2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu
2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu, Türkiye'de anayasada yapılan birtakım değişikliklerin 12 Eylül 2010 tarihinde halk oylamasına sunulmasıdır. 26 maddelik bir değişikliği içeren paket, TBMM tarafından kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından referanduma sunuldu. Referandum sonucunda %57.88 evet ve %42.12 hayır oyu çıkarak anayasa değişiklikleri kabul edildi.[1]
Referandum sonuçlarını gösteren harita
Evet
Hayır
Anayasa değişikliği teklifi
Adalet ve Kalkınma Partili milletvekillerinin verdiği 27 maddelik anayasa değişikliği teklifi önce anayasa komisyonunda görüşüldü ve kabul edildi. TBMM'de yapılan oylamada da 72 ret, 336 kabul oyu alan anayasa değişikliği teklifi cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün onayına sunuldu.[2] TBMM'deki oylamada Adalet ve Kalkınma Partisi pakete destek verirken MHP muhalefet etti. CHP ve BDP meclise girmedi. Mecliste temsil edilmeyen partilerden Saadet Partisi ve BBP pakete destek vereceklerini açıkladılar.
Abdullah Gül 12 Mayıs 2010 tarihinde değişiklik paketini halkoyuna sundu.[3]
Halkoylaması 12 Eylül 2010 Pazar günü gerçekleştirildi.[4]
Teklifin kabul edilmesi halinde aşağıdaki değişiklikler yürürlüğü girecek:
- Anayasa Mahkemesi'nde yedek üyelik sistemi kaldırılıyor. Mahkeme, "11 asıl 4 yedek" üye yerine "17 asıl" üyeden oluşacak. Anayasa değişikliğinin yürürlüğe girmesi durumunda mevcut yedek üyeler asıl üye sıfatını kazanacak.
- Anayasa Mahkemesi üyelerinin görev süresi 12 yıl olarak belirleniyor.
- Vatandaşlara Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yapma hakkı veriliyor.
- Yüce Divan kararlarına karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdiği kararlar kesindir.
- Anayasa Mahkemesi iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az oniki üye ile toplanır.
- Anayasa değişikliğinin iptali ve siyasi parti kapatma davalarında üyelerin 3/5'i yerine 2/3'ünün oyu aranacak.
- Mahkemenin üye yapısı aşağıdaki gibi değişecek:
1982 Anayasası |
Değişiklik teklifi |
- 2 asıl ve 2 yedek üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 asıl ve 1 yedek üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 asıl üye Askerî Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 asıl üye Askerî Yüksek İdare Mahkemesi'nin kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 asıl üye Sayıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 asıl üye Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri içinden göstereceği üç aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 3 asıl ve 1 yedek üye üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasından Cumhurbaşkanınca
|
- 3 üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yüksek İdare Mahkemesi'nin kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 3 üye Yüksekögretim Kurulunun kendi üyesi olmayan hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan ögretim üyeleri arasından gösterecegi üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca
- 4 üye üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar veya Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Sayıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday içinden TBMM tarafından
- 1 üye baro baskanlarının avukatlar arasından gösterecekleri üçer aday içinden TBMM tarafından
|
- Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun üye sayısı "7 asıl 5 yedek" üyeden "22 asıl 12 yedek" üyeye çıkarılıyor.
- Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun meslekten çıkarma cezalarına yargı denetimi getiriliyor.
- Kurulun üye yapısı aşağıdaki gibi değişecek:
1982 Anayasası |
Değişiklik teklifi |
- Adalet Bakanı kurulun başkanı
- Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî üyesi
- 3 asıl ve 3 yedek üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 asıl ve 2 yedek üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
|
- Adalet Bakanı kurulun başkanı
- Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî üyesi
- 3 asıl ve 2 yedek üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından yapacağı seçimle
- 2 asıl ve 2 yedek üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından yapacağı seçimle
- 1 asıl ve 1 yedek üye Adalet Akademisi Genel Kurulu'nun kendi üyeleri arasından yapacağı seçimle
- 7 asıl ve 4 yedek üye 1. sınıfa ayrılmış adlî yargı hâkim ve savcıları arasından Türkiye'deki bütün adlî yargı hâkim ve savcılarının katılacağı seçimle
- 3 asıl ve 3 yedek üye 1. sınıfa ayrılmış idarî yargı hâkim ve savcıları arasından Türkiye'deki bütün idarî yargı hâkim ve savcılarının katılacağı seçimle
- 4 asıl üye yüksek ögretim kurumlarının hukuk dalında görev yapan ögretim üyeleri ile avukatlar arasından Cumhurbaşkanınca
|
- Yüksek Askeri Şura'daki ihraç kararlarına yargı denetimi getiriliyor.
- Memurlara verilen uyarma ve kınama cezalarına karşı yargıya gidilebilecek.
- Askeri yargının görev alanı daraltılıyor. Askerler ağır cezalık suçlarda sivil mahkemelerde yargılanacak.
- Savaş hali dışında siviller askeri mahkemede yargılanamayacak.
- Askeri yargı organlarının kuruluş ve işleyişinin "askerlik hizmetlerinin gereklerine göre düzenlenceceği" ibaresi anayasadan çıkarılıyor.
