Çerkesçe

Çerkesçe
Telaffuz	adəgăbză
Bölge	Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu
Etnik köken	Çerkesler
Konuşan sayısı	2,491,900  (2010)[1]
Dil aileleri	İber-Kafkas dilleri Kuzey Kafkas dilleri Kuzeybatı Kafkas dilleri Çerkesçe
Yazı sistemi	Kiril alfabesi, Latin alfabesi, Arap alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	ady
Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya, Kabartay-Balkarya)   Abhazca (Gürcistan'daki) - Abazaca (Karaçay-Çerkesya'daki)   Ubıhça (tükenmiştir)

Çerkesçe ya da Çerkezce veya Çerkes dilleri, Adıge dilleri, Adigece, Adiğece, Adığece (Osmanlıca چركسجه ; Batı Çerkes адыгабзэ Adığabze , Doğu Çerkes aдыгэбзэ Adığebze), Kuzey Kafkasya’da, Rusya Federasyonu'na bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkesler (Adığeler)in ve Çerkes Sürgünü'nde Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeler (тхыбзэ ISO 639 kodu ady ile kbd) birliğidir.^[2] Batı (ady^[1]) ve Doğu (kbd^[3]) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır.^[4] Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.^[5]

Şapsığ Ulusal Rayonu’nda 1945 yılına kadar bir yazı ve edebiyat dili olan ve Batı Çerkesçesi içinde ilk sivrilen Şapsığca 1945’te, Stalin tarafından bir tehlike olarak değerlendirilip Şapsığların özerkliğine son verilmesiyle birlikte, diasporada halen yaygın olarak konuşulmasına rağmen artık bir yazı ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır.^[6] 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.^[6]

Rusya'da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkesçesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkesçesini konuşanlar ise 515.672 kişidir.^[7] Batı Çerkesçesi Adigey Cumhuriyetinde, Doğu Çerkesçesi ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Günümüzde Kafkasya'da Çerkesçe iki ayrı dil olarak gelişim göstermektedir. Batı Çerkesçesi Temirgoy (Çemguy) ağzı, Doğu Çerkesçesi ise Baksan (Büyük Kabardey) ağzı esas alınarak düzenlenmiştir.^[8]

Küçük farklılıkları olan iki ayrı Kiril alfabesi kullanılır. Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ тамыгь), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe дамыгъэ) bulunur.^[9] Doğu Çerkesçesince 48 ünsüz harf bulunur.^[10] Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.^[11]

Türkiye Çerkeslerinin anadillerini koruma sürecinde Latin ve Kiril alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır.^[12] Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.^[13]

Adlandırma sorunu

  Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya, Kabartay-Balkarya)

  Abhazca (Gürcitan'daki) - Abazaca (Karaçay-Çerkesya'daki)

  Ubıhça (tükenmiştir)

ISO 639 kodu ady ve kbd olan dilleri konuşan Kafkasyalılar kendi dilleri için kullandıkları Adığece/Adıgece/Adigece/Adiğece (адыгабзэ/aдыгэбзэ) adını Türkçe ve diğer dillerde ifade ederken de Çerkesçe/Çerkezce^[14] biçimini kullansalar da, her ikisinin yer değiştirerek kullanıldığı da olur. Karaçay-Çerkesya'dakiler kbd kodlu dilleri için Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ) terimini de kullanmaktadırlar. Aynı şekilde Adığece (ve diğer türevleri) bu dil dışındaki metinlerde de kullanılmaktadır. Batı Çerkesçesi (ady) Adigey Cumhuriyeti'nde, Doğu Çerkesçesi (kbd) ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya cumhuriyetlerinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler üç ayrı milliyetmiş gibi (Adıgeyler, Çerkesler ve Kabardeyler) kabul edilmeye başlanmıştır.^[4] İlgili kaynakların, özellikle dille ilgili olanların çoğu Rusça olduğu için bu terminoloji Türkçeye de aktarılmıştır. Bu yapılırken bir de Adıgey’de konuşulan Batı lehçesi (‘Adıgey dili’) Adığece olarak tercüme edilmiş ve ortaya “Adığece ve Kabardeyce” gibi gariplikler çıkmıştır.^[4] Türkiye’de Çerkes sık sık diğer Kafkas halklarını da kapsayacak şekilde kullanıldığından ady ve kbd kodlu dillerin ortak adı olarak Çerkesçe yerine Adığece terimini tercih edenler de bulunmaktadır.^[4]

Çerkesçe mi yoksa Çerkezce mi? Türk Dil Kurumu Çerkez yazımını tercih ederken^[15], Kafkas Dernekleri Federasyonu (Kaffed) Çerkes yazımını kullanmaktadır. Çerkes kökenlilerin çoğu federasyonun kararları doğrultusunda Çerkes^[14] yazımını kullanırken, Çerkez^[16] yazımını daha doğru kabul edenler de bulunmaktadır.

