Kuzey Kafkasya halkları

Başlığın diğer anlamları için Çerkes (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Kuzey Kafkasya halkları

Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye	2.000.000[1][2] — 3.000.000[3][4]
Suriye	100.000 (1987)[5][6]
Irak	30.000[7]
Diller
Çerkesçe, Abazaca, Abhazca, Osetçe, Karaçay-Balkarca, Nah-Dağıstan dilleri, Kumukça, Nogayca, Türkçe, Arapça
Din
Sünni İslam Hanefi (Adığe, Abaza, Oset, Karaçay) Şafii (Çeçen, Dağıstan)

Kuzey Kafkasya halkları ya da Çerkesler ya da Çerkezler (Osmanlıca چركسلر, Arapça شركس), Çarlık Rusyası döneminde Kuzey Kafkasya’da yaşarlarken Kafkas-Rus Savaşında yenilmeleri üzerine 1864 Çerkes Sürgünü'nde Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün diaspora olarak Türkiye, Suriye ve Irak gibi ülkelerde yaşayan Adığe ve Adığe olmayan Kuzey Kafkas halklarına Türkiye ve Ortadoğu'da verilen ortak ad. Çerkeslerin baskın unsurunu oluşturan Adığeler dışında ayrıca Kuzeybatı Kafkas dillerini konuşan Ubıhlar, Abazalar, Abhazlar; İran dillerini konuşan Osetler; Türk dillerini konuşan Karaçaylar, Balkarlar; Kuzeydoğu Kafkas dillerini konuşan Çeçenler, İnguşlar ve Dağıstan (Dağıstan dillerini konuşan Kafkasyalılar ile Türk dilli Nogaylar ve Kumuklar) halkları da bu tanımlamaya girer. Sünni Müslümandırlar. Karaçaylar, Balkarlar ve Adığeler Hanefi mezhebinden, İnguşlar, Çeçenler ve Dağıstanlılar ise ağırlıklı olarak Şafii mezhebindendir.^[8] Türkiye'deki Çerkeslerin 893 köy-kasabası bulunmaktadır.^[9]

Çarlık Rusyasında bütün Adığeler için kullanılan Çerkes (черкесы) adı, 1920'li yıllardan beri günümüz Rusya'sında yalnızca Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetindeki Adığeler için resmî olarak kullanılmakta ve diğer Adığe grupları (aдыгейцы Adigeyler, кабардинцы Kabardeyler, 2002 yılından beri: шапсуги Şapsığlar) dahil edilmemektedir.^[10][11]

Rusya’da 1897 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımından iki yıl önce "Rusya İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesi" başlığıyla bir ön çalışma yapılmış. 1895 yılında Petersburg’ta yayınlanan bu listede Rusya halklarının değişik yayınlarda yer alan ve farklı yıllara ait nüfus bilgileri derlenerek dilleri, dini inançları ve yaşadıkları bölgeyle ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Buna göre Çerkeslerin/Adığelerin (Черкесы) 1891 yılındaki nüfusu 161.950 kişidir ve Ubıhlar (Убыхи) 25.000 (1867), Abhazlar (Абхазцы) 60.000 (1886) {Abazinler yer almamış}, Balkarlar (Балкары) 3.000 (1875), Karaçaylar (Карачаевцы) 25.000 (1891), Osetler (Осетины) 164.490 (1886), Çeçenler (Чеченцы) 195.900 (1891), İnguşlar (Ингуши) 28.000 (1891), Avarlar (Авары) 96.000 (1885), Dargiler (Даргинцы) 54.300 (1891), Laklar (Кази-Кумухи) 24.000 (1891), Lezgiler-kısmen (Кюринцы) 55.000 (1891), Lezgiler-kısmen (Лезгины) 597.000 (1886), Sahurlar (Цахурцы) 2.430 (1875), Tabasaranlar (Табасаранцы) 14 460 (1891), Kumuklar (Кумыки) 108.800 (1891) Çerkeslerin dışında tutulmuştur^[12]

Çerkes altı etnik kimlikler

Çerkesya'dan Osmanlı topraklarına ana göç rotası

Türkiye'de ve diğer Osmanlı diasporasında Çerkes (Arapça Şerkes) terimi dar ya da geniş anlamda kullanılıp kullanılmamasına göre farklı tanımlanır ve daha çok bütün Kuzey Kafkasyalıları kapsayacak kadar geniş tutulur:^[13]