- 12 Eylül Darbesinin sorumlularının yargılanmasını engelleyen "geçici 15. madde" kaldırılıyor.
- Kamu Denetçiliği Kurumu (ombudsmanlık) kuruluyor. TBMM Başkanlığına bağlı olarak kurulacak Kamu Denetçiliği Kurumu'nun başkanı olan "Kamu Başdenetçisi" TBMM'de gizli oyla seçilecek. İlk iki oylamada üye tam sayısının 2/3'ü, üçüncü oylamada salt çoğunluğu arancak. Salt çoğunluk sağlanamadığı takdirde en çok oy alan iki aday arasında yapılacak seçimde 1. olan aday Kamu Başdenetçisi olacak.
- Partisinin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasına eylem ve söylemleriyle neden olan milletvekillerinin milletvekilliği düşmeyecek.
- Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gazilere pozitif ayrımcılık getiriliyor.
- Kişilerin yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç sorusturması veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına bağlı olarak sınırlanabilecek.
- Memurlara toplu sözleşme hakkı veriliyor. Toplu sözleşme sırasında uyuşmazlık çıkması durumunda Uzlaştırma Kurulu'na başvurulacak. Uzlaştırma Kurulu ile ilgili hususlar kanunla düzenlenecek.
- TBMM Başkanlık Divanı için yasama dönemi başında seçilenlerin görev süresi 2 yıl, 2. devre için seçilenlerin görev süresi yasama döneminin sonuna kadar devam edecek.
- "Yargı yetkisinin idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunu denetimi ile sınırlı olduğu" ve "hiçbir suretle yerindelik denetimi şeklinde kullanılamayacağı" vurgulanıyor.
TBMM'deki oylama
Madde no |
Madde başlığı |
1. tur |
2. tur |
Sonuç |
Katılım |
Kabul |
Ret |
Diğer |
Katılım |
Kabul |
Ret |
Diğer |
Madde 10 |
Kanun önünde eşitlik |
407 |
336 |
70 |
1 |
408 |
332 |
75 |
1 |
|
Madde 20 |
Özel hayatın gizliliği |
405 |
337 |
68 |
0 |
408 |
334 |
72 |
2 |
|
Madde 23 |
Yerleşme ve seyahat hürriyeti |
408 |
337 |
71 |
0 |
407 |
335 |
71 |
1 |
|
Madde 41 |
Ailenin korunması |
408 |
336 |
69 |
3 |
408 |
338 |
69 |
1 |
|
Madde 51 |
Sendika kurma hakkı |
405 |
333 |
70 |
2 |
409 |
335 |
70 |
4 |
|
Madde 53 |
Toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve lokavt |
408 |
336 |
70 |
2 |
409 |
338 |
71 |
0 |
|
Madde 54 |
Grev hakkı ve lokavt |
408 |
335 |
69 |
4 |
409 |
337 |
71 |
1 |
|
Madde 69 |
Siyasî partilerin uyacakları esaslar |
414 |
337 |
72 |
5 |
410 |
327 |
76 |
7 |
|
Madde 74 |
Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı |
406 |
334 |
70 |
2 |
409 |
340 |
69 |
0 |
|
Madde 84 |
Milletvekilliğinin düşmesi |
408 |
335 |
70 |
3 |
409 |
335 |
73 |
1 |
|
Madde 94 |
TBMM Başkanlık Divanı |
409 |
338 |
70 |
1 |
408 |
336 |
70 |
2 |
|
Madde 125 |
İdarenin esasları/Yargı yolu |
408 |
336 |
70 |
2 |
409 |
338 |
69 |
2 |
|
Madde 128 |
Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler/Genel ilkeler |
408 |
338 |
70 |
0 |
409 |
339 |
70 |
0 |
|
Madde 129 |
Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler/Görev ve sorumlulukları, disiplin kovuşturulmasında güvence |
408 |
336 |
71 |
1 |
408 |
339 |
69 |
0 |
|
Madde 144 |
Hâkim ve savcıların denetimi |
407 |
335 |
71 |
1 |
409 |
338 |
70 |
1 |
|
Madde 145 |
Askerî yargı |
407 |
337 |
70 |
0 |
410 |
336 |
72 |
2 |
|
Madde 146 |
Anayasa Mahkemesi'nin Kuruluşu |
407 |
331 |
72 |
4 |
410 |
337 |
69 |
4 |
|
Madde 147 |
Anayasa Mahkemesi/Üyeliğin sona ermesi |
406 |
335 |
70 |
1 |
408 |
337 |
71 |
0 |
|
Madde 148 |
Anayasa Mahkemesi'nin Görev ve yetkileri |
407 |
337 |
69 |
1 |
408 |
337 |
70 |
1 |
|
Madde 149 |
Anayasa Mahkemesi'nin Çalışma ve yargılama usulü |
408 |
338 |
70 |
0 |
408 |
336 |
71 |
1 |
|
Madde 156 |
Askerî Yargıtay |
408 |
338 |
70 |
0 |
407 |
336 |
71 |
0 |
|
Madde 157 |
Askerî Yüksek İdare Mahkemesi |