Sınıflandırma

Kuzeybatı Kafkas Dilleri (Abaza-Çerkes dilleri)

Kuzey Kafkas dilleri esasen iki ana kola ayrılır:^[17]

• Kuzeybatı Kafkas dilleri
  • Abhaz-Abaza dilleri (konuşanlarına Türkiye'de ayırt etmeksizin Abaza denir^[18])
    • Abhazca
    • Abazaca
  • Ubıh-Çerkes dilleri
    • Ubıhça
    • Çerkesçe (circ^[19])
      • Batı Çerkesçesi ya da Yukarı Çerkesçe (ady resmî olarak: Adigece ; kendilerince адыгабзэ^[20] Adıgabze, кӀэхабзэ, ыхэрэ адыгабзэ ; Doğu кӀахыбзэ, кӀах тхыбзэ). Adigey Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayında konuşulur.
        • Kıyı lehçeleri: Karadeniz kıyısında^[6]
          • Şapsığca (Batı шапсыгъабзэ, Doğu шапсыгъэбзэ): Bjeduğların batısında, Adigey'in dört köyü ile Kıyıboyu Şapsığya'da (Soçi ve Tuapse) 13 köyde konuşulur. Önceden Şapsığ Ulusal Rayonunda (1924-1945) yazı dili idi ve Adıgece Mevlid Şapsığca kaleme alınmıştır.
            • Kuzey Şapsığ, Büyük Şapsığ, Kuban Şapsığ şivesi (шапсыгъэ шху)
            • Güney Şapsığ, Küçük Şapsığ, Kıyı Şapsığ, Karadeniz Şapsığ (шапсыгъэ-цIыкIу) şivesi
            • Temirgoy-Şapsığ, Pseuşko şivesi (кIэмгуе-шапсыгъ)
            • Kfar Kama Şapsığcası (Кфар Камэм ешапсыгъэбзэ): İsrail'de Kfar Kama kasabasında konuşulur
            • Hakuçça (хьакӀуцубзэ, къaрaцхaибзэ): Kıyıboyu Şapsığya'da Soçi'ye bağlı Thağapş (Kirova) köyünde ve Türkiye'de konuşulur
          • Natuhay/Natukuay lehçesi (нэтхъуадж) tükendi
        • Bozkır lehçeleri: Kuban ırmağı havzasında^[6]
          • Bjeduğca (бжъэдыгъубзэ): Adigey Cumhuriyetinde Kuban ırmağı boyunda konuşulur
          • Çemguyca (кӀэмыгуябзэ, кӀэмгуибзэ, чIэмгуй): Laba ırmağı solundaki köylerde konuşulur
          • Abzehçe (абдзэхабзэ): Adigey’in iki köyünde (Hakurınehab ve Mefehabl) konuşulur
          • Jane lehçesi (жанэ) tükendi
          • Hatukay lehçesi (хьатыкъуай): Şu an Türkiye'de -özellikle Kayseri'de- konuşulur. Kafkasya'da Hatukay yoktur.^[6]
          • Yecerıkuay lehçesi (еджэркъуай) tükendi ve şimdi Yecerıkuaylar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır^[6]
          • Mamhığ lehçesi (мамхэгъ, мамхыгъ) tükendi ve şimdi Mamhığlar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır^[6]
          • Mahoş lehçesi (мэхъош)
      • Doğu Çerkesçesi ya da Aşağı Çerkesçe (kbd resmî olarak: Kabardeyce ; kendilerince aдыгэбзэ Adıgebze, къэбэрдеибзэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэ, къэбэрдей-черкесыбзэ^[21], къэбэрдей тхыбзэ ; Batı ышъхьэрэ адыгабзэ, къэбэртэябзэ). Kabartay-Balkarya, Karaçay-Çerkesya, Osetya ve Stavropol'da konuşulur. Konuşan boylar: Kabardeyler (къэбэрдейхэр), Besleneyler (беслъэнейхэр). Yaklaşık 13-14. yüzyıllarda ortak Çerkes dilinden ayrıldığı düşünülüyor.^[8] Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı için Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de farklılaşmaktadır.^[5]
        • Kabardeyce (къэбэрдеи-бзэ): Baksan, Terek, Malka ve Kuban-Zelençuk ağızları Asıl Kabardeyce adıyla bir grup oluşturur^[6]
          • Batı Kabardeycesi
            • Kuban Kabardeycesi (псыжь): Adigey Cumhuriyetinde Laba ırmağının solundaki dört köyde konuşulur
            • Kuban-Zelençuk Kabardeycesi, resmî adı: Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ): Karaçay-Çerkesya'da konuşulur
          • Merkezî Kabardeyce
            • Baksan Kabardeycesi, Büyük Kabardeyce (бахъсэн, къэбэрдеишхуэ): Baksan ırmağı boyunca konuşulur ve yazı dilinin temelidir
            • Malka Kabardeycesi (хьэжыхьэблэ): Malka ırmağı boyunca konuşulur
          • Doğu Kabardeycesi
            • Terek Kabardeycesi, Küçük Kabardeyce (тэрк, болътей): Terek ırmağı boyunca konuşulur
            • Mozdok Kabardeycesi (мэздэгу): Kuzey Osetya-Alanya'da
          • Kuzey Kabardeycesi
            • Mulka Kabardeycesi
            • Zabardiqa Kabardeycesi
        • Besleneyce, Merkezî Çerkesçe (беслъэней): Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde konuşulur

