Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi veya Hakaniye lehçesi Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini, eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10-15. yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkolog, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.^[1]

Tarih

5-15. yüzyıllar arasını kapsar. Eski Türkçe döneminin üç kısmından biridir. Ligeti'nin tasnifine göre kendi içerisinde üç döneme ayrılır:

a) Mani ve Buda tercümeleri ile Uygur yazı dilinin kuruluş devri

b) Çağatay yazı dili devri

c) Kıpçak ve Oğuz dil yadigarları devri

Hakaniye Türkçesine, eski Kaşgar dili de denilebilir. Bu alandaki Türklerin 14. yüzyıl başlarına kadar kullandıkları edebi dildir. Karahanlı Türkçesi ve batıdaki Harezm Türkçesi Timurlular devrinde yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.

Alfabe

Korunmuş	Bitiş	Orta	Başlangıç	Adı	ALA-LC Harf Çevirisi	Güncel Türkçesi
ﺍ	ﺎ	—		elif	a, â	a, e, â
ﺀ	—			hemze	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	çim	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	hı	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dal	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zel	z	z
ﺭ	ﺮ	—		re	r	r
ﺯ	ﺰ	—		ze	z	z
ﮊ	ﮋ	—		je	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	şın	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	tı	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zı	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayın	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	gayın	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	kaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kef	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gef¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	nef, sağır kef	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	he	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		lamelif	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Ek harfler

Bütün bu Türk dillerinde kullanılan harfler on sekizdir. Yazılışta yeri olmaya;, fakat söylenişte gerekli bulunan kökten sayılmayan yedi harf daha vardır. Türk dilleri bu harfler olmadan olmaz. Bunlar;

پ	p
ج	c
رۛ	j
ف	f
غ	g
ك	g
ڭ	ng

harfleridir.

Eserler

Her ne kadar Gaznelilerle Selçuk Oğulları^[2] Türkçeye büyük bir önem vermeyerek Farsçaya daha düşkünlük göstermişlerse de öbür Türkler ve Türk büyükleri ulusal dile değer vermişler ve sayıları 21'i bulan eserler bırakmışlardır.^[3] Bunlardan elimize ulaşan en önemli ve değerlileri;

Karahanlı Devleti zamanında ilk defa Hakaniye Türkçesi ile yazılmış olan Yusuf Has Hacip (Yūsuf Khāss Hājib)'in yazdığı ünlü Kutadgu Bilig ismindeki eseri ile aynı yüzyılda yazılmış bulunan Kâşgarlı Mahmud'un ünlü eseri Divân-ı Lügati't-Türk'tür. İbn Muhannā'nın bahsettiği dört, Ebu Hayyan (Abū Mūsā Ǧābir ibn Ḥayyān)'nın bahsettiği Bilik ismindeki bir eser ve diğerleri günümüze kadar ne yazıkki bulunamamıştır. Karahanlılar dönemde Çuçu isminde de bir Türk şairi yetişmiştir.

Ses bilgisi

Ünlüler

Ünlüler Türk dilinin her döneminde olduğu gibi birincil olarak Karahanlı Türkçesi'nde de bulunur.

Kalın ünlüler	İnce ünlüler
а	e, é
ı	i
o	ö
u	ü

Ünlü değişimleri

e > i değişmesi

Türk dilinin her döneminde görülen bu ses değişmesi Karahanlı metinlerinde de görülür.

yi- < ye- "yemek yemek"^[4], yé- ye- "yemek" gibi.

a > u değişmesi

Aslında a olan sesin kendinden önceki hecede bulunan yuvarlak ünlü dolayısı ile u şekline almasıdır.

kopar- > kopur- "yerden kaldırmak"^[5] gibi.

e > ü değişmesi

kökürçkün < kökürçken "güvercin" gibi.

ü > i değişmesi

min-di "bindi"^[6], min- < mün- "binmek", mün-üp "binip"^[7]

Ünsüzler

Karahanlı sahasında bugünkü yazı dili ile karşılaştırılınca birkaç ünsüzün dışında, diğerlerinin kullanıldığı görülür. Bu ünsüzler şunlardır;

b c ç d ḍ f g ğ h ḥ j k l m n ñ p r s ş t v w y z

Şekil bilgisi

Gelecek zaman çekimi

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman çekiminin -ġa ; -ge, -ġay ; -gey ve -ġu ; -gü ekleri ile yapıldığını görürüz. ol yag korgay; ol ewge bargay; ol manga kelgey^[8]; barġay men^[9] ve katıġlanġa men^[10] gibi asıl kelimeye yapılan ekler Çiğil, Yağma, Toxsı, Argu, yukarı Çin'e kadar Uygur dillerinde bir kuraldır.