407 |
335 |
70 |
2 |
408 |
337 |
71 |
0 |
|
Madde 159 |
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu |
409 |
336 |
72 |
1 |
409 |
334 |
73 |
2 |
|
Siyasi parti ve örgütlenmelerin kararları
- Evet
- Boykot/Geçersiz Oy
|
- Hayır
|
Sonuç
Evet oyu yüzdelerinin illere göre dağılımı
İllerde referanduma katılım oranları
Referandum sonuçlarını gösteren ilçeler haritası
Evet
Hayır
2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu |
Evet ya da hayır |
Oylar |
Yüzde |
Evet |
21.787.610 |
%57.88 |
Hayır |
15.856.441 |
%42.12 |
İl |
Kayıtlı seçmen |
Katılım |
Geçerli oy |
Geçersiz oy |
Evet |
Evet (%) |
Hayır |
Hayır (%) |
Katılım (%) |
Adana |
1.386.290 |
1.009.435 |
992.202 |
17.233 |
434.066 |
43,75 |
558.136 |
56,25 |
72,82 |
Adıyaman |
358.247 |
292.354 |
287.491 |
4.863 |
231.222 |
80,43 |
56.269 |
19,57 |
81,61 |
Afyonkarahisar |
483.583 |
421.921 |
411.452 |
10.469 |
270.258 |
65,68 |
141.194 |
34,32 |
87,25 |
Ağrı |
274.121 |
154.668 |
148.624 |
6.044 |
142.311 |
95,75 |
6.313 |
4,25 |
56,42 |
Aksaray |
245.874 |
194.680 |
190.600 |
4.080 |
146.102 |
76,65 |
44.498 |
23,35 |
79,18 |
Amasya |
233.005 |
205.982 |
202.159 |
3.823 |
118.637 |
58,68 |
83.522 |
41,32 |
88,40 |
Ankara |
3.341.633 |
2.669.076 |
2.632.720 |
36.356 |
1.423.474 |
54,07 |
1.209.246 |
45,93 |
79,87 |
Antalya |
1.354.787 |
1.046.905 |
1.027.278 |
19.627 |
444.564 |
43,28 |
582.714 |
56,72 |
77,27 |
Ardahan |
69.508 |
53.635 |
51.835 |
1.800 |
28.510 |
55,00 |
23.325 |
45,00 |
77,16 |
Artvin |
122.503 |
96.838 |
94.707 |
2.131 |
47.164 |
49,80 |
47.543 |
50,20 |
79,05 |
Aydın |
719.726 |
598.062 |
585.485 |
12.577 |
209.820 |
35,84 |
375.665 |
64,16 |
83,10 |
Balıkesir |
859.259 |
735.639 |
722.086 |
13.553 |
348.418 |
48,25 |
373.668 |
51,75 |
85,61 |
Bartın |
140.105 |
121.146 |
116.891 |
4.255 |
64.713 |
55,36 |
52.178 |
44,64 |
86,47 |
Batman |
260.951 |
105.987 |
99.500 |
6.487 |
94.218 |
94,69 |
5.282 |
5,31 |
40,62 |
Bayburt |
48.973 |
41.432 |
40.777 |
655 |
34.687 |
85,07 |
6.090 |
14,93 |
84,60 |
Bilecik |
141.196 |
124.512 |
121.762 |
2.750 |
60.256 |
49,49 |
61.506 |
50,51 |
88,18 |
Bingöl |
154.117 |
118.652 |
115.651 |
3.001 |
110.167 |
95,26 |
5.484 |
4,74 |
76,99 |
Bitlis |
174.195 |
121.962 |
116.543 |
5.419 |
108.471 |
93,07 |
8.072 |
6,93 |
70,01 |
Bolu |
198.972 |
172.551 |
169.077 |
3.474 |
110.644 |
65,44 |
58.433 |
34,56 |
86,72 |
Burdur |
184.987 |
165.187 |
160.711 |
4.476 |
84.511 |
52,59 |
76.200 |
47,41 |
89,30 |
Bursa |
1.843.820 |
1.517.902 |
1.490.239 |
27.663 |
839.892 |
56,36 |
650.347 |
43,64 |
82,32 |
Çanakkale |
360.770 |
314.284 |
308.723 |
5.561 |
123.800 |
40,10 |
184.923 |
59,90 |
87,11 |
Çankırı |
130.511 |
109.633 |
107.527 |
2.106 |
82.272 |
76,51 |
25.255 |
23,49 |
84,00 |
Çorum |
384.676 |
338.874 |
333.237 |
5.637 |
226.051 |
67,83 |
107.186 |
32,17 |
88,09 |
Denizli |
665.282 |
575.622 |
562.978 |
12.644 |
260.643 |
46,30 |
302.335 |
53,70 |
86,52 |
Diyarbakır |
851.241 |
296.245 |
278.871 |
17.374 |
261.916 |
93,92 |
16.955 |
6,08 |
34,80 |
Düzce |
237.477 |
201.385 |
197.817 |
3.568 |
143.443 |
72,51 |
54.374 |
27,49 |
84,80 |
Edirne |
296.576 |
254.358 |
249.744 |
4.614 |
66.233 |
26,52 |
183.511 |
73,48 |
85,76 |
Elâzığ |
374.530 |
302.605 |
296.663 |
5.942 |
242.611 |
81,78 |
54.052 |
18,22 |
80,80 |
Erzincan |
143.843 |
123.158 |
121.643 |
1.515 |
77.880 |
64,02 |
43.763 |
35,98 |
85,62 |
Erzurum |
474.085 |
379.988 |
373.026 |
6.962 |
324.011 |
86,86 |
49.015 |
13,14 |
80,15 |
Eskişehir |
570.044 |
472.251 |
463.957 |
8.294 |
213.331 |
45,98 |
250.626 |
54,02 |
82,84 |
Gaziantep |
984.683 |
716.358 |
701.112 |
15.246 |