Diaspora Çerkesçesi

19. yüzyıldaki Çerkes Sürgünü sırasında Kafkasya'daki yürtlarından Osmanlı İmparatorluğuna sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerlebir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir. Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadardır. Kafkasya dışı Çerkes diasporasının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de ise bunun tersidir. Sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla Abzehlerin konuştuğu ağızdır. Kafkasya’da ise Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.^[8] Diasporada Şapsığların sayısı da Abzehlere yakındır. Hemen hemen aynı bölgelerde, birçok köyde de karışık olarak yaşamaktadırlar. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır. Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşıyorlar (yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.^[8] Bjeduğ ve Temirgoy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur. Günümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Temirgoylar oluşturur. Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar ise birkaç köy dışında Kayseri-Pınarbaşı’nda yaşarlar (18 köy).^[8] Diyasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.^[8]

TRT-3 kanalında devletçe yayın yapılan ilk Çerkes dili Türkiye'de sayıları en az olan Kabardeylerin konuştuğu Doğu Çerkesçesidir.^[22][23][24]

Alfabeler

Arap harfli Batı Çerkes alfabesi (1918—1927)^[25]

Latin harfli Batı Çerkes alfabesi (1927—1938)^[26]

Çerkesçe için ilk alfabe denemeleri 1800’lerin başlarında Rusya'da yapılmaya başlanmıştır.^[4] 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazı, dar bir aydın çevresinde sınırlı kalmıştır. İlk önce Arap harflerini esas alan alfabeler kullanıldı. Batı lehçesi için 1918’den 1927 yılına kadar Arap alfabesi, 1927’den 1938’e kadar Latin alfabesi kullanıldıktan sonra 1938’den itibaren de Kiril alfabesine geçilmiştir. Doğu lehçesi için Latin alfabesi 1923’te yapılmış, 1924’te N. F. Yakovlev tarafından geliştirilip 1936’ya kadar kullanılmıştır. 1936’dan itibaren Rus harfleri esas alınarak hazırlanan Kiril alfabesine geçilmiştir.^[8]

Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.^[27]

Osmanlı Devleti'nde ilk alfabe denemesi 1897 yılında Tharhet Ahmet Cavit Paşa tarafından Osmanlı alfabesi temel alınarak yapılmıştır. Ahmet Cavit Paşa’nın başkanı olduğu Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti (1908-1923) tarafından İstanbul’da çıkarılan Ğuaze («Гъуазэ / Rehber») adlı gazetede bu alfabeyle yazılar yayımlanmıştır.^[4]

Batı Çerkes alfabesi (Batı Adığe alfabesi^[28] ady) ve kendi dilinde harflerin okunuşu

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы	Д д ды
Дж дж джы	Дз дз дзы	Дзу дзу дзуы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жъ жъ жъы	Жъу жъу жъуы
Жь жь жьы	З з зы	И и йы	Й й йы кӀакӀыу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	ПӀу пӀу пӀуы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	ТӀу тӀу тӀуы
У у уы	Ф ф фы	Х х хы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	Цу цу цуы
ЦӀ цӀ цӀы	Ч ч чы	ЧӀ чӀ чӀы	Ш ш шы	Шъ шъ шъы	ШӀ шӀ шӀы	ШӀу шӀу шӀуы	Щ щ щы
(Ъ ъ) пытэ тамыгь	Ы ы ы	(Ь ь) шъэбэ тамыгь	Э э э	(Ю ю) йыу	(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏыу

Doğu Çerkes alfabesi (Doğu Adığe alfabesi^[29] kbd) ve kendi dilinde harflerin okunuşu

А а а	Э э э	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы
Д д ды	Дж дж джы	Дз дз дзы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жь жь жьы	З з зы
И и йы	Й й йы кӀэщӀу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы	Кхъ кхъ кхъы	Кхъу кхъу кхъуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	У у уы	Ф ф фы
ФӀ фӀ фӀы	Х х хы	Ху ху хуы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	ЦӀ цӀ цІы
Ч ч чы	Ш ш шы	Щ щ щы	ЩӀ щӀ щӀы	(Ъ ъ) быдэ дамыгъэ	Ы ы ы	(Ь ь) щабэ дамыгъэ	(Ю ю) йыу
(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏуы

Ortak sözler

Her iki Çerkesçede de ortak olan sözler bulunur: хэт (kim); сэ (ben); хабзэ (âdet); бын (aile); унэ (ev); лӀы (adam; koca); нысэ (gelin; yenge); шыпхъу (kız kardeş); лъэпкъ (soy); гъунэгъу (komşu); тхьэ (tanrı); ябгэ (zalim, hain); цӀэ (ad); зы (bir); щы (üç); плӀы (dört); хы (altı); и (sekiz); псы (su); лъы (kan); лы (et); цы (saç); нэ (göz); Ӏэ (el); гу (kalp); пэ (burun); бзэгу (dil, organ); бзэ (dil, lisan); тхылъ (kӀtap); дагъэ (yağ); мазэ (ay); дин (din); бжьэ (arı); цӀэ (bit); блэ (yılan); бэдж (örümcek); хьэ (köpek); шы (at); махъшэ (deve); тӀы (koç); пыл (fil); къаз (kaz); тутын (tütün); цы (yün); гъатхэ (ilkbahar); илъэс (yıl); мастэ (iğne); пхъэ (odun); сабын (sabun); жьы (eskӀ; yaşlı); е (kötülük); тхьэ (iyi); дахэ (güzel); къабзэ (temiz); куу (derin); из (dolu); лъагэ (yüksek); гъуаплъэ (bakır); къалэ (şehir, kasaba; kale); щхъуантӀэ (mavi); шхъуантӀэ (yeşil); еджапӀэ (okul); бэ (çok); емыкӀу (ayıp, uygunsuz); лӀэн (ölmek); лэгъуп (kazan); цӀыкӀу (küçük); Ӏыгъын (tutmak); ятӀэ (toprak); яжьэ (kül); хъы (ağ); лъапӀэ (pahalı; değerli); пӀэ (yatak); пӀалъэ (süre); тӀэкӀу (biraz); хы (deniz) ...^[28][29][30]

Ses değişimleri

Batı (Adıgabze aдыгaбзэ) ve Doğu (Adıgebze aдыгэбзэ) Çerkes dilleri arasındaki ses değişimleri:^{[28][29][30][31]}