A. dar anlamda

1. Çerkes = Adığe

2. Çerkes = Adığe + Ubıh

B. geniş anlamda

3. Çerkes = Adığe + Ubıh + Abaza/Abhaz

4. Çerkes = Adığe + Ubıh + Abaza/Abhaz + Oset

5. Çerkes = Adığe + Ubıh + Abaza/Abhaz + Oset + Karaçay/Balkar

6. Çerkes = Adığe + Ubıh + Abaza/Abhaz + Oset + Karaçay/Balkar + Çeçen/İnguş + Dağıstanlılar ^[9]

Adığeler

Adığe : Rusya'da resmî olarak yalnızca Adigeya Cumhuriyetindeki Çerkesler için kullanılan Adığe terimi, Türkiye'deki bütün Çerkesler (dar anlamda) tarafından kullanılmakta ve kendilerini yaygın biçimde Çerkes olarak görmektedir. Bunun dışında boy adlarıyla da öne çıkar ve onları kullanırlar.

Kabardey ya da Kabartay veya Kabarda : Rusya'da Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde yaşayan Kabardeyler Rusçada Kabardin olarak bilinse de kendilerini esas olarak Adığe biçiminde adlandırırlar. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olup en yoğun yaşadıkları bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.^[14] Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı gibi Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de birbirinden farklılaşmaktadır.^[15]

Ubıhlar

Ubıh (Rusça telaffuza göre) ya da Vubıh (Çerkesçe telaffuza göre) : Kafkas sıradağlarının güneybatı eğiminde, Hotsa ve Şahe (Шэх) nehirleri arasında 40 verst boyunca akan ve Şahe’ye dökülen Ubıh nehrinin dağlık vadilerinde yaşayan Ubıhlar (Ubıhça туахы, пэху, апэху, Çerkesçe убыххэр), 1862-1864 yıllarında Soçi bölgesinden göç etmek zorunda kalmış ve Karadeniz’de gemi yoluyla Trabzon, Samsun, İstanbul ve Varna’ya gelmişlerdir. 19. yüzyılda Samsun ilinin Kavak kazasında Ubıhlar için kurulan köyler: Bükceğiz, Çataltepe, Toptepe, Doruk, Germiyan (Abzeh karışık), Kapıhayat, Karapınar, Karlı, Sıralı.^[16] Rusya İmparatorluğu'ndaki Ubıhların (Убыхи) 1867 yılındaki nüfusu 25.000 kişidir.^[12] Günümüz Rusyasında Ubıh olarak adlandırılan halk yaşamamaktadır. Ubıhçayı konuşan son kişi Tevfik Esenç'in Ekim 1992'de ölmesiyle birlikte Ubıhların dili yok olmuştur. Günümüzde yalnızca Türkiye'de yaşayan Ubıhlar Adığecenin Türkiye'de konuşulan Hakuç Çerkesçesi denen lehçesini anadil olarak benimsedikleri gibi, kendilerini de Adığe olarak nitelendirirler. Günümüzde Türkiye’de Ubıhların en çok yaşadığı şehir Samsun’dur. Samsun’da ise Ubıh köylerinin en fazla olduğu yer Kavak ilçesidir.^[16] Ubıhlar üzerine en geniş ilk bilgiyi 1667 yılında Evliya Çelebi vermiştir.^[17]

