Ahtnalar

Ahtnalar
Toplam nüfus
650[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Amerika Birleşik Devletleri Alaska 650
Diller
Ahtnaca, İngilizce
Din
Hıristiyanlık (Rus Ortodoks), Animizm / Şamanizm
İlgili etnik gruplar
Alaska Atabaskları, Denağinalar, Eyaklar, Tlingitler, Supikler

Ahtnalar, Ahtna Atabaskları ya da Ahtna Kızılderilileri (Ahtnaca ‘Atnahwt’aene «Copper Nehri ahalisi», Koht’aene «Kızılderili»; İngilizce: Ahtnas, Ahtna Athabascans, Ahtna Indians, Ahtena, Atna, Atnah, Ahtna-kohtane, Atnatana, Nabesna, Copper River; Rusça медновцы Mednovtsı), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Copper Nehri civarında yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Ortodoks Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska'daki en büyük dördüncü Atabask halkı olup, Yukarı, Batı, Merkezî ve Aşağı Ahtnalar olmak üzere dört ana lehçe grubuna ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte üstgrup oluşturan Denağinalardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 650 kişilik etnik (‘Atnahwt’aene) nüfustan 25 kadarı anadillerini (‘Atnakenaege’) konuşabiliyor[1]. Ahtnalarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rusya İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1783 yılında Copper Nehrine gelen Ruslarla olmuştur. Batılılarca ilk Ahtnaca kelime 1787 yılında kaydedilmiştir. Geçmişte Rus-Amerikan ve Hudson's Bay Company şirketindeki Avrupalı kürk tüccarlarıyla yoğun olarak ticaret yaparken, günümüzde daha çok avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

Adlandırma

Ahtna (Ahtena, Atna, Atnah, Ahtna-kohtane, Atnatana) adı Aşağı Ahtnaların kendilerini ifade ederken kullandıkları ‘Atnahwt’aene («Copper Nehri ahalisi / residents of the Copper River») adlandırmasından gelir ve Ahtnaca ad köken olarak ‘Atna’tuu («Copper Nehri / Copper River») yer adına dayanır. Ahtnalar kendilerini ve diğer Kızılderilileri Koht’aene olarak adlandırırlar.

İngilizce Copper River Indians ve Copper River Athabascans adı Rusça Медновцы ve Медновский (eski yazı: Мѣдновский [2]) adlandırmasına dayanır. İngilizce Copper Nehri («Bakır Nehri») adı da Rusça aynı anlamdaki Медная река (eski yazı: Мѣдная рѣка) kelimesinden çeviridir.

Tarih

Wrangell Dağlarından ikisi: solda Mount Sanford (K’ełt’aeni) ile sağda Mount Wrangell (Uk’ełedi)

Na-Dene dillerini konuşan diğer halklar gibi Atabaskların da Asya'dan Amerika'ya Eskimo-Aleut halklarından önce göç ettikleri sanılıyor. Atabaskların ataları muhtemelen yaklaşık 12.000 yıl önce son buzul çağının sonunda Bering kara köprüsünü kullanarak Sibirya'dan göç etmişlerdir[3]. İç Alaska'daki (Interior Alaska) eski arkeolojik kalıntılar, Alaska Eskimo coğrafyasının sahillerinde olduğu gibi, yaklaşık 10.000 yıl öncesine tarihlenir ve bunlar Sibirya'dakilerle yakından ilgilidir[3]. Nitekim Atabask dillerinin Sibirya'daki Ketçe başta olmak üzere Yenisey dilleri ile akraba olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzman dilcilerce teyid edilmiştir[4].

Son arkeolojik buluntulara göre Copper Nehri havzası 5.000-7.000 yıldır insan yerleşimindedir[5]. Arkeologlar Ahtnaların bugünkü topraklarında 2.000 ya da daha uzun süredir bulunduklarını söylerler[6]. Yaklaşık 2.000 yıl önce Wrangell Dağları ile Chitina Nehri vadisine taşındıkları sanılıyor[7]. Avrupalılarca karşılaşmadan önceki dönem (1780 öncesi) Ahtnalar için "tarihöncesi" dönemdir. Ahtna "tarihsel dönemi" Avrupalıların 1780 lerde bölgeye ulaşmasıyla başlar

Ahtnalarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rusya İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1780 li yılların başlarında Ruslarla olmuştur[8]. Ruslar yeni kürk kaynakları arayışı içinde Aleutların topraklarındaki Aleut Adaları ile Supiklerin topraklarındaki Kenai Yarımadasındaki ana üslerinden Alaska'nın güneydoğu kıyılarına gelmişler ve Copper Nehrinin büyüklüğü Ruslar tarafından hızlı ve kolayca farkedilmiştir. Leontii Nagaev komutasındaki ekip nehrin ağzını gördüklerine dair ilk yazılı kaydı 1783 yılında yapmşlardır[8]. Dmitri Tarkhanov ise 1796 yılında Chitina Nehrinin ağzına ulaşan ilk kişidir. Taral [Тарал] (Taghaelden) adını taşıyan Ahtna köyünde kışlayan Tarkhanov burada bir de nüfus sayımı yapar[8]. Ruslar 1819 yılında bölgede Copper Fort adlı bir ticaret karakolu kurarlar[8]. 1837-1839 yıllarında Batılılarca getirilen çiçek hastalığından birçok Ahtna etkilenir ve ölür[9]. 1847-1848 yıllarında Rus-Amerikan Kumpanyası Copper Nehri havzasını incelemeye başlarlar[8]. Copper Nehrinin ağzından Yukon Nehrine geçme göreviyle atanan Ruf Serebrennikov [Руф Серебренников] ve ekibi 1848 yazında Batzulnetas [Бацульнет] (Nataełde) köyü yakınlarında Ahtnalar tarafından öldürülür[8][9][10]. Bu olaydan sonra Copper Fort ticaret karakolu kapanır, daha sonraları tekrar açılsa da Ruslarla Ahtnalar arasından ancak çok ufak bir ticaret yapılmıştır[9][11]. Bundan sonra Rusların bölgeyi keşfetmek için daha fazla çaba göstermedikleri görülüyor[8].

Batı Wrangel Dağları 1885 yılında ilk kez ABD Ordusundan Lt. Henry Tureman Allen (1859 – 1930) tarafından coğrafi gözlemlerle kaydedilmiştir[8][12].

Kabileleri

Ahtna kabileleri dilce ve kültürce 4 ana lehçede (dialectal division) toplam 8 regional band denen kabileye ayrılır:[13]

1. Chitina/Taral Band. Chitina (Tsedi Na’) ile Taral (Taghaelden) yörelerinde yaşarlar.
2. Tonsina/Klutina Band. Tonsina River (Kentsii Na’) ile Klutina River (Tl’atii Na’) ve Klutina Lake (Tl’atibene’) yörelerinde yaşarlar.
3. Gulkona/Gakona Band.
4. Tyone/Mendeltna Band. Tyone (...) ile Mendeltna (Bendilna’) yörelerinde yaşarlar.
5. Cantwell/Denali Band. Cantwell (Yidateni Na’) ile Denali (Dghelaayce’e) yörelerinde yaşarlar.
6. Sanford River/Chistochina Band. Sanford River (K’ełt’aeni) ile Chistochina (Tsiistl’edze Na’) yörelerinde yaşarlar.
7. Slana/Batzulnetas Band. Slana (Stl’ana’) ile Batzulnetas (Nataełde) yörelerinde yaşarlar.
8. Mentasta Band. Mentasta (Mendaesde) yöresinde yaşarlar.

Dil ve Eğitim

En ayrıksı lehçesi Mentasta'da konuşulanıdır. Ahtna alfabesi 1973 yılında geliştirilmiştir[14].

Batılılarca kaydedilmiş ilk Ahtnaca kelime 1787 yılında Britanyalı Nathaniel Portlock (1748?-1817) tarafından Prince William Sound' yapılan keşif gezisinde belgelenen Shee-na-waa’s kabilesine göre «kar / snow» anlamında olan naa-taakie kelimesidir ve bu da Ahtnaca nadaexi kelimesine denk düşer[15][16].

