Atabasklar

Atabasklar
Toplam nüfus
200.000[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Kanada , ABD
Diller
Atabask dilleri
Din
Hıristiyanlık, Animizm
İlgili etnik gruplar
Kızılderililer, Algonkin halkları, Eskimolar
DNA'sına göre Amerika yerlileri genetik grupları
  1. Arktik
  2. Saliş
  3. Atabask
  4. North Amerindian
  5. Ojibwa
  6. Meksika
  7. Maya
  9. Andlar
  10. Amazon
  11. Gran Chaco
  12. Patagonya

Atabasklar, Atabask halkları, Atabask Kızılderilileri, Athabaskalar[2] ya da Deneler (İngilizce: Athabascan/Athabaskan/Athapascan/Athapaskan/Dene peoples, Athabascans, Athabascan Indians, Athabascan Native Americans, Athabascan-speaking peoples, Athabasca Indians), Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubundan dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist-şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000[1] ANKN: Athabascans of Interior Alaska / Alaskan Athabascans</ref> kişidir ve çoğunluğu (170.000 den fazlası) Navaholar oluşturur. En yakın akrabaları birlikte dilce bir üst grup oluşturan Eyaklar, en uzak akrabaları ise Eyak-Atabask dillerine paralel Na-Dene dillerinin diğer ana grubunu oluşturan Tlingitlerdir.

Adlandırma

Na-Dene grubunda Atabask (Büyük Larousse: Athabaska[2]) dilleri ve halkları[3][4] için kullanılan İngilizce Athabascan/Athabaskan/Athapascan/Athapaskan sıfatı, Athabasca gölünün adından gelir. Fakat, Athabasca gölünün adı Na-Dene grubu dışında farklı bir Kızılderili grubu olan Algonkin halklarından bölgede yaşayan Krilerin Orman Kricesi denen lehçesinde «grass here and there»[5] anlamına gelen aðapaskāw[6] (ð = th) kelimesine dayanır. Bu ad ilk olarak Athapascas biçiminde İsveç doğumlu Amerikalı Albert Gallatin (1761 - 1849) tarafından 1826 yılında kullanılmıştır[7]. İngilizcede dört biçimde (“Athabaskan”, “Athabascan”, “Athapaskan”, “Athapascan”) yazılır ve alanında saygın kişi ve kurumlar farklı imlâları kullanır. 1997 yılında yapılan Tanana Şefleri Konferansında (Tanana Chiefs Conference) alınan karar gereği Alaska Yerli Dil Merkezi Athabascan[8] imlâsını kabul etmiştir. Encyclopædia Britannica ile Na-Dene dilleri üzerine uzmanlaşan dilci Michael E. Krauss ise 1987 yılında Athabaskan[9][10] yazımını tercih etmiştir. SIL International destekli dil otoriteri Ethnologue Athapaskan[11] yazımını kullanır.

Dene[12] ise kendi dillerinde "insanlar/halk" anlamına gelen sözlerden yola çıkılarak dilcilerce (Edward Sapir) oluşturulmuştur. Dene adı ayrıca Kanada'da Guçin hariç 5 Atabask halkı, Denesulineler, Tlınçonlar, Sarıbıçaklar (Yellowknives), Sahtular ve Denetalar için ortak ad olarak kullanılır. Kuzeybatı Topraklarındaki resmi 11 dil arasında yer alan Guçin dahil 5 Atabask diline, Guçince (Gwich’in), Sahtuca (Sahtúot'ı̨nę, North Slavey), Denetaca (Dene Dháh, South Slavey), Tlınçonca (Tłı̨chǫ, Dogrib) ve Denesulinece (Dënesųłiné, Chipewyan) resmi olarak "Dene dilleri" denmektedir[13][14]. Bu beş resmi dilin konuşulduğu coğrafyanın tamamına ise Denendeh adı verilir[15] ve bu coğrafyadaki halk için "Dene Ulusu" (Dene Nation) adı da kullanılır[16]. Kanada'da en dar yalın anlamda ise Denesulineler için kullanılmaktadır. Diné biçimi ise Navahoların kendi adlarıdır. Dena (Ten'a) adı Koyukonların alternatif adıdır.