Abaza-Abhazlar

Abazin Abazaları

Abaza : tıpkı Çerkes adı gibi Abaza adı da Rusya'da kullanılandan farklı anlamda olup, Türkiye'de (ve diğer Osmanlı coğrafyasında) hem Rusların Abazin (Абазин) dedikleri Aşuvaları hem de Abhaz (Абхаз) denen Apsuvaları belirten bir ortak addır.^[18] Türkiye'de Çerkes adına sahip çıkan Abazin ve Abhazların aksine, Abhazya'daki Abhazlar kendilerini Çerkes olarak görmez ve böyle adlandırılmaya karşı çıkarlar^[19]; zira, günümüz Rusçasında Çerkes adı yalnızca Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetindeki Adığeler için resmî olarak kullanılmaktadır. Rusçada Abhaz denen Abazalar (Apsuvalar) Türkiye'nin iç-batı bölgelerinde (İzmit, Adapazarı, Düzce, Bolu, Bursa-İnegöl, Kütahya, Bilecik ve Eskişehir) yoğunlaşmışken, Rusçada Abazin denen Abazalar (Aşuvalar) ise iç-doğu bölgelerinde (Bilecik, Eskişehir, Samsun, Amasya, Tokat, Yozgat, Sivas, Kayseri, Adana) yerleşmişlerdir.^[18] Uzunyayla köylerinde yaşayan her Abazin ailenin bir Kabardey, Hatukay veya Abzeh ailesi ile kan bağı vardır ve bu bağlar o denli güçlüdür ki, Uzunyaylalı Abazinler "Adığe" ismini kendilerine genel ad olarak seçmiş ve Çerkes kelimesinin karşılığı olarak benimsemiştir.^[20] Abazinler iki ana kola ayrılırlar: Tapanta/Aşuva ya da Altı kesek Abaza (6 gruptur: Loo, Bibard, Darıkua, Khılış, Jantemir, K'açüa) ile Aşharuva (7 gruptur: T'am, Bağ, Mısılbiy, Kızılbiy/Kızılbek, Başılbiy, Barakay, Şahgirey/Şegerey/Çegrey). Barakeyler'in çoğunluğu, Kızılbiy, Başılbiy, Mısılbiy ve Şegereyler'in önemli bir bölümü Osmanlı topraklarına göç etmişlerdir.^[21] K'açuaların bir kısmı 1863 yılında Türkiye'ye göç etmiştir.^[22] Abhazya’daki Abhazlar Karaçay-Çerkesya'daki Abazinleri topluca Aşuva (ашəуа) diye adlandırır. Türkiye’de ise bu konuda bir karışıklık vardır. Orta Anadolu'daki (özellikle Uzunyayla’da) Aşharuvalar kendilerini Aşuva saymazlar, sadece Tapantaları Aşuva kabul ederler. Abhaz ve Abazinlerin birlikte yaşadığı daha batıda ise (Eskişehir, Bilecik, Bursa) kullanım farklıdır. Burada Aşharuva bir topluluk adı olarak bilinmez, Apsuvalar (yani Abhazlar) dışındaki bütün Abazalar (yani Abazinler) Aşuva olarak adlandırılır.^[18] Kimilerinin Abhazcaya dahil ettikleri Sadzların (Cigetlerin) dilleri Sadzca 2 lehçeden (Kıyı Abazacası ve Dağ Güney Abazacası) oluşur ve Abhazca ile Abazaca arasında sınıflandırılır.^[23][24] Sürgünde Osmanlı coğrafyasına (Türkiye, Ürdün, Suriye, Acaristan) gönderilen Müslüman Abhazlar arasında Sadzlar (Aibgalar, Pshular^[25]) da vardı.

Osetler

Kuşha ya da Kuşka : Kabartay-Balkarya'daki Doğu Çerkesçesinde Kuşha (Къущхьэ «dağlı») adı Türk dilli Balkarlar (Tawlu Таулу «dağlı») ve İran dilli Osetler için ortak ad olarak kullanılırken, Türkiye'de yalnızca Osetler (Digor Kuşha, Asetin Kuşha) için kullanılmaktadır.^[26] Türkiye'de Çerkes adına sahip çıkan İran dilli Osetlerin aksine, Güney Osetya'daki Osetler kendilerini Çerkes olarak görmez ve böyle adlandırılmaya karşı çıkarlar.^[19] Türkiye'deki Oset köyleri ve 1960 -1965 yılları arasındaki hane sayısı: Yozgat ilinde Boyalık, Sarıkaya (65), Pınarkaya, Sarıkaya ya da Kayapınar (52), Karabacak, Sarıkaya (35), Poyrazlı, Boğazlıyan (150), Başçatak, Akdağmadeni (5); Sivas ilinde Kahvepınarı, Şarkışla (40), Büyüktopaç, Şarkışla (15), Konaközü, Yıldızeli (15), Yücebaca, Yıldızeli (8), Kapaklıkaya, Yıldızeli (20), Alaman, Şarkışla (10), Yeniköy, İmranlı (?); Kayseri ilinde Sıvgın, Bünyan (8); Tokat ilinde Batmantaş, Tokat (20); Kars ilinde Pozat, Sarıkamış (60), Hamamlı, Sarıkamış (20), Selim, Kars (75), Yukarı Sarıkamış (20); Erzurum ilinde Budaklı, Karaçoban ya da Lekbudak (12); Muş ilinde Bulanık ilçesinde (15), Kurganlı, Bulanık ya da Simo (35), Karaağıl, Bulanık (60), Hamzaşeyh, Bulanık (15), Sarıdavut, Malazgirt (12), Yaramış, Malazgirt (10), Tepeköy, Varto (8); Bitlis ilinde Ağcaviran (15), Otluyazı, Ahlat ya da Hülük (50). 1960 -1965 yılları arasında mevcut olan bu köylerden günümüzde yalnızca ikisi (Boyalık ile Poyrazlı) aktif olup ayaktadır ve diğerleri büyük şehirlere göç etmiştir.^[27]