1971 ANCSA yasasıyla yerlilerin eğitim sorunu daha da karmaşık hâle gelmiş, yasa gereği Alaska'daki bütün Bureau of Indian Affairs okullarının eyalet denetimi altına geçmesi kararlaştırılmıştır. Birçok yerli köyü bu yasayı eğitim hizmetleri ile kendi kendini yönetme dahil egemenlik haklarına kötü değişiklik olarak görmüş, bu hakların kendilerine tanınması talebinde bulunmuşlardır. Bu hareketin en aktif köylerinden biri Ahtnaların köyü Chickaloon olmuştur. Chickalon köyü aynı zamanda yerli olmayanların da çok sayıda olduğu bir yerdir. Birçok zorluklarla baş etmek zorunda kalan köyde ayrıca Ahtnacayı dünyada elli kadar akıcı konuşan varken Chickalon şivesini konuşan yalnızca tek kişi olması köyü ilginç kılan özelliklerinden de biridir. Bu köyde şimdi Ya Ne Dah Ah School okulunda kabile denetiminde Ahtnaca eğitim verilmektedir. Okul Harvard Project on American Indian Economic Development çerçevesinde "High Honors in Honoring Nations 2002" öülünü almıştır[17]. Nay’dina’aa Na’ Chickaloon Village Traditional Council denetimindeki Ya Ne Dah Ah okulu 1992 yılından beri Ahtna Atabask dilini, kültürünü, şarkılarını, danslarını, toprak idaresini ve Chickalon köyünün tarihini öğretmek, korumak ve gençleştirmek (rejuvenate) için çabalamaktadır[18].

Edebiyat

Ahtna yazarları arasında annesi Beyaz, babası Talcheena klanından Ahtna, kendisi ise Tsisyu (annesi non-native olduğu için) klanından olan, anadilini akıcı biçimde konuşabilen John Elvis Smelcer sayılabilir[19][20].

Komşuluk

Alaska'da, kuzeyde Aşağı Tananalar ve Tanakroslarla, doğuda Yukarı Tananalarla va Kanada'daki Güney Tuçonlarıyla, batıda Denağinalarla, güneyde Supikler, Eyaklar ve Tlingitlerle komşudurlar[21].

Sosyal yaşam

Ahtnalar iki yerli (bilocal) yarı göçebe olup kışı kış kamplarında geçirir, kış bitimi avcılık ve balıkçılık kamplarına çıkarlar. Kışlık köyler bir reisin idaresi altında regional band olarak yapılanırken, yazlık barınaklar local band olarak özerktir ve regional band dışında daha üst bir siyasi yapı kesinlikle görülmez. Bir başka deyişle, reislerden birine ya da onun idaresi altındaki regional banda karşı savaş ya da herhangi bir tehdit olsa dahi diğer regional band reisleri bir araya gelip "politik kabile birliği" oluşturulmaz[9].

Aile

Avcı ve toplayıcı Ahtnalarda geleneksel aile içi işbölümünde erkeğe (da’atnae) avcılık, tuzakçılık, savaş yapma ve koruyuculuk, kadına (ts’akae) ise bitki ve meyve toplayıcılık, som balığı avlama, su ve yakacak taşıma, giysi ve battaniye yapma ve onarma, çocuk bakıcılık, temizlik ve yemek hazırlayıcılık düşer. Kamp haricinde bazı eşyaların yapımında birlikte çalışırlar. Kadınlar ergenlikten hemen sonra evlenirken, erkekler genelde 30 yaşındayken evlenirler[9]. Evlilik farklı "moiety"den çapraz kuzenler (cross cousins) arasında yapılan dıştan evlilik türüdür. Çok karılılık (ikinci karı: ‘elnaa ; kuma: niłghangga delts’iine) yalnızca reis (kaskae), ikinci reis ve diğer yüksek rütbeli ve zengin kişilerde görülür[9].

Kaçgöç (avoidance): evlilik yoluyla oluşan akrabalıkta saygı gereği kaçınma görülür. Bir adam kaynanasından, baldızından ve gelininden kaçınır. En güçlü kaçınma kayınbaba ile gelin ve kaynana ile damat arasından görülür ve bunlar birbirlerinin yüzüne dahi bakamazlar. Kayınbaba ile damat arasındaki kaçınma bu kadar sıkı değildir[11][22].

Doğum geleneksel küçük bir barınakta gerçekleşir, sonra da anne ile bebeği 30 gün süreyle izole edilirler. Bebeğin kırılgan olan yeni ruhu incinmesin diye ilk on gün anne ile baba sessiz kalırlar[9].

