlamıştır.^[33][34]

Yunan aydınlanmacılarının, Aydınlanma ve Fransız Devrimi doktrinlerini özümsemeleri ve kendi halklarına kabul ettirmelerindeki rolü çok önemli ve son derece etkindi.^[35] Yunan Aydınlanması’na Fereos ve Korais gibi isimlerin yanı sıra Sakız Adası’nda doğmuş "Yunan Halkının Büyük Öğretmeni" Neofitos Vamvas,^[36] Anthimos Gazis, Evgenios Voulgaris, Iosipos Moisiodakas ve Dimitrios Katartzis gibi önde gelen Yunan aydınları büyük katkıda bulundu. 1810’larda Yunan ulusal bilincinin güçlendiği bir dönem yaşanmıştır.

Filiki Eterya

Filiki Eterya'nın Andı

Yunan isyancısı Filiki Eterya'nın andını söylerken (Dionysios Tsokos'un resimi)

Yunanlar, Osmanlı Devletine karşı başlatacakları isyanı yönetmek amacıyla Filiki Eterya adlı gizli cemiyeti kurdular. Filiki Eterya 1814 yılında Emmanouil Ksantos, Nikolaos Skoufas ve Athanasios Tsakalof adlı üç genç Yunan tarafından, o zamanki Rusya'da günümüzde Ukrayna'nın sınırları içinde kalan Odessa kentinde kuruldu.^[37] Amacı Yunan Bağımsızlık Savaşı hareketini gerçekleştirmek olan bu dernek özellikle Osmanlı topraklarında yaşayan Rumları kışkırtmak için düzenlediği toplantılarda şu kararları aldı:
1. Merkezi Atina'da bulunan Filmousos Cemiyeti, Filiki Eterya'ya bağlanarak, bu cemiyetin batı kültürü almış Yunan gençlerinden yaralanılacak
2. Örgütlenebilmek için gerekli maddi olanakların sağlanması yolunda yeni ticaret şirketleri açılacak
3. Yunan tüccarlarının, ünlü ve etkili ailelerin, kilisenin tanınmış din adamlarının örgüte katılması sağlanacak.

Bu kararlarda birleşen cemiyetin merkezi 1818 yılında İstanbul'a taşındı. 12 Nisan 1820 tarihinde yapılan toplantıda, cemiyetin başkanlığına Fenerli Rum İpsilantis ailesi'nin üyesi, Rus ordusunda yüksek rütbeli subay ve Çar I. Aleksandr'ın yaveri olan Aleksandros İpsilantis seçildi. Filiki Eterya, temsilcilerini tüm Yunanistan'a gönderip isyan hazırlayıcı hareketleriyle Yunan halkını birleştirerek, Yunan İsyanı'nın başlamasında son derece etkin bir rol oynamıştır.

Çatışmalar

Teodoros Kolokotronis

Aynı dönemde milliyetçi hareketi içinde sınıflara ve bölgelere dayalı farklı eğilimler de belirmeye başladi. Soylular ve Rusya'ya bağlı güç odakları dışında, din adamlarının etkin olarak katıldığı köylü hareketi ve adalardaki varlıklı tüccarların desteklediği bağımsızlık hareketi de siyasi sahneye çıktı. Bu farklı eğilimleri biçimlendiren bir etken de büyük devletlerin Yunan milliyetçilerini yanlarına çekme girişimleriydi. Filiki Eterya silahlı bir ayaklanma hazırlığına yöneldi. Venedik yönetiminin ardından birkaç kez el değiştirdikten sonra İngiliz korumasına girmiş olan İon Adaları da anakaradaki siyasi örgütlenmenin bir sığınağı durumuna geldi. Balkanlar'daki Rus nüfuzundan rahatsızlık duyan Avusturya doğuya yayılma politikasının bir parçası olarak Yunan milliyetçiliğine destek veren bir başka güç konumuna girdi. Yunanların bağımsız bir devlet kurma hedefiyle ayaklanmasını sağlayan asıl etken ise, bölgede fiili bir özerklik elde etmiş olan Tepedelenli Ali Paşa ile Osmanlı kuvvetleri arasında Mart 1820'de başlayan çatışma oldu. Yunan ayaklanmasına Markos Botsaris gibi birkaç Αrvanit (Arvanitlerin kökenini bugünkü Yunanistan'ın en eski yerli halklarından olan Pelasglara dayandırmaktadır ve çoğunluğu onların Arnavutlaşmış Yunanlar olduğunu ileri sürümektedirler) komutan önderlik edip Osmanlıya karşı savaşmıştır.