Karaçay-Balkarlar

Karaçay-Malkar : Rusya'da Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya'daki Kıpçak Türk dilli Karaçaylar-Balkarlar Çerkes adını kullanmaz iken, Türkiye'dekiler bu adı benimsemişlerdir. Osmanlı Türkçesinde Karaçay Türkleri için Kara Çerkes (قره چركس), Balkar Türkleri içinse Dağ Çerkes (طاغ چركس) adı da kullanılmıştır.^[28] Türkiye'deki Karaçay köyleri: Konya ilinde Başhöyük, Sarayönü kasabası (2000 kişi), Tokat ilinde Arpacıkaraçay, Sulusaray köyü (179 kişi) ile Çılehane, Almus köyü (153 kişi), Eskişehir ilinde Ertuğrulköy, Sivrihisar ya da Yakapınar köyü (289 kişi), Belpınar, Çifteler köyü (173 kişi), Yazılıkaya, Han köyü (80 kişi), Akhisar, Han köyü (61 kişi), Gökçeyayla, Han köyü (147 kişi, 1993 öncesi Afyon İscehisar'a bağlıydı), Afyonkarahisara ilinde Doğlat, İscehisar köyü (150 kişi), Kayseri ilinde Eğrisöğüt, Pınarbaşı köyü (77 kişi), Ankara ilinde şimdi Gölbaşı ilçesinin mahallesi durumuna gelen Yağlıpınar, Gölbaşı köyü (82 kişi).^[29]

Çeçen-İnguşlar

Çeçen : hem Çeçenler hem de İnguşlar için ayırt etmeden Türkiye ve Ortadoğu'da Çeçen adı kullanılır. En büyük Çeçen nüfus Türkiye'de (100.000) bulunmakta ve bunu Ürdün (8.000), Mısır (5.000), Suriye (4.000) ve Irak (2.500) izlemektedir.^[30] Çeçenlerin Türkiye'de 24 köyü bulunmaktadır: Sivas ilinde Alaçayır, Şarkışla, Bozkurt, Şarkışla, Canabtal, Şarkışla, Demirköprü, Şarkışla, Kahvepınarı, Şarkışla, Kazancık, Şarkışla, Yukarıhüyük, Kangal köyleri; Yozgat ilinde Karalık, Sorgun, Kesikköprü, Saraykent köyleri; Kayseri ilinde Aşağıborandere, Pınarbaşı köyü; Kahramanmaraş ilinde Altınyayla, Andırın, Çardak, Göksun, Gücüksu, Göksun (Behliöyl) köyleri; Adana ilinde Ağaçlı, Ceyhan, Dikilitaş, Ceyhan köyleri; Kars ilinde Aydınalan, Kars (İslamsor), Yenigazi, Sarıkamış köyleri; Muş ilinde Çöğürlü, Muş, Kıyıbaşı, Muş, Serinova, Muş, Bağiçi, Varto, Tepeköy, Varto, Ulusırt, Varto köyleri; Çanakkale ilinde Çınardere, Biga köyü.^[31]

Dağıstanlılar

Günümüzde Dağıstan'da yaşayan halklar:
1-karışık, 2-Avarlar, 3-Dargiler, 4-Lezgiler, 5-Laklar, 6-Tabasaranlar, 7-Agullar, 8-Rutullar, 9-Sahurlar, 10-Kumuklar, 11-Nogaylar, 12-Azeriler, 13-Ruslar

Lezgi : Türkiye'deki en büyük birinci Dağıstanlı grubu olan Lezgilerin (лезгияр Lezgiyar ya da лекьер Leker) Türkiye'deki köyleri: Balıkesir ilinde Ortaca, Balıkesir (Kirne) ve Yaylaköy, Manyas (Dümberez) köyleri; İzmir ilinde Dağıstan, Bergama köyü.^[32]