489.706 |
69,85 |
211.406 |
30,15 |
72,75 |
Giresun |
306.396 |
244.438 |
240.153 |
4.285 |
152.479 |
63,49 |
87.674 |
36,51 |
79,78 |
Gümüşhane |
88.536 |
67.596 |
66.396 |
1.200 |
52.110 |
78,48 |
14.286 |
21,52 |
76,35 |
Hakkâri |
128.572 |
11.634 |
10.512 |
1.122 |
9.910 |
94,27 |
602 |
5,73 |
9,05 |
Hatay |
922.012 |
767.414 |
756.763 |
10.651 |
362.011 |
47,84 |
394.752 |
52,16 |
83,23 |
Iğdır |
105.349 |
53.822 |
51.941 |
1.881 |
28.023 |
53,95 |
23.918 |
46,05 |
51,09 |
Isparta |
298.726 |
251.725 |
245.664 |
6.061 |
141.226 |
57,49 |
104.438 |
42,51 |
84,27 |
İstanbul |
9.206.124 |
6.743.672 |
6.641.160 |
102.512 |
3.643.666 |
54,86 |
2.997.494 |
45,14 |
73,25 |
İzmir |
2.870.888 |
2.283.928 |
2.246.593 |
37.335 |
815.943 |
36,32 |
1.430.650 |
63,68 |
79,55 |
Kahramanmaraş |
653.042 |
547.100 |
539.219 |
7.881 |
428.103 |
79,39 |
111.116 |
20,61 |
83,78 |
Karabük |
163.081 |
136.555 |
133.024 |
3.531 |
84.821 |
63,76 |
48.203 |
36,24 |
83,73 |
Karaman |
158.392 |
136.818 |
133.482 |
3.336 |
88.019 |
65,94 |
45.463 |
34,06 |
86,38 |
Kars |
183.800 |
125.998 |
122.490 |
3.508 |
80.243 |
65,51 |
42.247 |
34,49 |
68,55 |
Kastamonu |
269.272 |
228.815 |
223.044 |
5.771 |
140.006 |
62,77 |
83.038 |
37,23 |
84,98 |
Kayseri |
812.554 |
692.502 |
680.984 |
11.518 |
498.812 |
73,25 |
182.172 |
26,75 |
85,23 |
Kilis |
75.649 |
63.243 |
61.936 |
1.307 |
41.411 |
66,86 |
20.525 |
33,14 |
83,60 |
Kırıkkale |
195.333 |
159.578 |
156.827 |
2.751 |
108.586 |
69,24 |
48.241 |
30,76 |
81,70 |
Kırklareli |
251.751 |
220.111 |
216.797 |
3.314 |
55.542 |
25,62 |
161.255 |
74,38 |
87,43 |
Kırşehir |
156.339 |
125.002 |
122.527 |
2.475 |
71.258 |
58,16 |
51.269 |
41,84 |
79,96 |
Kocaeli |
1.071.556 |
864.871 |
848.323 |
16.548 |
516.533 |
60,89 |
331.790 |
39,11 |
80,71 |
Konya |
1.327.534 |
1.117.186 |
1.096.922 |
20.264 |
857.167 |
78,14 |
239.755 |
21,86 |
84,15 |
Kütahya |
418.071 |
372.393 |
364.178 |
8.215 |
272.217 |
74,75 |
91.961 |
25,25 |
89,07 |
Malatya |
497.796 |
413.038 |
408.425 |
4.613 |
307.133 |
75,20 |
101.292 |
24,80 |
82,97 |
Manisa |
960.069 |
829.573 |
810.917 |
18.656 |
402.626 |
49,65 |
408.291 |
50,35 |
86,41 |
Mardin |
385.674 |
165.856 |
157.664 |
8.192 |
147.344 |
93,45 |
10.320 |
6,55 |
43,00 |
Mersin |
1.123.115 |
818.141 |
804.397 |
13.744 |
299.004 |
37,17 |
505.393 |
62,83 |
72,85 |
Muğla |
593.187 |
492.611 |
483.363 |
9.248 |
149.763 |
30,98 |
333.600 |
69,02 |
83,04 |
Muş |
208.405 |
112.730 |
107.806 |
4.924 |
99.403 |
92,21 |
8.403 |
7,79 |
54,09 |
Nevşehir |
196.436 |
167.489 |
164.404 |
3.085 |
111.049 |
67,55 |
53.355 |
32,45 |
85,26 |
Niğde |
219.841 |
180.549 |
176.310 |
4.239 |
107.474 |
60,96 |
68.836 |
39,04 |
82,13 |
Ordu |
508.677 |
400.122 |
391.422 |
8.700 |
248.557 |
63,50 |
142.865 |
36,50 |
78,66 |
Osmaniye |
308.075 |
255.251 |
250.480 |
4.771 |
133.827 |
53,43 |
116.653 |
46,57 |
82,85 |
Rize |
229.426 |
180.309 |
177.369 |
2.940 |
134.961 |
76,09 |
42.408 |
23,91 |
78,59 |
Sakarya |
612.621 |
505.267 |
496.127 |
9.140 |
333.871 |
67,30 |
162.256 |
32,70 |
82,48 |
Samsun |
874.952 |
722.865 |
709.959 |
12.906 |
476.774 |
67,16 |
233.185 |
32,84 |
82,62 |
Şanlıurfa |
827.755 |
566.395 |
556.434 |
9.961 |
523.882 |
94,15 |
32.552 |
5,85 |
68,43 |
Siirt |
150.645 |
76.648 |
72.342 |
4.306 |
68.845 |
95,17 |
3.497 |
4,83 |
50,88 |
Sinop |
149.452 |
124.319 |
121.213 |
3.106 |
73.262 |
60,44 |
47.951 |
39,56 |
83,18 |
Şırnak |
197.046 |
44.326 |
37.749 |
6.577 |
33.626 |
89,08 |
4.123 |
10,92 |
22,50 |
Sivas |
429.921 |
355.596 |
350.504 |
5.092 |
268.472 |
76,60 |
82.032 |
23,40 |
82,71 |
Tekirdağ |
567.415 |