Tarih

Na-Dene dillerini konuşan diğer halklar gibi Atabaskların da Asya'dan Amerika'ya Eskimo-Aleut halklarından önce göç ettikleri sanılıyor. Atabaskların ataları muhtemelen yaklaşık 12.000 yıl önce son buzul çağının sonunda Bering kara köprüsünü kullanarak Sibirya'dan göç etmişlerdir[17]. İç Alaska'daki (Interior Alaska) eski arkeolojik kalıntılar, Alaska Eskimo coğrafyasının sahillerinde olduğu gibi, yaklaşık 10.000 yıl öncesine tarihlenir ve bunlar Sibirya'dakilerle yakından ilgilidir[17]. Nitekim Atabask dillerinin Sibirya'daki Ketçe başta olmak üzere Yenisey dilleri ile akraba olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzman dilcilerce teyid edilmiştir[18].

Proto-Atabaskların anayurdu (Urheimat) olarak doğu Alaska ya da batı Yukon gibi Pasifik Okyanusuna akan ırmaklardan oluşan havzaya sahip kuzey bölgesi olduğu düşünülmektedir. Bu aksiyom için üç kanıt ileri sürülür. Birincisi, Proto-Atabask dilinde günümüzdeki çağdaş Atabask dillerindeki verilerle ortaklaşan dağ, kar ayakkabısı, kayıkla seyahat, rengeyiği, dalgıç kuşu ve Oncorhynchus tshawytscha türünden Pasifik sombalığı için kullanılan ortak kelimelerin kuzey bölgesine özgü kavramlar olması; ikincisi, Atabask dilleri dışında Na-Dene dillerinin diğer iki grubu olan Eyakça ile Tlingitçenin kuzeyde konuşulması; üçüncüsü, Kuzey Atabask dillerini konuşan Atabaskların coğrafyasının komşu dillerin coğrafyasından ayrı kesintisiz bir bütünlük oluşturması burayı çok uzun süreden beri kullandıklarını gösterir[9].

Halklar

Atabask coğrafyası
[büyük kırmızı alandaki üç gölden en altta olanı Athabasca gölüdür]
1. Kuzey Atabaskları (üstteki büyük kırmızı alan) 2. Pasifik Atabaskları (soldaki ufacık kırmızı alan) 3. Güney Atabaskları (alttaki ufak kırmızı alan)

Atabask dilleri içinde dil temeline göre 3 ana grup olarak sınıflandırılırlar:

Kimileri Kanada Atabasklarını 4 ayrı gruba (Yukon, British Columbian, Eastern, Tsuut'ina) ayırarak bütün Atabask halklarını 7 grup olarak snıflandırır[19].