Avar : Türkiye'deki en büyük ikinci Dağıstanlı grubu olan Kafkasya Avarlarının (магIарулал Mağarulal «Dağlılar» ya da аварал Avaral veya Туркиялъул магӀарулал Turkiyalul Mağarulal «Türkiye Avarları») Türkiye'deki sayısı tam olarak bilinmese de^[33][34] 53.000^[35] olarak tahmin edilmektedir. Türkiye'deki köyleri: Kahramanmaraş ilinde Ortatepe, Göksun) ve Kireçköy, Göksun köyleri, Sivas ilinde Kadılı, Yıldızeli köyü. Tsez dili konuşan Tsuntal/Tsuntin Avarlarının Tokat ilinde Dereağzı, Tokat, Akbuğday(Zamair), Turhal Ballıca, Pazar, Ovacık, Pazar köyleri ile Sivas ilinde Selimiye, Zara ve Osmaniye, Zara köyleri bulunur. Tsumadin Avarlarının Akçamescit, Sivas köyü bulunur. Andi dillerini konuşan Avarlar Ortaklar, Yıldızeli köyünün Sultaniye mahallesinde Lak ve Dargilerle birlikte yaşamaktadır. Hunzak ve Karalal Avarlarının Üçtepe, Sivas köyü bulunur. Yalova ilinde Güneyköy, Yalova (ayrıca Dargi ve Lezgi), Çıldır ilinde Dirsekkaya, Çıldır (ayrıca Lak ve Lezgi) köyü gibi karışık köyler de bulunmaktadır.^[36]

Dargi : Türkiye'deki az nüfuslu Dağıstanlı gruplarından olan Dargilerin (дарганти Darganti) köyleri: Sivas ilinde Tsudahar Dargilerinin Fındıcak, Yıldızeli köyü en büyük Dargi köyüdür. Akuşa Dargilerinin Laklarla birlikte yaşadıkları Baltalar, Şarkışla ile Burnukara, Şarkışla köyleri bulunur.^[36]

Lak : Türkiye'deki az nüfuslu Dağıstanlı gruplarından olan Lakların (лакку Lakku) köyleri: Sivas ilinde Dargilerle birlikte yaşadıkları Baltalar, Şarkışla ile Burnukara, Şarkışla köyleri bulunur. Çıldır ilinde Avar ve Lezgilerle birlikte Dirsekkaya, Çıldır köyünde yaşarlar.^[36]

Kumuk : Türkiye'deki en büyük Türk dilli Dağıstanlı gruplarından olan Kumukların köyleri (çoğu diğer Kafkas gruplarıyla karışık hâldedir): Bursa ilinde Koşuboğazı, Mustafakemalpaşa (tamamen asimile olmuşlar), Yeniköy, Orhangazi beldesi (ayrıca Avar, Dargi), Sivas ilinde Belcik, Yıldızeli (Yavuzköy), Yağlıdere, Yıldızeli (Yağköy), Süleymaniye, Hafik (ayrıca Avar, Türk), Tokat ilinde Almus ilçesine bağlı Doğançaylı köyü (ayrıca Karaçay), Çermik, Artova (ayrıca Avar, Dargi), Çirdağ, Artova (ayrıca Avar, Dargi), Gültepe. Erbaa (ayrıca Avar, Dargi), Yeniderbent, Zile (ayrıca Lezgi), Bahçebaşı, Turhal (ayrıca Karaçay), Çanakkale ilinde Türklerle karışık olarak Akköprü, Biga, Aziziye, Biga, Bahçeli, Biga, Doğancı, Biga, Geyikkırı, Biga, Kalafat, Biga (Bozna).^[36]

Nogay ya da Nogay Tatarı : Türkiye'deki en az nüfuslu Türk dilli Dağıstanlı gruplarından olan Nogayların köyleri (Kumuklarla karışık): Tokat ilinde şimdi Turhal ilçesine bağlı Üçgözen mahallesi ile Almus ilçesine bağlı Cihanköy.^[36] 17. yüzyıl seyyahlarından Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde Nogaylar üzerine de bilgi bulunmaktadır. Çelebi, Kalmukların baskısıyla Nogayların yaşadıkları siyasi dönüşümü, Büyük Nogay Ordası’nın çözülmesinden sonra Osmanlı Devleti arazisine ve Kafkaslara doğru çekilmelerini ve kendilerine yeni bir yurt edinme çabalarını gözlemlemiştir.^[37]