Ergenlik dönemi hayatın en önemli dönemi olup bir dizi sıkılama/kısıtlama gerçekleştirilir. 70 gün boyunca sıkı koşullarda (üç aşamada: 30 gün, 30 gün, 10 gün) ve sonra bir yıl kadar bundan daha az sıkı olan kısıtlamalar yapılır. Geleneksel olarak, adolesan ayrıca sığın derisinden yapılan «ergenlik başlığı / puberty hood» (tsikał) denen bir başlığı kafasına geçirir. Bu başlık canlılardan ve gökyüzünden gelebilecek uğursuz bakışlara ve tehditlere karşı kalkan olması için yüzü örtecek kadar saçaklı olur ve uyarmak için de çıngırak gibi ses çıkaran toynak süsleme (dzoobaas) asılır. Ergen ilk üç gün boyunca konuşmaz, yiyip içmez. Dizlerini bükerek ve başını eğerek oturur. Bu pozisyon 10 gün boyunca ve mümkün olursa 60 gün ve daha uzun kalır. Hareket etmesini engellemek için dirsek, diz, el ve ayak bileği ile parmak boğumları eklem yerinden rengeyiği derisinden kayışlarla bağlanır; kızlarda ayrıca bel etrafı da bağlanır. İlk 10 günden sonra yıkanıp (daha öncesinden bir yıl boyunca buhar banyolarında yıkanmalarına izin verilmez) yetişkin olmaları gözlemlenir ve alıştırmalar başlar. İlk 30 gün sonra, tek başına yıkanıp güzel kokulu elbiseleri giyindikten sonra ailesinin konutuna yakın yeni bir konuta taşınır. Ergenlik öncesinden kalan kokuların rüzgârda uçup savrulması için eski giysileri ağaca asılır. Bu sıkı geçiş döneminde yemek yasakları (tabuları) da olur. Özel yemekler tüketilir ve su kuğu kemiğinden yapılan pipetle içilir. Sıcak yemek, üç günden az eski et, bıçak taşıma ve pişirme tamamen yasaktır[9].

Ölüm: Ölen bir kişi özel bir sığınağa taşınarak taze giyimli arkadaş ve akrabaları tarafından yıkanıp giydirilir. Sığınakta oturulup başka bir ruh bedeni almasın diye 2 gün boyunca ölü izlenir . Sonra ölü sığınakla birlikte yakılır[9].

Klan

Geleneksel olarak 8-10 klan ve 2 moiety olarak organize olurlar ve ekzogamik moiety'lerde yaklaşık 5 klan bulunur[9]. Günümüzde Ahtnalar anasoylu çizgide 2 "moiety" (utsuuy) ve 9 "clan" (Merkezi ve Aşağı nitsisyu, Yukarı netsisyu) olarak yapılanma gösterirler:[23]

sıra Ahtnaca İngilizce
A. Saghani utsuuye Raven Moiety
1. Naltsiine Sky Clan
2. Taltsiine Water Clan
3. Dits’i’ltsiine Canyon Clan, Out of Canyon Clan
4. ‘Alts’e’tnaey One Way Clan, Single-Minded Clan
5. Dik’aagiyu Fireweed Clan
B. Nalbaey utsuuye Gull Moiety, Seagull Moiety
6. Tsisyu Paint Clan, Red Paint Clan
7. Nitsyu Second Paint Clan
8. Udzisyu Caribou Clan
9. Cela’yu, Cecela’yu[6], C’elaeyu[6] Fish Tail Clan

Klan terminolojisi:

Savaş

Savaş ile çatışma ayırt edilmeksizin aynı kelimeyle (c’eghaan, sghae) ifade edilir. Aynı local band ya da klan üyelerince yerine getirilir, daha üst yapılanma olan regional band bu işe karışmaz.

Geçmişte Ahtnaların silahları ok ile yay ve tomahawk denen savaş baltası idi. Yakın dövüşte kullandıkları savaş baltasını kesinlikle fırlatmaz, bazen de törenlerde kullanırlardı[11][24]. Zırh (ggaan’ ditaani) olarak tahta savaş zırhı (cen dghaec) kullanılırdı.

1868 yılında bir kızamık salgını sonrası, Copper Nehri vadisinde Doğu Supikleri (Chugach) ile Ahtna Atabaskları arasındaki anlaşmazlıkta Eyaklar arabulucuk görevi üstlenmiş ve mal karşılığında bunu yerine getirmiştir[25]. Rus-Amerikan Kumpanyasından Ruf Serebrennikov [Руф Серебренников] ve ekibi 1848 yazında Batzulnetas [Бацульнет] (Nataełde) köyü yakınlarında Ahtnalar tarafından öldürülür[8][9][10]

Barınak

Ahtnaların yazlık barınakları iskeleti ladin (Picea glauca Merkezî ve Aşağı ts’abaeli, Yukarı ts’ebael, Batı delaeni; Picea mariana tats’uu’, tatsaaye’) ve kavak (Populus balsamifera Merkezî ve Aşağı t’aghes, Yukarı t’eghes) ağaçlarından yapılıp üzeri ladin kabuğu (c’elaats’i hnax) ya da dalı (‘eł hnax) ile kapatılan, kapısı deri örtülü olan dikdörtgen biçimli geçici konutlardır[12]. Eski stil kabuk evlere nitsiił, yazlık evlere ise łenitsiił denir. Deri örtülü tipi çadırlarına na’ibaali denir.