465.412 |
458.124 |
7.288 |
158.825 |
34,67 |
299.299 |
65,33 |
82,02 |
Tokat |
423.544 |
359.680 |
353.708 |
5.972 |
228.442 |
64,58 |
125.266 |
35,42 |
84,92 |
Trabzon |
543.650 |
428.766 |
421.131 |
7.635 |
288.911 |
68,60 |
132.220 |
31,40 |
78,87 |
Tunceli |
56.409 |
37.918 |
37.260 |
658 |
7.072 |
18,98 |
30.188 |
81,02 |
67,22 |
Uşak |
245.586 |
216.999 |
211.620 |
5.379 |
105.355 |
49,78 |
106.265 |
50,22 |
88,36 |
Van |
530.745 |
231.449 |
220.748 |
10.701 |
208.501 |
94,45 |
12.247 |
5,55 |
43,61 |
Yalova |
148.306 |
115.990 |
113.885 |
2.105 |
58.304 |
51,20 |
55.581 |
48,80 |
78,21 |
Yozgat |
319.155 |
257.444 |
253.675 |
3.769 |
196.153 |
77,32 |
57.522 |
22,68 |
80,66 |
Zonguldak |
455.043 |
380.435 |
369.517 |
10.918 |
184.931 |
50,05 |
184.586 |
49,95 |
83,60 |
Gümrükler |
2.556.335 |
196.299 |
194.737 |
1.562 |
119.817 |
61,53 |
74.920 |
38,47 |
7,68 |
Türkiye |
52.051.828 |
38.369.165 |
37.643.313 |
725.852 |
21.788.272 |
57,88 |
15.855.041 |
42,12 |
73,71 |
Tepkiler
Yurtiçi
Uluslararası
- Avrupa Birliği: AB Komisyonu Genişleme Komiseri Štefan Füle, sonucun demokrasi ve temel hürriyetleri de kuvvetlendireceğini ve halkın askerî darbelerin geri geleceği korkusuna son verdiğini söyledi.[45] Referandum sonucunun memnuniyetle karşıladığını söyleyen Avrupa Parlamentosu Başkanı Jerzy Buzek daha fazla ve derin reformların sivil topluma, farklı siyasi partilere ve etnik azınlıklara genişçe danışılarak hayata geçirilmesi gerektiğini kaydetti. AB'deki Türkiye muhaliflerinin artık Türk halkının değişimden yana olan arzusunu kabul etmek zorunda kalacaklarını AB-Türkiye Karma Parlamento Komisyonu üyesi Richard Howitt, "Beklenmedik şekilde yüksek çıkan 'evet' oyları gösterdi ki, Türk halkı değişim ve AB yolunda ilerlemek istiyor. Bu sonuçlar, 'Türkiye'de AB yolunda ilerleyecek siyasi arzu yok' diyenlerin görüşünü bertaraf edecek." dedi.[46]
- Avrupa Konseyi: Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Thorbjørn Jagland da referandum sonucunu anayasa değişikliğini, Türkiye'de demokrasinin gelişmesi ve Avrupa normlarının uygulanması için atılmış bir adım olarak niteledi. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne gelen başvuru sayısının da azalmasını sağlayacağını belirtti. Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) Başkanı Mevlüt Çavuşoğlu ise referandum sonuçlarının, Türkiye'nin 61 yıldır üyesi olduğu Avrupa Konseyi'nin temel değerlerine daha güçlü bir şekilde bağlı olduğunu gösterdiğini ifade etti.[46]
- Almanya: Dışişleri Bakanı Guido Westerwelle, Türkiye'de iç siyasete ilişkin reformları devam ettirmek isteyen güçleri desteklediklerini bildirdi ve sonuçların Türkiye'nin yönünün Avrupa olduğu gösterdiğini söyledi.[47]
- Yunanistan: Dışişleri Bakanı Dimitris Druças "Türkiye halkı çok net bir tercihte bulundu. Başbakan Erdoğan ve hükümetinin ortaya koyduğu reformları desteklediğini güçlü bir mesajla dile getirdi." dedi.[48]
- Pakistan: Başbakan Yusuf Rıza Gilani Erdoğan'ı telefonla arayarak kutladı ve referandum sonucunun Türk halkının Erdoğan'ın dinamik liderliği ve halktan yana siyasetine güvenini gösterdiğini söyledi.[49]
- İspanya: Dışişleri Bakanı Miguel Angel Moratinos sonuçları Türkiye'nin Avrupalılık hedefine dair sağlam bir işaret olarak niteledi.[50]
- ABD: Başkan Barack Obama, Erdoğan'ı telefonla arayarak tebrik etti. Yüksek katılım oranının Türk demokrasisinin ne derece canlı olduğunu gösterdiğini söyledi.[51]
- İsveç: Sonucu memnuniyetle karşıladığını belirten Dışişleri Bakanı Carl Bildt, "Türk halkı, reform politikalarına devam yönünde oy kullandı. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan bundan sonra yeni bir anayasa teklifi için daha fazla yüreklilik gösterebilecek" dedi.[52]