Osmanlı Çerkesleri

Ubıh beyi Бэрзэдж Джырандыкъуэ

Osmanlı'da (ve ondan miras Türkiye ile Orta Doğuda) Çerkes nitelemesi Adığeler dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için yaygın biçimde kullanılır ve bu tanıma Çeçenler ile Dağıstan dillerini konuşan Kafkas halkları da dahil edilir.^{[38][39][40][41]}

Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısında kıt’a-i mezkûrede sâkin olub lisân ve ahlâk ve ahvâl ve kavmiyetce biri birine mübâyin bulunan Abaza, Lezgi, Çeçan, Nogay, Dağıstan vesâire gibi akvâm ve kabâil-i müte’addide kisvelerinin müşâbeheti cihetiyle ecânib nazarında umûmen Çerkes zann olunmuşdur denmekte ve görüldüğü üzere bütün Kuzey Kafkasyalılar için Çerkes nitelemesi yapılmaktadır.^[42]

Yozgat İsyanı’nı bastırmak üzere görevlendirilen Çerkez Ethem ve adamları İstasyon’daki karargah binası önünde Mustafa Kemal Atatürk’le birlikte, Haziran 1920

Bugün Türkiye'de yaşayan Kuzey Kafkasyalılar, Şeyh Şamil'in yakalanmasının ardından 1864'de bölgenin Ruslarca ilhakının tamamlanmasıyla, Osmanlı topraklarına sürgün nedeniyle göç etmek zorunda kalanların torunlarıdır. Bölge nüfusunun %90‘ına tekamül eden yaklaşık 1,5 milyon kişilik büyük bir göç söz konusudur. Genellikle, Çerkez olarak adlandırılan bu göçmenler Osmanlı entelektüel yaşamına girmişler, milli mücadele ve cumhuriyetin kurulmasında aktif rol oynamışlardır.^[43]

Türkiye Çerkesleri

Türkiye'de hem yazı dilinde hem de halk arasında Çerkes terimi Adığe olmayan (Abaza, Abhaz, Oset, Karaçay-Balkar, Çeçen-İnguş, Dağıstan) bütün Kuzey Kafkasyalıları topluca adlandırmak için de yaygın biçimde kullanılır. Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.^[44] Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.^[19] Türkiye’deki Kuzey Kafkasya kökenli birey ve aileler, Türkiye'nin 43 ili, 143 ilçesi ve bunlara bağlı 893 köy-kasabasında varlıklarını sürdürmektedirler.^[9][45]

1965'te yapılan Türkiye Genel Nüfus Sayımı'na göre Kuzey Kafkasyalıların dilleri:^[46]

dil	anadil	tek dil	ikinci dil dahil
Abazaca	4.563	280	7.556
Çerkesçe	58.339	6.409	48.621

Doğu Akdeniz bölgesindeki Çerkes (geniş anlamda) yerleşim yerleri 5 şehir merkezi (Mersin, Adana, Osmaniye, Kahramanmaraş ve Antakya), 4 ilçe merkezi (Ceyhan, Tufanbeyli, Göksun ve Reyhanlı) ve bu yerleşim yerlerine bağlı köyler ve kasabaları içermekte olup, bu bölgede örneklem yöntemiyle yapılan bir araştırmaya göre, anadilini hiç bilmiyen 1820 (% 22,0), anlayan fakat konuşamayan 1579 (% 19,1), hem anlayan hem konuşabilen 4723 (% 57,2), konuşabilen ve yazabilen 141 (% 1,7) kişidir. Yine aynı bölgede üst kimlik olarak sırasıyla Müslüman (% 86), Çerkes (% 78,3), Adığe (% 77,5), Kafkasyalı (% 52,8) ve Türk (% 34,8) sonucu alınmıştır. Müslüman kimliğini kendileri için üst kimlik olarak bildirenler arasında Abazalar (% 91), Adığeler (% 86,7), Çeçenler (% 82,1), Avarlar (% 74,5) ön sıradadır.^[9] Örneklemin % 61,4’ünün (1374 kişi) cevap verdiği Çerkes kimliği kategorisinde örneklemin %78,3’ü yüzde yüz Çerkes kimliğinde görürken % 92’si yüzde elli ve üzeri Çerkes kimliğinde kendilerini görmektedir. Bu oranların boylar bakımından sonuçları ise; Abazaların % 80,5’i kendilerini yüzde yüz bu kimliğe ait hissederken % 100’ü yüzde elli ve üzerinde; Adigelerin % 81,3’ü kendilerini yüzde yüz bu kimliğe ait hissederken % 97,6’sı yüzde elli ve üzerinde; Avarların hiçbiri kendilerini yüzde yüz bu Çerkes kimliğe ait hissetmezken % 0,8 yüzde elli ve üzerinde; Çeçenler, yüzde yüz Çerkes kimliğe ait hissetmemekle beraber % 79,1’i yüzde elli ve üzerinde kendilerini bu kimlik kategorisinde görme şeklindedir. Özellikle Çeçenlerin % 85’i kendilerini Çerkes kimliğinde hiç görmemektedir.^[9]