Köylerde (Merkezî ve Merkezî kayax) kışlık barınaklar uzunluğu 36 fit genişliği ise 10 fit olan, ağaçtan yapılıp üzeri ladin ağacının kabuklarıyla kaplanan yarısı yeraltına gömülü uzun evlerdir ve bazen ikinci bir oda buhar kulübesi olarak kullanılırdı[12]. Kışlık evler (Merkezî ve Aşağı hnax, Yukarı konax) iki tiptir. Birincisi oldukça görkemli olup reis ve bakmakla yükümlü olduğu kalabalık ailesi tarafından kullanılır; bazen 6 çekirdek aile kalabilir. Diğeri daha küçük olup yosun ev (Merkezî ve Aşağı naen’ hnax, Yukarı nin’ konax) olarak da adlandırılır ve kışlık yerleşimin içinde ya da yakınlarında bulunur. Her sit içinde buhar kulübesi (Merkezî ve Aşağı sezel, Yukarı tsezel) bulunur. Kışlık köyler bir reisin idaresi altındadır[9].

Kadınların doğum yapması ya da âdet günlerini geçirmesi için geçici özel barınaklar (menstrual area: Merkezî c’ołt’aa, Merkezî c’ułt’aa)yapılır ve her ikisi de genelde 1 ay kullanılır[9].

Müzik

Davul

Davul (lgheli) ve davul tokmağı (u’eł c’elgheli)

Şarkı

Şarkı (c’eliis): Ahtnalarda zafer ve yas şarkıları görülür[9]. Potlaçta söylenen şarkılara ‘unggadi ‘dliis, potlaç sahibinin yas şarkısına ise hwtiitł c’eliis denir.

Tören ve şenlikler

Atabask potlacı (hwtiitł) : Kuzeybatı Pasifik Kıyısı yerlilerinde görülen potlaç törenlerine benzeyen törenlerdir. Potlaç oldukça geniş bir konutta yapılır ve genellikle şarkı ve danslar eşliğinde beş gün sürerdi[26]. Geleneksel Atabask potlacının sosyal, dini ve ekonomik önemi vardı[27][28]. Daha çok aynı şiveyi konuşan local band arasında olsa da, farklı şiveleri konuşan değişik regional bandların da katıldığı potlaç, İç Alaska'daki Atabaskların bir araya toplandığı en büyük ve en önemli törenlerdir[29]. Potlaçta yapılan konuşmalarda (hwtiitł kołdogh) ölen kişinin adı doğrudan anılmaz, yakıştırma ad kullanılır. Potlaç sahibinin yas şarkısına hwtiitł c’eliis, diğer şarkılara ise ‘unggadi ‘dliis denir. Potlaç gömleğine hwtiitł dghaege’, hwtiitł ggaec denir. Potlaca katılan konuklara (dzoogaey) hediye (ghalii) olarak battaniye (Merkezî ve Yukarı ts’ede’, Aşağı sde’; tavşan kürkünden battaniye: ggax sde’), manifatura ürünleri ve özellikle de tüfek (k’a’) verilir[6].

Din

Animizm ve şamanizm

Animizm ve şamanizm diğer Alaska Atabaskları gibi Ahtnaların da geleneksel inancını oluştururdu. Ahtna dünyası büyü ve ruhların çok önemli olduğu dünyadır ve birçok ritüel ruhun ya da başkasının güvenliği için yapılırdı[11]. Şamanlar siyasi güç de elde ettikleri gibi potlaç törenlerini de denetlerdi[12]. İnsan ruhları (c’eyiige’) ve kötü ruhlar (c’uniis) gibi farklı ruhlar ayırt edilir. Reenkarnasyon çok yaygın bir inançtır. Avlanırken avın ruhu tarafından sonradan intikam alınmaması için temkinli davranılır ve adı anılmadığı gibi ruhu güçlü hayvanların avında da temkinli yaklaşılır.