- İran: Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile yapılan bir telefon görüşmesinde, İran Dışişleri Bakanı Manuçehr Muttaki Türk milletinin kararını kutladı. Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamaya göre her iki tarafta bu referandum iki ülke ilişkilerinin gelişmesi ve Tahran-Ankara ilişkilerini güçlendirmeye yönelik bir adım olarak İran Başkan Yardımcısı Muhammed Rıza Rahimi Türkiye'yi ziyaret etti.[53]
Sonrası
Yeni Anayasa hükümlerinin referandum sonucunun YSK tarafından Resmî Gazete'de yayımlanmasıyla[54][55], "Yetmez Ama Evet" kampanyasında bulunan bazı aktivistler, 12 Eylül Darbesi'ni gerçekleştirenler hakkında İstanbul ve Ankara adliyelerinde toplanarak suç duyurusunda bulunmuştur.[56] İstanbul Cumhuriyet Başsavcı Yardımcısı Turan Çolakkadı, yapılan suç duyurusunu incelemek üzere kabul etmiştir.
Değişikliğin yürürlüğe girmesiyle birlikte Anayasa Mahkemesi'ndeki yedek üyeler asıl üye sıfatını kazandılar. Ekim ayı içerisinde Anayasa Mahkemesi'nin boş iki üyeliği ve HSYK'da adli yargı, idari yargı, Adalet Akademisi ve Cumhurbaşkanlığı kontenjanı için atama ve seçimler yapıldı. Ali Suat Ertosun haricindeki HSYK üyelerinin istifası nedeniyle Yargıtay ve Danıştay kontenjanları için de HSYK üyeliği seçimleri yapıldı.
Kaynakça
- ↑ http://www.ysk.gov.tr/ysk/index.html
- ↑ "Anayasa paketine 'evet'". NTVMSNBC. 7 Mayıs 2010. 14 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130314193907/http://www.ntvmsnbc.com/id/25091345/. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2010.
- ↑ "Gül, Anayasa değişikliğini onayladı". Haber7. 12 Mayıs 2010. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130313031251/http://www.haber7.com/haber/20100512/Gul-Anayasa-degisikligini-onayladi.php. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2010.
- ↑ "YSK kararını verdi: 12 Eylül 1980'nin rövanşı 12 Eylül 2010'da". Radikal. 14 Mayıs 2010. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=996738&CategoryID=78. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2010.
- ↑ Likoğlu, Hüseyin (22 Temmuz 2010). "Sevdamız millet oyumuz evet". Yeni Şafak. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130313031308/http://yenisafak.com.tr/Politika/?t=22.07.2010&i=269499. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Cuntaya ders olsun diye 'Evet'". Bugün. 9 Mayıs 2010. 12 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100512164725/http://www.bugun.com.tr:80/haber-detay/101824-cuntaya-ders-olsun-diye-evet-haberi.aspx. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Numan Kurtulmuş: Referandumda Saadet Partisi'nin oyu 'evet' olacak". Zaman. 8 Mayıs 2010. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=981787&title=numan-kurtulmus-referandumda-saadet-partisinin-oyu-evet-olacak. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Türkiye Partisi de 12 Eylül'de Evet diyecek". Cafe Siyaset. 26 Temmuz 2010. 29 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100729212124/http://www.cafesiyaset.com:80/haber/20100726/Turkiye-Partisi-de-12-Eylulde-Evet-diyecek.php. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "MMP Lideri Ahmet Reyiz YILMAZ TV8'de "Erkan TANLA Başkentten" Programında Referanduma neden EVET dediklerini ve Referandum hakkındaki görüşlerini açıklıyor". 23 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101123052214/http://www.mmp.org.tr:80/video/121-mmp-lideri-ahmet-reyiz-yilmaz-tv8de-qerkan-tanla-bakenttenq-programnda-referanduma-neden-evet-dediklerini-ve-referandum-hakkndaki-goeruelerini-acklyor.html.