• Batı a ↔ э Doğu : адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ (Çerkesçe, Adığece); бай ↔ бей (zengin); сыхьат ↔ сыхьэт (saat); аслъан ↔ аслъэн (aslan); къэплъан ↔ къаплъэн (kaplan); алашэ ↔ алащэ (at); дунай ↔ дуней (dünya); тхьакӀум ↔ тхьэкӀумэ (kulak); хьарыф ↔ хьэрф (harf); тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ (güvercin); картоф ↔ кӀэртӀоф (patates); Ӏай ↔ Ӏей (çirkin); хьамлыу ↔ хьэмбылу (solucan, kurt); хьау ↔ хьэуэ (hayır)
• Batı ы ↔ э Doğu : ны ↔ анэ (anne)
• Batı э ↔ ы Doğu : хъэдэн ↔ хъыдан (bez)
• Batı а ↔ ы Doğu : Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы (akraba)
• Batı о ↔ уэ Doğu : о ↔ уэ (sen); од ↔ уэд; огу ↔ уэгу; огъу ↔ уэгъу; ощхы ↔ уэшх (yağmur); ощы ↔ уэщ (balta); осы ↔ уэс (kar); орэд ↔ уэрэд (şarkı); еон ↔ еуэн; кӀон ↔ кӀуэн; къэкӀон ↔ къэкӀуэн (gelmek); Ӏотэн ↔ Ӏуэтэн; гъогу ↔ гъуэгу (yol); гъожьы ↔ гъуэжь (sarı); гогон ↔ гуэгуэн; гъо ↔ гъуэ; къо ↔ къуэ (oğul); ко ↔ куэ (kalça, but); коцы ↔ гуэдз (buğday); къо ↔ кхъуэ (domuz); макӀо ↔ макӀуэ; лӀакъо ↔ лӀакъуэ; лъакъо ↔ лъакъуэ (ayak, bacak); тӀаркъо ↔ тӀаркъуэ; тӀо ↔ тӀуэ; маӀо ↔ маӀуэ; мао ↔ мауэ; зао ↔ зауэ (savaş); закъо ↔ закъуэ (yalnız); пшахъо ↔ пшахъуэ (kum); осы ↔ уэс (kar); ткӀопс ↔ ткӀуэпс (damla)
• Batı у ↔ о Doğu : тӀурыс ↔ тӀорысэ (yaşlı, eski);
• Batı ыу ↔ у Doğu : бзыу ↔ бзу (kuş); чэзыу ↔ чэзу (mevsim)
• Batı и ↔ ы Doğu : мэлэӀич ↔ мэлэӀыч (melek)
• Batı ы ↔ и Doğu : сабый ↔ сабий (çocuk, sabi)
• Batı ы ↔ е Doğu : жъэжъый ↔ жьэжьей (böbrek); дэжъый ↔ дэжьей (fındık)
• Batı ц ↔ дз Doğu : цэ ↔ дзэ (diş); цыгъо ↔ дзыгъуэ (fare); пцэжъый ↔ бдзэжьей (balık)
• Batı ч ↔ ж Doğu : чэмы ↔ жэм (inek); чъыгы ↔ жыг (ağaç); чэщы ↔ жэщ (gece); чылэ ↔ жылэ (köy)
• Batı ч ↔ дж Doğu : чэтыу ↔ джэду (kedi); чэты ↔ джэд (tavuk); апч ↔ абдж (cam)
• Batı ч ↔ щ Doğu : пачъыхь ↔ пащтыхь (kral, padişah); гъучӀы ↔ гъущӀ (demir); упчӀэ ↔ упщӀэ (soru); чыӀу ↔ щӀыӀу (düğme)
• Batı дз ↔ з Doğu : хъырбыдз ↔ хъарбыз (karpuz)
• Batı дж ↔ ж Doğu : баджэ ↔ бажэ (tilki); лъэмыдж ↔ лъэмыж (kemik); аджал ↔ ажал (ecel); хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ (un); лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ (dӀz); къуадж ↔ къуажэ (köy)
• Batı жь ↔ з Doğu : ежь ↔ езы (kendisi)
• Batı жъ ↔ жь Doğu : жъы ↔ жьы; бжъэ ↔ бжьэ; жъэн ↔ жьэн
• Batı ж ↔ жь Doğu : бжыхьэ ↔ бжьыхьэ (sonbahar); жакӀэ ↔ жьакӀэ (sakal); бжыдзэ ↔ бжьыдзэ (pire); жэ ↔ жьэ (ağız)
• Batı ш ↔ щ Doğu : дышъ ↔ дыщэ (altın); шъхьэ ↔ щхьэ (baş, kafa); гъашӀэ ↔ гъащӀэ (hayat); нашэ ↔ нащэ (kavun; hıyar)