1. Alaska Atabaskları (İngilizce: Alaskan Athabascans[19]): Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde daha çok İç Alaska (Alaska Interior) denen iç bölgesinde, biri (Denağinalar) ise güneyde Pasifik kıyılarında ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Alaska'daki Toplam nüfusları yaklaşık 6.400[20] kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. Dil temelinde 11 ayrı halka ayrılırlar: Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar.
2. Yukon Atabaskları (İngilizce: Yukon Athabascans[19]): Kanada'da Yukon ile kuzey Britanya Kolumbiyası'nda yaşarlar. Dil temelinde 8 ayrı halka ayrılırlar: Kuzey Tuçonları, Güney Tuçonları, Tagişler, Tahltanlar, Kaskalar, Sekaniler, Danezalar ve 1927'de dilleri tükenen Tsetsautlar.
3. Britanya Kolumbiyası Atabaskları (İngilizce: British Columbian Athabascans[19]): Kanada'da Britanya Kolumbiyası'nda yaşarlar. Dil temelinde 4 ayrı halka ayrılırlar: Nadoten-Vetsuvetenler, Dakeller, Çilkotinler, Nikolalar.
4. Doğu Atabaskları ya da Deneler (İngilizce: Eastern Athabascans[19]): Kanada'nın doğusunda Kuzeybatı Toprakları, Alberta, Saskatchewan, Manitoba ve Nunavut bölgelerinde yaşarlar. Dil temelinde 4 ayrı halka ayrılırlar: Denetalar, Sahtular, Tlınçonlar, Denesulineler.
5. Tsutinalar (İngilizce: Tsuut'ina[19]): Kanada'da Alberta bölgesinde Calgary'de yaşarlar. Tek başına grup oluşturular ve Pasifik ve Güney Atabaskları ile antik yakınlıklar göstermiştir.
6. Pasifik Atabaskları (İngilizce: Pacific Coast Athabascans[19]): ABD'de Washington, Oregon ve kuzey Kaliforniya eyaletlerinde yaşarlar. Kanada'nın güney Britanya Kolumbiyası bölgesinden bugünkü topraklarına göç ettikleri sanılıyor. Dil temelinde 11 ayrı halka ayrılırlar: Kwaliokhwa-Tlatskanie, Upper Umpqua, Galice, Coquille, Tututni, Chetco, Tolowa, Hupalar, Eel Nehri Atabaskları, Mattole, Kato.
7. Güney Atabaskları (İngilizce: Southern Athabascans[19]): ABD'de Oklahoma, Teksas, New Mexico, Arizona, Kolorado ve Utah eyaletlerinde yaşarlar. 1000 yıl önce Kanada'nın güneybatı Britanya Kolumbiyası bölgesinden bugünkü topraklarına göç ettikleri sanılıyor. Dil temelinde 6 ayrı halka ayrılırlar: Apaçiler ortak adıyla anılan Ova Apaçileri, Hikarilalar, Lipanlar, Meskalero-Çirikavalar ve Batı Apaçileri ile Navaholar.

Coğrafi dağılım

Kültür

  1. Subarktik Kızılderilileri: Tsutina ve Nikola hariç Kuzey Atabask dillerini konuşanlar ile kültürce Atabasklaşan İç Tlingitleri
  2. Ova Kızılderilileri : Tsutinalar, Ova Apaçileri (Kiyova Apaçileri), Lipanlar
  3. Güneybatı Kızılderilileri: Ova Apaçileri hariç Güney Atabask dillerini konuşanlar (Apaçiler ile Navaholar)
  4. Plato Kızılderilileri: Nikola Atabaskları
  5. Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri: Tsetsautlar
  6. Kaliforniya Kızılderilileri: Pasifik Atabaskları

Sanat

Tarihöncesi dönemden beri Atabasklar denizdişi kabuğunu süslemede kullandıkları gibi, oklu kirpi dikeniyle de kirpi işi denen sanat ürünleri sergilemişlerdir. Tarihsonrası dönemde ise Atabask kadınlarının zenginlik sembolü olarak tasarımlarda boncuk kullanılmaya başlanmış ve boncuk işi denen süsleme sanatını yeni sanatları olarak kabul etmişlerdir. Bu boncuklar değiş tokuş yöntemiyle ticaretin yapıldığı ticaret karakollarında Avrupalılarca satışa sunulmuştur. Boncuklarla birlikte yeni tasarım yolları da açılmıştır ve bunlardan biri de Kanada'daki Katolik misyonerlerce 19. yüzyılda Alaska'nın batısına kadar yerlilere öğretilen çiçek tasarımlarıdır. Bu boncuk işi çiçek tasarımları günümüzde de yapılmaktadır[17]. Alaska Atabasklarının sanatı Alaska yerli sanatı içinde değerlendirilir.