Şamanların ya da dream doctor [9] «rüya doktoru» sleep doctor [6] «uyku doktoru» (dyenen, Aşağı genen) kendi güçleri yoktur, doğadaki ruhların güçlerini (usene’) kullanırlar. Şamanların kendilerine özgü şapkaları (sen tsic’uus) olur. Koku alma dahil durugörü gücü (Merkezî ve Aşağı bin’dih, Yukarı unicdii, Batı uni’di) de olurdu. Adı kaydedilen Ahtna şamanları arasında yaklaşık 1844 yılında doğan Chitina yöresinden Billum bulunur[30].

Tabular (engii) animistik sakıntılardır. Çocuklar için çok tehlikeli olduğuna inanıldığı için kürk avcılarının yüzdükleri postlar tamamen kuruyana kadar ev içine sokulmaz[9]. Bir kişi ilk avını, ne kadar büyük olursa olsun, kesinlikle tek başına yiyemez ve diğerleriyle paylaşılması gerekir[9]. Açlıktan ölünse bile köpek (łi’kaey, łic’ae), kurt ve Amerika vizonu (tehts’uuts’i) kesinlikle yenmez. Kurtları (Merkezî ve Aşağı tikaani Yukarı tikaandi; takma adı: nunyae) avlayanın açlıktan öleceğine inanılır ve bundan sakınılır; yalnızca yaşlı erkeklerin derisinin büyülü gücü olur ve avlayabilir[9]. Ölen kişinin gerçek adı kesinlikle söylenmez[9]. Ahtnalar avlanırken hayvanlar için genel dilden farklı bir ad kullanır; avlanıldığı zaman hayvanın gerçek adı söylenirse kötü şans getirdiğine inanılır[9], belki bu kullanım saygıdan (respect)[6] ileri geliyor olabilir:

Hayvan Genel dilde serbest, avlanırken tabu Avda kullanılan adı
Kunduz (Castor canadensis) tsa’ tehnuune’ (Merkezî) («su altında yüzen oklu kirpi»)
Kanada vaşağı (Lynx canadensis) niduuyi uk’e nesii
Amerika sansarı (Martes americana) tsuugi (Merkezî, Aşağı) tsuuc (Yukarı) łootkasi (Merkezî, Aşağı) netetkosi (Yukarı)
Oklu kirpi (Erethizon dorsatum) nuuni neghadiye
Kutup porsuğu (Gulo gulo) nałtsiis (Merkezî, Aşağı) nałtsiisi (Yukarı) tl’akoltseni

Yamyamlık az da olsa farklı bir şekilde görülür. Cinayet işleyen biri öldürdüğü kişinin kalbine yakın yerinden biraz yağlı parça yemesi önerilir; belki bir av sırasında öldürülmüş hissini verip ölen kişinin ruhunu bastırmak için yapılıyor olabilir[9].

Muska (unaghaltl’u’): Ahtnalar sihirli güç veren amulet tipindeki muskaları kolye ya da bilezik olarak takarlar: iyi çalışabilmek için kunduz pençesi muskası (tsa’ laggane’ unaghaltl’u’), iyi odun kesebilmek için kunduz dişi muskası (tsa’ ghu’ unaghaltl’u’), hızlı yürüyebilmek için kar kekliği ayağı muskası (lacbeh ke’ unaghaltl’u), iyi konuşabilmek için kuğu nefes borusu muskası (kaggos zuuł unaghaltl’u’), iyi görebilmek için sığın gözü muskası (deniigi nehtl’ets’ unaghaltl’u’), iyi avlanabilmek için atmaca ya da şahin gibi yırtıcı kuşların kanat tüyü muskası (c’entadziidzi ts’enlabiile’ unaghaltl’u’), zengin olabilmek için bakır peni muskası (tsedi dicaaxi unaghaltl’u’), derilerle bir hüner yapabilmek için deri tıraşlama muskası (c’ezaex lataane’ unaghaltl’u’)[6].

Beyazlar tarafından getirilen ve Ahtnaların kırılmasına yolaçan salgın hastalıkların tuzlusudan (denizden) gelen Pasifik som balıklarının sebep olduğuna inanılır ve bunun için ritüeller düzenlenirdi[9].

Ahtnalar Copper Nehrine gelen iki kızkardeşten türediklerine inanırlardı[9].