• Batı щ ↔ ш Doğu : щэ ↔ шэ (süt); щай ↔ шай (çay); щыгъу ↔ шыгъу (tuz); ахъщ ↔ ахъшэ (akçe, para); щэбзащ ↔ шабзэ (ok); щыды ↔ шыд (eşek); щынагъо ↔ шынагъуэ (korku); щыбжьый ↔ шыбжий (karabiber)
• Batı шъ ↔ щ Doğu : шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ; шъынэ ↔ щынэ (lamba); дышъэ ↔ дыщэ; пшъашъэ ↔ пщащэ; мышъэ ↔ мыщэ (ayı); псэушъхь ↔ псэущхьэ (hayvan); шъхьэ ↔ щхьэ (çatı)
• Batı шъэ ↔ ща Doğu : шъэбэ ↔ щабэ
• Batı шӀ ↔ щӀ Doğu : шӀын ↔ щӀын ; шӀэн ↔ щӀэн; гъашӀэ ↔ гъащӀэ
• Batı кӀ ↔ щӀ Doğu : кӀэ ↔ щӀэ (yeni); мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ; тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын; икӀыӀу ↔ ищӀыӀу; макӀэ ↔ мащӀэ (az); хьакӀэ ↔ хьэщӀэ (misafir)
• Batı ш ↔ ф Doğu : шъоу ↔ фо (bal); шъуз ↔ фыз (kadın); ешъон ↔ ефэн (içmek); уашъо ↔ уафэ (gök); уцышъо ↔ удзыфэ (yeşil); къашъо ↔ къафэ (dans); лӀыкӀо ↔ лӀыкӀуэ (elçi, aracı); машӀо ↔ мафӀэ (ateş); шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ (siyah); шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ (kömür); ошӀу ↔ уэфӀ (hava durumu)
• Batı ф ↔ х Doğu : фыжьы ↔ хужь (beyaz); Ӏофы ↔ Ӏуэху (iş); мафэ ↔ махуэ (gün); гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (yaz); цӀыфы ↔ цӀыху (insan)
• Batı къ ↔ кхъ Doğu : къуае ↔ кхъуей (peynir); къужъы ↔ кхъужь (armut); къухьэ ↔ кхъухь (gemi)
• Batı т ↔ д' Doğu : тэ ↔ дэ (biz); тамэ ↔ дамэ (kanat); тамыгь ↔ дамыгъэ (damga; harf); тыгъужъы ↔ дыгъужь (kurt); тыгъуас ↔ дыгъуасэ (dün); ты ↔ адэ (baba); тыжьыны ↔ дыжьын (gümüş); 'такъикъ ↔ дакъикъэ (dakika); атакъэ ↔ адакъэ (horoz); хатэ ↔ хадэ (bahçe); псычэт ↔ псыджэд; тхьамат ↔ тхьэмадэ (yaşlı, başkan, aksakal)
• Batı п ↔ б Doğu : панэ ↔ банэ (diken); пытэ ↔ быдэ; пчэны ↔ бжэн (keçi); пыи ↔ бий (düşman); пегъэмбар ↔ бегъымбар (peygamber)
• Batı м ↔ н Doğu : мамун ↔ номин (maymun)
• Batı н ↔ Ø Doğu : гъунджэ ↔ гъуджэ (ayna)
• Batı -Ø ↔ -э Doğu : емын ↔ емынэ; иун ↔ иунэ; джан ↔ джанэ (gömlek); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ; макъэ ↔ макъ (ses); мыӀэрыс ↔ мыӀэрысэ (elma); лэныст ↔ лэныстэ (makas); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ (ölüm); гъыбз ↔ гъыбзэ (ağıt); ау ↔ ауэ (fakat); музык ↔ музыкэ (müzik); Ӏудан ↔ Ӏуданэ (iplik); сымадж ↔ сымаджэ (hasta);
• Batı -Ø ↔ -р Doğu : Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
• Batı -Ø ↔ -щ Doğu : тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
• Batı -ы ↔ -Ø Doğu : гыны ↔ гын (barut); ины ↔ ин (büyük); уты ↔ ут; узы ↔ уз (ağrı, acı, sızı); дыджы ↔ дыдж (acı); мылы ↔ мыл (buz); мэлы ↔ мэл (koyun); мэзы ↔ мэз (orman); бжьыны ↔ бжьын (soğan); плъыжьы ↔ плъыжь (kırmızı)
• Batı Ø- ↔ и- Doğu : джыри ↔ иджыри (henüz)