Bu çatışma sürerken 1821 ilkbaharında Mora'da patlak veren Yunan ayaklanması^[38] kısa sürede Orta Yunanistan ve Girit'e de sıçradı. Ayaklanmacılar önemli mevziler elde ettiler. Ele geçirilen yerlerde Türklere karşı kitlesel katliamlar yapıldı. Tripolis şehrinde 8.000 - 15.000 başka kaynaklara göre 30.000, Navarin'de de 3.000 Türk, kadın-çocuk ve erkek katledildi. İsyancıların sağladığı ilerleme, 1822 yazında Osmanlı kuvvetlerinin karşı saldırısıyla durdu. Tesalya ve Makedonya Osmanlı denetimine girerken, Yunanlar arasında baş gösteren iç çekişmelerle başını Teodoros Kolokotronis ile Georgios Kοuntοuriotis ve Aleksandros Mavrokordatos'un çektiği iki ayrı merkez ortaya çıktı. Bu çatışmaya karşın Osmanlı Devleti'ne karşı sürdürülen direniş, Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa 'nın oğlu İbrahim Paşa'nın komutasındaki ordunun Mora'ya çıkması ve Dramalı Mahmut Paşa komutasında Osmanlı askerlerinin kuzeyden gelerek Mora'ya yerleşmesiyle kırılmaya yüz tuttu.

Avrupa'nın müdahalesi

Ama duruma müdahale eden İngiltere, Fransa ve Rusya ekim 1827'de Navarin Deniz Muharebesi'nde Osmanlı-Mısır donanmasını yok edince denge yeniden Yunan ayaklanmacıların lehine döndü. Yunan kuvvetleri İngiliz ve Fransız askeri desteğiyle anakaranın iki yanında kuzeye doğru yayılmaya başladı. Bu sırada Osmanlı Devleti'ne savaş açan Rusya'nın baskısıyla eylül 1829'da imzalanan Edirne Antlaşması Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanmasına yol açtı.

Galeri

Muharebeler ve katliamlar

• 
  Patrik Grigorios'un idam edilmesi ve onun cesedinin İstanbul sokaklarında sürüklenmesi ve denize atılması (Peter von Hess)
• 
  1821 yılında Osmanlılar tarafından İstanbul Rumları'na karşı yapılan zulümler
• 
  Sakız Katliamı (Eugène Delacroix)
• 
  Psara adasının yıkılmasından sonra (Nikos Gyzis)
• 
  Dragaşani'de savaşan Kutsal Taburu (Peter von Hess)
• 
  Vassilika Muharebesi (Peter von Hess)
• 
  Alamana Muharebesi (Alexandros Isaias)
• 
  Dimitrios Papanikolis komutanlığındaki Yunan gemisinin, Eressos körfezinde Türk bayrak gemisini havaya uçurması (Konstantinos Volanakis)
• 
  Kanaris komutasındaki Yunan gemisinin Sakız adasındaki Türk bayrak gemisine saldırısı (Nikiphoros Lytras)
• 
  Dervenakia Muharebesi (Teodoros Vryzakis)
• 
  Messolongi'nin çıkışı (Teodoros Vryzakis)
• 
  Anagnostaras Valtetsi Muharebesinde Türkleri mağlup ediyor (Peter von Hess)
• 
  Aleksandros İpsilantis Prut Nehri'ni geçiyor (Peter von Hess)
• 
  Panagiotis Kefalas Tripoliçe surlarina özgürlüğün bayrağını dikiyor (Peter von Hess)