Sığın kılından boncuk işi kutu, Fairbanks, Alaska

Subarktik Kızılderilileri kültür grubuna giren Kuzey Atabasklarında boncuk işi sanatı beş bölgesel tarza ayrılır:[21][22]

  1. Great Slave Lake/Mackenzie River Region: En kuzeyde olan bu bölgenin boncuk işleri Guçinler, Sahtular, Denetalar, Tlınçonlar, Sarıbıçaklar ve Denesulineler tarafından ortaya konur. Boncuk işi genelde bebek taşıma kemerleri, yosun çantaları (beşikler için), babiche av çantaları, köpek battaniyeleri, raf eteği, duvar çantası, tütün kesesi ve sigara kapakları için uygulanır. Çoğu kendileri için kullanımlık olsa da satış için işlendiği de olur. Çiçek desenleri oldukça coşkuludur. Genelde ip olarak tendon kullanılır. Fon olarak genelde siyah kadife ya da deniz mavisi ya da siyah yünlü kumaş, bazen de isli sığın derisi kullanılır[21].
  2. Yukon-Tanana Region: En batıda olan bu bölgenin boncuk işleri Koyukonlar, Aşağı Tananalar, Tanakroslar, Yukarı Tananalar, Hanlar ve Kuzey Tuçonları tarafından ortaya konur. Daha çok kızak çantası, eldiven, barutluk, altın kesesi ve İngiliz tarzı deri avcı gömleği, önlük, yaka, omuz apoletleri ve kol manşetlerine uygulanır. Bu bölgenin diğer özelliği de erkek giyiminde boncuk işinin kullanılmasıdır ve atkısı ile cekette dikey süs şeritleri göze çarpar. Slave Lake/Mackenzie River tarzının güçlü bir etkisi olsa da, bu bölgedeki boncuk işinin karakteristiği oldukça ölçülü kompozisyona sahip olması ve yerleştirmenin daha az yapılıp bireysel parçalardaki ayrı motiflerin kullanılmasıdır. Fonda geniş açık alanlar, genelde kırmızı yünlü kumaş ya da iste renklendirilmiş deri kullanılır. Çiçekli kompozisyonlarda genelde sapları güçlü bir ağ bulunur. Düz ve kıl köklerin her ikisi de nadiren aynı desende kullanılır. Çiçek ya da yarı çiçek desenlerinde kontur kullanımı tipiktir ve bu konturlar sık sık yaysı köşebent (ogee) biçiminde ve içi dolgusuzdur. Bu bölgesel tarzın bir alt varyasyonu yirminci yüzyılın başlarında Hanlar ile Koyukonlar arasında görülür ve bu tarzda yastık örtüleri, resim çerçeveleri ve duvar çantaları satılık olarak üretilir. Bu tasarımların çoğu muhtemelen Ladies' Home Journal adlı kadın ve elişi dergisinden ilham alınmıştır ve daha çok koyungözü, menekşe, unutmabeni gibi çiçeklerin yanı sıra kartal, kalp, bayrak ve diğer gerçekçi desenler popülerdir[22].
  3. Liard-Fraser Region: En güneyde olan bu bölgenin boncuk işleri Kaskalar, Sekaniler, Danezalar, Dakeller ve Çilkotinler tarafından ortaya konur. Diğer Atabaskların çiçek desenlerinden stilize edilerek oluşturulmuştur ve belki de muhtemelen ortadan kalkmıştır. Müzelerde ve özel koleksiyonlarındaki örneklere göre daha çok mühimmat çantası ve barutluk ile kızak çantasının ön kapağı işlenir. Belirli parçaların çiçek desenleri Great Slave Lake bölgesindekileri hatırlatsa da eldeki örneklere göre bu tasarımlar çok erken sanatsal geleneği yansıtır[22].
  4. Interior Coastal Region: Tagişler ve kültürce Atabasklaşan İç Tlingitleri tarafından ortaya konur. Kıyı Tlingitlerinin Pasifik Kuzeybatısı sanatından etkileniştir. Ahtapot çantası, duvar çantası, dans gömleği ve boyna geçirilen askılı bıçak kılıfları işlenir. Yarı çiçeksi motiflerde tipik yaysı köşebent, konturlu, içi sağlam olmayacak biçimde doldurulmuş belirgin bir stilize görülür. Konsantrik konturlar genelde zıt renktedir. Fon olarak kırmızı yünden kumaşlar favori olsa da alternatif olarak islenmiş deri de kullanılır[22].
  5. Tahltan Region: Tahltanlar tarafından ortaya konur. Son derece stilize soyut ve eğri desenler görülür ve fon olarak genelde kırmızı yünlü kumaşlar kullanılır. Koleksiyonlarda en sık karşılaşılan nesneler arasında boyun askılı bıçak kılıfları, mühimmat çantaları ve fişeklik kemerleridir. Mühimmat çantaları genelde dikdörtgen paneller olarak iri boncuklarla işlenen kombine stilize soyut formlardır.[22]