Alıntılar

Dil biliminde bir dilde başka dillerden geçen kelimelere alıntı adı verilir. Biçimbirim seviyesinde katı kelime oluşum kuralları yüzünden ikinci dil parçacıklarının (alıntı) girmesine izin vermez, düzenek kaydırımı söz konusu olduğunda Çerkesçeye girmesi ancak söz dizimi seviyesinde mümkündür.^[5]

Kafkasya Çerkesçesindeki Türkçe kökenli alıntıların büyük çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun dışında az sayıda Kırım-Nogay dilinden ve Osmanlıca’dan geçen kelimeler de Çerkes dilinde yer almaktadır.^[32]

Karaçay-Çerkesya'da konuşulan Doğu Çerkesçesinde Türk dillerinden geçen alıntılardan bazıları (Arapça-Farsça kökenli olup da Türkçenin aracılığıyla geçenler dahil):^[33]

адэ < ata, baba; акъыл < akıl; анэ < ana, anne; аркъэн < arkan, kement; арщын < arşın; аслъэн < aslan; атэлыкъ < atalık; ахъшэ < akçe, para; ахъшэм < akşam namazı; батыр, бэгъэтыр < batur, bahadır, kahraman; бэзэр < pazar; бегъымбар < peygamber; бей < bey; белджылы < belgi, özel, açık; борэн < boran, tipi; бру < burgu; гъуэншэдж < gönçek, pantolon; делэ < deli; жасы < yatsı (jası) namazı; къады < kadı; къаз < kaz; къамэ < kama; къанлы < kanlı; къаплъэн < kaplan; къарэ < kara; къаргъэ, къаргъей < kırgı, atmaca; къат < kat; къашыргъэ < karçıga, çakırkuşu; къэзан < kazan; къэптал < kaftan; къыдыр < katır; къум < kum, çöl; къундуз < kunduz, su samuru; къурэ < kuru; лэкъум < lokum; малъхъэдис < mıknatıs; мэскъал < miskal; мэскъарэ < maskara; мэхькэмэ < mahkeme; мыхъур < mühür; сабын < sabun; сабыр < sabır; сагъро < sağır; сагъындакъ < sağadak, sadak, ok kabı; cакъ < sak, saklı, dikkatli; сатыр < satır; саулыкъу < sağlık; сэкъат < sakat; сэман < saman; сэрей < saray; сом < som, ruble; табын < tabun, sürü; тэмакъ < damak; той < toy, düğün; топ < top; тумэн < tümen, para; тутнакъ < tutmak, hapishane; тутын < tütün; уэчыл < ökül, avukat; хъан < han; хъуржын < hurcun, heybe; хьэщыкъ < aşık; шагъыр < çağır, fermente olmamış şarap; шордакъ < çardak; шынакъ < çanak ...

Ogur grubundan Ön Bulgarların Kuzey Kafkasya'da bulunduğu çağlardaki dili olan Kuban Bulgar Türkçesinden Çerkesçeye geçtiği düşünülen alıntılar:^[34]

кӀакӀуэ [çaku] (Batı) ~ щӀакӀуэ [şaku] (Doğu) «yamçı, yağmurluk» < Bulgar Türkçesi *caku < Genel Türkçe yaku

дагъэ [dağ] «yağ» < Bulgar Türkçesi *dağ < Genel Türkçe yağ

къамыл [kamıl] «kamış» < Bulgar Türkçesi *kamıl < Genel Türkçe kamış

бэдж [bec] «örümcek» < Bulgar Türkçesi *bog/bag < Genel Türkçe bög

Ayrıca bakınız

• Adıgece Mevlid (Batı Çerkesçesiyle)
• Batırbıy Bırsır

Kaynakça

1. http://www.ethnologue.com/language/ady
2. http://www.ethnologue.com/family/17-2622
3. http://www.ethnologue.com/language/kbd
4. Papşu, Murat (2006). Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006
5. Alagözlü, Nuray (2006). Kabardey dilinin Uzunyayla'daki yapısına bir bakış. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 52, Temmuz-Kasım-Aralık 2006
6. Hapi Cevdet Yılmaz. Adige dili ve edebiyatı
7. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
8. Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
9. Papşu, Murat. Adığe ve Abaza dilleri
10. Ethnology, т. 5 стр. 31 — 1966, University of Pittsburgh
11. Adigece'nin temel sorunları -2. Prof. Dr. ĞIŞ Nuh (yazan), HAPİ Cevdet Yıldız (çeviren), Adige Mak, 12/13 Şubat 2009
12. Papşu, Murat (2004). 2004'te alfabe tartışması. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 38, Temmuz-Ağustos 2004
13. nartajans.net : Latin harfleriyle sembolize edilmiş Adıgey alfabesi
14. Soner Daur. Çerkes mi Çerkez mi?
15. Türkçe Sözlük, TDK yayınları: 549, 10. baskı, Ankara 2005, sayfa: 417
16. Altıkesek köyü web sitesi (Abaza köyüdür): [Çerkes mi çerkez mi ?]. 16 Kasım 2008
17. Atlas of Caucasian languages
18. Papşu, Murat. Bir Adlandırma Sorunu: Abhaz mı Abaza mı?. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayın Organı, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006
19. Linguist List (Multitree): Circassian
20. Тхаркахо Ю. А. Адыгейско-русский словарь. Майкоп: Адыгейское книжное издательство, 1991
21. Например, в названии книги: Дзасэжь Хь. Э. Иджырей къэбэрдей-черкесыбзэ. Черкесск, 1964. 230 с.
22. Aslan, Cahit (2005). Doğu Akdeniz’deki Çerkesler. Adana Kafkas Kültür Deneği Yayınları, Yayın No : 02, Temmuz-2005, Adana
23. Nart Ajans : TRT'nin Çerkezce yayını beğenildi
24. Dr Meşfeşşu Necdet Hatam. Bilgi kirliliği
25. Хатанов А., Хатков А. Учись-трудись. Сельскохозяйственный букварь для взрослых. М., 1924
26. sixv s., ʀuвe ʃ. Apere ʟAгv. restow-don, krAsnodar, 1927
27. Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde bir "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi
28. Papşu, Murat. Batı Adığe alfabesi
29. Papşu, Murat. Doğu Adığe (Kabardey) alfabesi
30. geonames.de : Basque • Caucasus glossary
31. Karşılaştırmalı değişiklik / Тхэпкъылэр зымыкъуытэ зэхъуэчьыныгъэ мыйынхэр (Çerkesçe)
32. Tavkul, Ufuk. Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimeler
33. folk-lore.narod.ru : Черкесско-русский словарь
34. Tavkul, Ufuk (2007). Adige (Çerkes) dilinde Bulgar Türkçesi alıntı sözcükler üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt 4, sayı 2, Haziran 2007, sayfa: 104-115]