Eski Türkçede sıkça kullanılan -daçı ; -deçi, -taçı ; -teçi ekinin ise Karahanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır.^[11][12].

Karahanlı Türkçesinde "yakın gelecek zaman" şeklinde ikinci bir gelecek zaman -ġalır ; -gelir, -galur ; -gelür gibi eklerden söz edilmektedir.^[13][14]

Böyle eklerin örnekleri şöyledir:

alġalır^[15], atġalır^[16], köngelir^[17], yetgelür^[18], barġalır men^[19]... vb gibi.

Şahıs emir kipleri

Karahanlı devri Türkçesinde, birinci kişi emir kipinde -yın, -yin iken, ikinci kişi için -ğıl, -ğil kullanılmıştır.^[20] Bu devirde ikinci şahıs emir kipi, daha elverişli bir çevre bulmuş, yavaş yavaş şiir dilinde de yerleşmeye başlamıştır. Kutadgu Bilig bu konuda iyi bir kaynak oluşturur. yana aydı Odğurmış ayğıl manga.^[21]; bu iç söz tutğıl bütün çın kerek.^[22] Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere bu emir kipi artık Karahanlı devrinin değişmez bir gramer kuralı olmuştur.^[23]

İsim küçültme -qıña eki

İlk kez Tonyukuk Yazıtında bir küçültme eki işleviyle geçen -qıña eki, Türkçenin tarihi gelişimi içinde ses yapısı ve işlevi itibariyle çok geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Uygur döneminde - qıña eki, bünyesindeki nğ (ñ) sesinin ayrışmasıyla damak uyumuna bağlı olarak ekli şekilde n ağzında -qına; -kine,- kie; y ağzında -qıya, -qıa, -kiye şekillerini almıştır. Karahanlı Türkçesinde (n ve y li biçimleriyle) -qına; -qıya -kiye şeklinde kuvvetlendirme, küçültme ve sayı ifadeleri yapan isimden isim yapma eki olarak kullanılır^[24]: yerkiye^[25], "yercik", erkiye^[25] "adamcağız", sözkiye^[26] "sözceğiz", qızqıya^[25] "kızcağız", oğulqıya^[25] "oğulcağız", azqına^[27] "azıcık", azqına^[28] "az, azıcık".

Kaynakça

1. Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 342. ISBN 978-975-338-589-3
2. Bir başka kaynaktan, Selçuk Beyin oğulları Arap ve Farsların anlamamaları için kendi aralarında ana dillerini konuşurlarmış.
3. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa VIII.
4. Kutadgu Bilig - 159.
5. Kutadgu Bilig - 3269.
6. Kutadgu Bilig - 3068.
7. Kutadgu Bilig - 4711.
8. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt II, sayfa 66.
9. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 236.
10. Kutadgu Bilig - 541
11. Hacıeminoğlu, 1996: sayfa 187.
12. Ercilasun, 1984: sayfa 126, 129.
13. Hacıeminoğlu, 1996: sayfa 188.
14. Ercilasun, 1984: sayfa 133-135.
15. Kutadgu Bilig - 116-11.
16. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt II, sayfa 20-23
17. Kutadgu Bilig - 5976
18. Kutadgu Bilig - A, 176-7.
19. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt II, sayfa 67-1
20. A. von Gabain, Alttürkische Grammatik, Leipzig 1950, sayfa 110.
21. Kutadgu Bilig, 334
22. Kutadgu Bilig, 280
23. M. Mansuroğlu, Das Karachanidische, PhTF. I, sayfa 106.
24. Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara 2003, sayfa 15-16. Ayrıca Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesinde bu ekin yalnız -qıya -kiye şekline rastlandığını söylemesine rağmen (sayfa 16'da) görüldüğü gibi Kutadgu Bilig ve Türkçe İlk Kuran Tercümesi’nde -qına şekli de vardır.
25. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 170.
26. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 359.
27. Kutadgu Bilig I, 399
28. TĐKT, 243

• Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0780-9.