Yunan

• 
  Adamantios Korais
• 
  Rigas Feraios
• 
  Aleksandros İpsilantis
• 
  Teodoros Kolokotronis
• 
  Konstantínos Kanáris
• 
  Demetrios İpsilantis
• 
  Laskarina Bouboulina
• 
  Manto Mavrogenous
• 
  Atanasios Diakos
• 
  Geórgios Karaïskákis
• 
  Yannis Makriyannis
• 
  Nikitas Stamatelopoulos Nikitaras
• 
  Markos Botsaris
• 
  Papaflessas (Grigorios Dikaios)
• 
  Andreas Miaoulis
• 
  Odysseas Androutsos
• 
  Dimitrios Papanikolis
• 
  Kitsos Tzavellas
• 
  Georgakis Olympios
• 
  Iakovos Tompazis
• 
  Antonios Kriezis
• 
  Petros Mavromichalis
• 
  Aleksandros Mavrokordatos

Osmanlı - Mısır

• 
  II. Mahmut
• 
  Kavalalı Mehmet Ali Paşa
• 
  Dramalı Mahmut Paşa
• 
  Kavalalı İbrahim Paşa
• 
  Hurşid Ahmed Paşa
• 
  Nasuhzade Ali Paşa

Ayrıca bakınız

• Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanması
• Patrik V. Grigorios'un idam edilmesi
• Sakız Katliamı
• 1821 İstanbul Rumlarının Katliamı
• Psara'nın tahrip edilmesi
• Kasos (Çoban Adası) Katliamı
• Messolonghi Kuşatması
• Tripoliçe Katliamı
• Navarin Katliamı