Bibliyografya

Batı Çerkesçesi

• Адыгейская орфография (Адыгэ орфографиер)/ Подгот. Д. А. Ашхамаф при участии Н. Ф. Яковлева. — 2-е изд. — Майкоп: Адыгнациздат, 1938. — 24 с.
• Ашхамаф Д. А. Краткий обзор адыгейских диалектов. — Майкоп: Адыгнациздат, 1939. — 20 с.
• Яковлев Н. Ф., Ашхамаф Д. А. Грамматика адыгейского литературного языка/ Отв. ред. И. И. Мещанинов, С. Л. Быховская. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — 464 с.
• Русско-адыгейский словарь (Урыс-адыгэ гущыIалъ)/ Под редакцией Х. Д. Водождокова; С приложением краткого грамматического очерка адыгейского языка 3. И. Керашевой. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1960. — 1098 с.
• Рогова Г. В., Керашева З. И. Грамматика адыгейского языка. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1966. — 462 с.
• Сборник статей по синтаксису адыгейского языка/ Отв. ред. Б. М. Берсиров, К. X. Курашинов. — Майкоп, 1973. — 220 с.
• Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ)/ Под ред. Ж. А. Шаова. — Майкоп: Адыгейский НИИ, 1975. — 440 с.
• Сборник статей по адыгейскому языку/ Отв. ред. М. А. Кумахов, К. X. Меретуков. — Майкоп, 1976. — 422 с.
• Строение предложения в адыгейском языке: Сб. статей/ Редкол.: З. Ю. Кумахова, Ю. А. Тхаркахо. — Майкоп, 1976. — 156 с.
• Блягоз З. У. Адыгейско-русское двуязычие. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 135 с.
• Тхаркахо Ю. А. Становление стилей и норм адыгей­ского литературного языка/ Отв. ред. 3. Ю. Кумахова. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 192 с.
• Лексика и словообразование в адыгейском языке: Сб. статей/ Отв. ред. З. У. Блягоз. — Майкоп, 1987. — 158 с.
• Адыгабзэм играмматикэрэ илексикэрэ яIофыгъо-хэр (Вопросы грамматики и лексики адыгейского языка)/ Ред. Къ. Мэрэтыкъо, К. КIуращынэ. — Мыекъуапэ, 1989. — 144 н.
• Тхаркахо Ю. А. Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ). — Майкоп: Адыгейское книжное издательство, 1991. — 304 с.

Doğu Çerkesçesi

• Карданов Б. М., Бичоев А. Т. Русско-кабардинско-черкесский словарь: 30 000 слов/ Под ред. А. О. Шогенцукова; С приложением краткого грамматического очерка кабардино-черкесского языка Б. М. Карданова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955. — 1056 с.
• Кабардинско-русский словарь: 20 000 слов. С приложением грамматического очерка кабардинского языка Б. М. Карданова/ Сост. М. Л. Апажев и др.; Под общ. ред. Б. М. Карданова. — М.: Госиздат иностранных и национальных словарей, 1957. — 576 с.
• Табухов Х. К. Школьный русско-кабардино-черкесский фразеологический словарь. — Нальчик, 1997. — 456 с.
• Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь: Около 27 000 слов/ Под ред. Б. Ч. Бижоева. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 704 с.

Dış bağlantılar

• Hikmet Ber, Adıgece (Çerkesçe) Sayıların Kökeni ve Ortaya Çıkışı, 20 Aralık 2011