Örgütlenme

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. 1 2 ANKN: Athabascans of Interior Alaska / Alaskan Athabascans
  2. 1 2 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 1986, 2. cilt, sayfa: 974
  3. ↑ Athabascans of Interior Alaska / Section 2: ATHABASCANS (Students define the term "Athabascan" (as it refers to both a group of languages and to the people who speak the languages))
  4. ↑ Bertha Pauline Dutton (1977), Navahos and Apaches: the Athabascan peoples
  5. ↑ Athabascans of Interior Alaska : Appendix A : Brief Description of Alaskan Athabascan Culture
  6. ↑ Bright, William (2004). Native American Place Names of the United States. Norman: University of Oklahoma Press. s. 52. ISBN 0-8061-3576-X. OCLC 53019644.
  7. ↑ Michael E. Krauss The Name Athabaskan
  8. ↑ UAF Alaska Native Language Center
  9. 1 2 Encyclopædia Britannica : Athabaskan language family
  10. ↑ Krauss, Michael E. 1987. The name Athabaskan. In Peter L. Corey (ed.), Faces, Voices & Dreams: A celebration of the centennial of the Sheldon Jackson Museum, Sitka, Alaska, 1888–1988, 105–08. Sitka, AK: Division of Alaska State Museums and the Friends of the Alaska State Museum.
  11. ↑ Language Family Trees – Athapaskan
  12. ↑ Sapir, Edward (1915), "The Na-Dene languages: A preliminary report", American Anthropologist 17 (3): 534–558
  13. ↑ Official Languages of the Northwest Territories («The Dene languages spoken in the majority of the NWT are part of the Athapaskan family. Included in this group are Chipewyan, Tłı̨chǫ (Dogrib), Gwich’in, North Slavey and South Slavey»)
  14. ↑ Official Languages Policy : Dene Languages and Cree
  15. ↑ Who are the Dene?
  16. ↑ Dene Nation
  17. 1 2 3 Anchorage Museum: Athabascan Indian history and culture
  18. ↑ Dene–Yeniseic Symposium, University of Alaska Fairbanks, February 2008, accessed 30 Mar 2010
  19. 1 2 3 4 5 6 7 8 Athabascan Conference + Exhibition : Seven branches of Athabascan
  20. ↑ ANKN: Athabascans of Interior Alaska / Alaskan Athabascans
  21. 1 2 Richard Green, Northern Athapaskan Beadwork: Part 1, Newsletter of the Bead Society of Great Britain 78, 11-14
  22. 1 2 3 4 5 Richard Green, Richard Green, Northern Athapaskan Beadwork: Part 2, Newsletter of the Bead Society of Great Britain 79, 11-14
  23. ↑ Arctic Athabaskan Council (AAC)
  24. ↑ http://www.tananachiefs.org/
  25. ↑ Working Effectively with Alaska Native Tribes and Organizations Desk Guide, A desk guide for United States Fish & Wildlife Service Employees on Alaska Native cultures, history, federal laws, organizations, consultation and federally recognized tribes
This article is issued from Vikipedi - version of the 7/17/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.