Kaynakça

1. Nuri Çevikel, "Kıbrıs: Akdeniz'de bir Osmanlı adası 1570-1878" s.124, 47 Numara Yayıncılık (2006).
2. Mübahat Kütükoğlu, "Yunan İsyanı Sırasında Anadolu ve Adalar Rumlarının Tutumları ve Sonuçları", Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildiriler-Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri (20 Temmuz 1974'e ladar), Genelkurmay ATASE Yayını, Ankara, 1986, s.133-161.
3. Yücel Özkaya, "1821 Yunan (Eflak-Boğan) İsyanları, Avrupalıların İsyan Karşısındaki Tutumları", a.g.e., s. 114-130.
4. Zeki Arıkan, 1821 Yunan İsyanının Başlangıcı, a.g.e., s. 98-112.
5. Meral Bayrak, Osmanlı Arşivleri Işığında Rum İsyanı Sırasında Avrupa Devletlerinin Tumumu, Osmanlı, Cilt 2, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ISBN 975-6782-05-6, s.71-86.
6. Erik Goldstein "Wars and Peace Treaties" s.20, HarperCollins Academic (1992)
7. Peter Harold Paroulakis "The Greeks: Their Struggle for Independence‎" s.25, Hellenic International Press (1984).
8. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, Houghton Mifflin Company, (2004)
9. Barker, Religious Nationalism in Modern Europe, s. 118
10. The New Encyclopedia of Islam, Ed. Cyril Glassé, (Rowman & Littlefield, 2008), s. 129
11. Lybyer, Albert Howe, The government of the Ottoman empire in the time of Suleiman the Magnificent, (Harvard University Press, 1913)
12. Devshirme, The Encyclopedia of Islam, Vol. 2, E.J. Brill, Leiden: 1991
13. "Ioannina, the Town of the Silver Art Creators History" (İngilizce). et-webline.net. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160426033446/http://www.et-webline.net/english/ioannina/history.htm. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2012. 
14. "IOANNINA/ ISLAMIC MONUMENTS" (İngilizce). cultureportalweb.uoi.gr. 25 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160425174931/http://cultureportalweb.uoi.gr/cultureportalweb/article.php?article_id=576&topic_id=166&level=2&belongs=9&area_id=18&lang=en. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2012. 
15. "A series of events in Epirus marking the 400th anniversary of the revolution of Dionysius the Philosopher in Ioannina" (İngilizce). sae.gr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304194103/http://en.sae.gr/?id=22605&tag=A+series+of+events+in+Epirus+marking+the+400th+anniversary+of+the+revolution+of+Dionysius+the+Philosopher+in+Ioannina&type=print. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2012. 
16. "Dionysius the Philosopher" (İngilizce). absoluteastronomy.com. http://www.absoluteastronomy.com/topics/Dionysius_the_Philosopher. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2012. 
17. Joseph von Hammer-Purgstall: Geschichte des osmanischen Reiches: Bd. 1574-1623, p. 442; note a. "Prete scorticato, la pelle sua piena di paglia portata in Constantinopoli con molte teste dei figli d'Albanesi, che avevano intelligenza colli Spagnoli"
18. "ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ (ΑΣΛΑΝ ΤΖΑΜΙ)" (Yunanca). ioannina.gr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304131743/http://www.ioannina.gr/DI/politismos/dimotiko_mouseio.htm. Erişim tarihi: 14 Mart 2012. 
19. historyorb.com
20. Κωνσταντίνος Σάθας (Konstantinos Sathas), Τουρκοκρατημένη Ελλάς 1453-1821 (Türk egemenliği altındaki Yunanistan 1453-1821), K.Kamarinopoulou, 1869 (1962)
21. Teodoros Kolokotronis, Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής (Yunan ırkının tarihinin olaylarının anlatımı), 1846
22. Κωνσταντίνος Σάθας (Konstantinos Sathas), Τουρκοκρατούμενη Ελλάς 1453-1821 (Türk egemenliği altindaki Yunanistan 1453-1821), K.Kamarinopoulou, 1869 (1962) s. 523
23. Ιωάννης Μενούνος (Ioannis Menounos), Κοσμά Αιτωλού Διδαχές (Aitolyali Kosmas’in Öğretileri), Αθήνα (Atina), 1979, s. 242, 243.
24. Elsie, Robert (2000). A dictionary of Albanian religion, mythology, and folk culture. New York University Press. s. 60. ISBN 0-8147-2214-8 9780814722145. 
25. George Childs Kohn (Editor) Dictionary of Wars 650 pages ISBN 1-57958-204-4 ISBN 978-1579582043 Page 155
26. The Deterioration of Ottoman Administration In the Light of the Ottoman-Russian War of 1768-1774, Metin Bezikoğlu, Bilkent Üniversitesi Master tezi, Eylül 2001
27. Peter Harold Paroulakis, a.g.e., s.25.
28. Fransız Devriminin Yunanistan üzerindeki etkisi, Dimitris Loules
29. Kasaba, Reşat (2005). Dünya İmparatorluk ve Toplum Osmanlı Yazıları. Kitap Yayınevi. s. 100. ISBN 9789758704828. 
30. Osmanlı’da ilk anayasayı hazırlayan aydın ve eylem adamı: Rigas, Herkül Milas
31. "Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος 1797-2007/250 Χρόνια από τη γέννηση του" (Yunanca). rare-books.gr/. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304134344/http://www.rare-books.gr/highlights/rigas1.htm. 
32. "Çağdaş Yunan Edebiyatı – Yunan Aydınlanması". ellinisti.com. 7 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160807142037/http://ellinisti.com/?p=3479. Erişim tarihi: 14 Eylül 2012. 
33. Trencsényi, Balázs; Kopeček, Michal (2006). Discourses of collective identity in Central and Southeast Europe (1770-1945): texts and commentaries. Central European University Press. s. 141. ISBN 978-963-7326-52-3. http://books.google.com/books?id=k5Vsjg508EYC&pg=PA141&dq=%22evangelical+school%22%2Bizmir#v=onepage&q=%22evangelical%20school%22%2Bizmir&f=false. 
34. Encyclopædia Britannica, Adamantios Korais
35. Fransız Devriminin Yunanistan üzerindeki etkisi, Dimitris Loules, s. 292.
36. "Entelektüel Üretim ve Sanat". chios.gr. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160306152732/http://chios.gr/tr/discover-chios/politismos/pnevmatiki-dimiourgia. Erişim tarihi: 10 Mart 2013. 
37. Alison, Phillips W. (1897). The war of Greek independence, 1821 to 1833. London : Smith, Elder. s. 20, 21. http://www.archive.org/details/warofgreekindepe00philiala.  (retrieved from University of California Library)
38. Fahrettin ve Seyfi, 1820 - 1827 Mora İsyanı, Askeri Matbaa, İstanbul, 1934.

Kaynakça