Âdet döneminde ve ölü taşımadan sonra ritüeller yaparlardı[9].

Hristiyanlık

Hristiyanlığı Rus misyonerlerden öğrenen Ahtnaların hepsi 1930 yılında Rus Ortodoks olarak vaftiz edilmişlerdir[9]. Mezarlarını tahta haçla işaretlerler[9].

Ekonomi

Avcılık ve toplayıcılık

Copper Nehrinin (‘Atna’tuu) çamurlu sularında balık kepçesi (ciisi) ile sombalığı avlama

Diğer Atabasklar gibi Ahtnalar da avcı ve toplayıcı halklardandır.

Copper Nehri vadisinde kıta ve deniz arası geçiş iklimi görülür. Kasım ortalarından nisan ortalarına kadar kar örtüsü kalkmaz[9].

Oncorhynchus nerka (nulaeggi)

Diğer Atabask dillerinde balık için kullanılan ana kelime Ahtnaca'da łuk’ae olup Pasifik som balıkları (Oncorhynchus) için kullanılırken, som dışı balıkları ifade etmek için tsabay terimi kullanılır[31]. Som balıkları eşeysel dimorfizm gösterir, yani dişileri (k’uu n’i) ile erkekleri (tl’ets’i) birbirinden görünüm olarak oldukça farklıdır. Copper Nehrinde som balıkları haziran ve temmuz başlarında avlanır. Pasifik som balıklarının dört türü, Oncorhynchus tshawytscha (łuk’ece’e), Oncorhynchus nerka (nulaeggi), Oncorhynchus kisutch (xayluugge’) ve Oncorhynchus gorbuscha (Merkezî ve Aşağı dak’aay, Yukarı dak’aagi) yörede görülür ve avlanır. Ahtnalar balıkları balık kapanı (Aşağı tiz’aani, Merkezî ve Yukarı tez’aani), balık ağı (tehbiił), balık kepçesi (ciisi), döner kepçe (ciisi nekeghalts’ełi), sabit balık mızrağı (Merkezî ve Aşağı stl’eni), sökülebilir temrenli balık mızrağı (dunax, dinax) ya da olta (ges) ile avlar. Balığın pullarını (c’egguuze’) kazımak için u’el c’elgguusi adı verilen alet kullanılır. Som gibi iri balıklar bıçakla kuyruğu hariç kesilerek (łk’esi) çatal yapılır ve çabuk kuruması için de yanlamasına çizik/kesik atılır. Kesilip çizilen bu balıklar kazıklarla (Merkezî dghastaani, Yukarı dastaann, Aşağı ggestaani) desteklenen balık kurutma askılarına (daxi) kuyruklarından mandal gibi asılır. Som balıklarını kurutmak üzere keserken başka bir taşa vururken kolayca kırılan nehir taşlarından yapılan ve şeklen Eskimoların ulu bıçağına benzeyen "taş ulu /stone ulu" (Merkezî bendaasi) kullanılır[6]. 20. yüzyılın başlarında Beyazlarca getirilip Alaska yerlilerine tanıtılan su gücüyle değirmen gibi çalışarak balık tutmaya yarayan balık çarkı (fish wheel) 1920 yılına kadar dipnet ile birlikte som balığı avlama yöntemiydi[32]. 1984 yılında 4.500 som balığı avlama izni (permit) varken, bugün 8.000 den fazladır[32]. 1984 yılında yaklaşık 75.000 tane Oncorhynchus nerka ve 2.300 tane Oncorhynchus tshawytscha tutulmuştur. 1990 yılından bu yana tutulan som balıklarının % 95'i Oncorhynchus nerka, % 4 ü Oncorhynchus tshawytscha ve % 1 i de Oncorhynchus kisutch türündendir[32].

Ahtnalarca avlanan som dışı balıklar (tsabay) içinde Salvelinus malma (Merkezî ts’engasdlaeggi, Yukarı ts’engastlaegge), Coregonus nelsonii (łuux), Prosopium cylindraceum (Merkezî ve Aşağı xasten’, Yukarı kasten’), Thymallus arcticus (sde’t’aeni), Lota lota (Merkezî ve Aşağı ts’anyae, Yukarı ts’aann), Catostomus catostomus (Merkezî dahts’adyeh, Aşağı dahts’ageh, Yukarı tats’ade) sayılabilir[31].

Ahtnaca ay adları:[6]

This article is issued from Vikipedi - version of the 7/17/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.