- ↑ Ard, Alper. "İyi de bu kural çok saçma!". Devrimci Sosyalist İşçi Partisi. 25 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101125184217/http://dsip.org.tr:80/content/iyi-de-bu-kural-cok-sacma. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "EDP referandumda 'evet' diyecek". Star. 2 Ağustos 2010. 28 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110928061800/http://www.stargazete.com/politika/edp-referandumda-evet-diyecek-haber-282775.htm. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "BDP'ye en sert Kürt tepkisi". Bugün. 28 Nisan 2010. 14 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110814105709/http://www.bugun.com.tr/haber-detay/100697-bdp-ye-en-sert-kurt-tepkisi-haberi.aspx. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "HAK-PAR ‘evet’ kararı aldı". Star. 27 Temmuz 2010. 30 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100730085433/http://www.stargazete.com:80/politika/hak-par-evet-karari-aldi-haber-281107.htm. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "GTP Genel Başkanı Tuna Bekleviç ‘Evet’ dedi". Güçlü Türkiye Partisi. 3 Ağustos 2010. 20 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101020094536/http://www.gtp.org.tr:80/gtp-genel-baskani-tuna-beklevic-evet-dedi/. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑
- ↑ "BDP: Boykot başlatacağız". Sabah. 9 Temmuz 2010. 12 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100712071628/http://www.sabah.com.tr:80/Gundem/2010/07/09/bdp_boykot_baslatacagiz. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- 1 2 3 Belge, Burçin (9 Temmuz 2010). "ESP, SDP, EHP "Boykot"; DSİP "Yetmez Ama Evet" Diyor". Bianet. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130313031235/http://bianet.org/bianet/siyaset/123310-esp-sdp-ehp-boykot-dsip-yetmez-ama-evet-diyor. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑
- ↑
- ↑ "CHP 'hayır' görsellerini basına tanıttı". CNN Türk. 7 Ağustos 2010. 10 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140510194537/http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/08/07/chp.hayir.gorsellerini.basina.tanitti/586000.0/index.html. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "MHP'nin "Hayır" kampanyasının ana unsurları". CNN Türk. 10 Temmuz 2010. 16 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100816133605/http://www.cnnturk.com:80/2010/turkiye/07/10/mhpnin.hayir.kampanyasinin.ana.unsurlari/582844.0/index.html. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "DSP hayır oyu verecek". Zaman. 9 Temmuz 2010. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1004064&title=dsp-hayir-oyu-verecek. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "DP referandumda 'hayır' diyecek". CNN Türk. 2 Ağustos 2010. 10 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140510194545/http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/08/02/dp.referandumda.hayir.diyecek/585441.0/index.html. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "BTP'den Hayır'da yarışalım konferansı". Yeni Şafak. 2 Ağustos 2010. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130313031318/http://yenisafak.com.tr/Politika/?i=271441&t=02.08.2010. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "HEPAR da referandumda 'hayır' diyecek". Haber7. 9 Temmuz 2010. 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130313031323/http://www.haber7.com/haber/20100709/HEPAR-da-referandumda-hayir-diyecek.php. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Perinçek'in partisi 'hayır' kampanyası başlattı". Zaman. 12 Temmuz 2010. 12 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100712225316/http://zaman.com.tr:80/haber.do?haberno=1004667&title=perincekin-partisi-hayir-kampanyasi-baslatti. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "TKP 'Hayır' kampanyası başlatıyor". Birgün. 22 Temmuz 2010. 2 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20121202064515/http://www.birgun.net/politics_index.php?news_code=1279800362&year=2010&month=07&day=22. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "ÖDP: Ne 12 Eylül'ün ne AKP'nin anaysası". Birgün. 10 Temmuz 2010. 2 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20121202064224/http://www.birgun.net/actuel_index.php?news_code=1278762958&year=2010&month=07&day=10. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ Cop, Burak (27 Temmuz 2010). "“Üç parti de 12 Eylül Anayasası’nı savunuyor”". NTVMSNBC. 14 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130314193843/http://www.ntvmsnbc.com/id/25118103/. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Anayasa Mahkemesi verdiği karala AKP'nin ekmeğine yağ sürdü". Halkın Kurtuluş Partisi. 15 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110915104357/http://www.kurtuluspartisi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=431&Itemid=1. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "12 Eylül'e iki "hayır" birden!". İşçilerin Sosyalist Partisi. 29 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120329165448/http://www.sosyalistparti.net:80/index.php?option=com_content&view=article&id=847:12-eyluele-k-hayir-brden&catid=74:mahir-sayn&Itemid=171. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Cem Toker'in referandum ile ilgili röportajının Türkçesi". Liberal Demokrat Parti. 21 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100821143859/http://www.ldp.org.tr:80/medya.asp?level1=medya&level2=2898. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "AKP'nin Anayasa Değişiklik Paketine Neden "Hayır" Diyoruz?". Türkiye Birleşik İşçi Partisi. 20 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100820082055/http://www.ikp.org.tr:80/haberler/akpnin-anayasa-degisiklik-paketine-neden-hayir-diyoruz.html. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Ulusal Parti Genel Başkanı Gökçe Fırat Çulhaoğlu'ndan referandum çağrısı". Ulusal Parti. 10 Temmuz 2010. http://www.ulusalparti.org.tr/yazilar/basinaciklamalari/2010-07-10-referandum.htm. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Tuncay Özkan 'hayır' kampanyası başlattı". Cafe Siyaset. 1 Ağustos 2010. http://www.cafesiyaset.com/haber/20100801/Tuncay-Ozkan-hayir-kampanyasi-baslatti.php?id=133743?ref=webhaber.com. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑ "Tantan 'hayır' diyecek 'hayır' dedirtmeyecek". Haber7. 1 Ağustos 2010. 10 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101010121930/http://www.haber7.com:80/haber/20100801/Tantan-hayir-diyecek-hayir-dedirtmeyecek.php. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2010.
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ "Evet diyen de hayır diyen de kazandı". Zaman. 13 Eylül 2010. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1026914. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Kılıçdaroğlu: Oy kullanamadığım için üzdüğüm partililerimden özür dilerim". Zaman. 13 Eylül 2010. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1026960. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Bahçeli’den erken seçim çağrısı". NTVMSNBC. 12 Eylül 2010. 14 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130314193853/http://www.ntvmsnbc.com/id/25130854/. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "BDP Lideri Demirtaş'tan açıklama". Bugün. 12 Eylül 2010. 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110809121729/http://www.bugun.com.tr/haber-detay/117628-bdp-lideri-demirtas-tan-aciklama-haberi.aspx. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Türk milleti, darbe korkusuna son verdi". Zaman. 15 Eylül 2010. 17 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100917232438/http://zaman.com.tr:80/haber.do?haberno=1027735&title=turk-milleti-darbe-korkusuna-son-verdi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- 1 2 "Referandum, Türk halkının AB sürecine desteğini gösteriyor". Zaman. 14 Eylül 2010. 14 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100914202944/http://zaman.com.tr:80/haber.do?haberno=1027280&title=referandum-turk-halkinin-ab-surecine-destegini-gosteriyor. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ Danışman, Jülide (15 Eylül 2010). "Berlin referandum sonucundan memnun". Deutsche Welle Türkçe. http://www.dw-world.de/dw/article/0,,6001535,00.html. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Papandreu, Erdoğan'ı Atina'ya davet etti". Zaman. 14 Eylül 2010. 14 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100914203109/http://zaman.com.tr:80/haber.do?haberno=1027453&title=papandreu-erdogani-atinaya-davet-etti. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Erdoğan'ı arayıp tebrik etti". Samanyolu Haber. 14 Eylül 2010. http://samanyoluhaber.com/(A(bXd-23KKywEkAAAAN2YwNjRkNjMtYmYyZS00ZTRiLThkNzgtOGU2ZDIwNjM1MzNmKvUrho2doajQHyYZyAK5vpjHGeU1))/ShowNews.aspx?NewsId=451613&AspxAutoDetectCookieSupport=1. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "AB memnun oldu". Vatan. 15 Eylül 2010. 12 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120312094926/http://haber.gazetevatan.com/ab-memnun-oldu/328664/30/Dunya. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010.
- ↑ "Türkiye’de askerler ve hakimler kaybetti". Star. 14 Eylül 2010. 16 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100916211918/http://www.stargazete.com:80/politika/turkiye-de-askerler-ve-hakimler-kaybetti-haber-293836.htm. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "İsveç Dışişleri Bakanı: "Referandum sonuçları memnuniyet verici"". Milliyet. 13 Eylül 2010. http://www.milliyet.com.tr/Dunya/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1288508&Date=13.09.2010&Kategori=dunya&b=Isvec%20Disisleri%20Bakani:%20%22Referandum%20sonuclari%20memnuniyet%20verici%22. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ↑ "Iran lauds Turkey's referendum results". PressTV. 2010-09-13. http://www.presstv.ir/detail/142389.html. Erişim tarihi: 2010-09-13.
- ↑ "T.C.Başbakanlık Resmî Gazete Arşivi". 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101216191645/http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2010/09/20100923-10.htm. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ↑ "YSK Halkoylaması Sonuç Tutanağı". http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2010/09/ysk%20ekler.pdf. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ↑ "Darbe karşıtları, Kenan Evren ve 12 Eylül darbecileri hakkında suç duyurusunda bulunmuştur.". 12 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120712212121/http://www.marksist.org:80/haberler/1855-gecici-15-madde-cope-gitti-12-eylulculer-yargilanacak. Erişim tarihi: 13 Eylül 2010.
Dış bağlantılar