Kıbrıs'taki Çerkesler

Kıbrıs'ta Çerkes denildiğinde gerek halk arasında gerekse araştırmacılar arasında hem Adığeler hem de Abazalar/Abhazlar algılanmaktadır.^[47] Eylül 1864'te İstanbul'da 3 Yunan gemisine bindirilen kadınlı erkekli 2.700 Çerkesten oluşan grup iki haftalık yolculuğun ardından Kıbrıs’a varmış, 1.400 den fazla Çerkes ise yolculuk sırasında can vermiştir. Ocak 1865’e gelindiğinde hayatta kalan Çerkeslerin sayısı sadece 300 kişi idi.^[48][49] Gelen Çerkeslerin sayısının o dönemde daha fazla olabileceğine rağmen, o dönemde gerek Kıbrıslı Rumların, gerekse Kıbrıslı Türklerin tepkilerinden dolayı, Çerkeslerin Kıbrıs'a iskânı sınırlı tutulmuştur.^[47] Gemilerle getirilen Çerkesler Larnaka civarındaki günümüzde Kuzey Kıbrıs'ta Lefkoşa'ya bağlı Erdemli (Tremeşe) ve Yiğitler (Arçoz) köyleri ile 1974 Barış Harekatı öncesi çoğu Kıbrıslı Türklerden oluşurken bugün Güney Kıbrıs'ta kalan Vuda (Vouda ya da Καλό Χωριό) köyünün yanı sıra, bir kısmı da toplu olarak Limasol'da daha sonra Çerkez Çiftliği olarak adlandırılan bölgeye yerleştirilmişlerdir.^[47]

Irak'taki Çerkesler

Osmanlı döneminde Irak topraklarına getirilen Kuzey Kafkasyalılar Çeçen, Dağıstanlı ve Adığe kökenli olup Kerkük, Diyala, Bağdat, Musul ve Felluce bölgelerine yerleştirilmişlerdir. Ayrıca, Kuzey ve Güney Dağıstan'dan gelen aileler Duhok, Erbil ve Süleymaniye'ye yerleşmişlerdir. Günümüzde Irak'ta Çerkes adıyla bilinen Kuzey Kafkasyalıların % 75'ini Çeçenler oluşturmaktadır. Irak'ta en fazla tanınan 18 Çerkes aşiretinden üçü Çeçen kökenli olup diğerleri El-Lezgi, Avar, Kumuk, Tabasaran, Abzeh, Kabardey, Şapsığ, Nahşoy olarak ifade edilebilir. Irak Çerkesleri ayrı bir kimlik olarak tanınmadıkları gibi birçok haktan da mahrum durumdadırlar.^[39]

Suriye'deki Çerkesler

Suriye’de çoğunluğu Şam, Halep ve Humus’ta yaşayan 90 ilâ 100 bin Çerkes vardır ve bu "Çerkes" nitelemesi geniş anlamda olup Adığeler dışında ayrıca Oset, Çeçen ve Avarları da kapsar.^[38]

Memlûk Çerkesleri

Mısır ve Suriye’de 267 yıl varlık gösteren Memlûk Devleti, sultanlarının eğitim aldıkları askerî okullara (tıbâk) göre, Bahrî Memlûkler ya da Türk Memlûkler (1250–1382) ve Burcî Memlûkler ya da Çerkes/Çerkez Memlûkler (1382–1517) olmak üzere iki dönem halinde ele alınır. Nil Nehrindeki bir adada bulunan tıbâkta yetiştirilen memlûkler (kölemenler) dönemi Bahrî olarak adlandırılırken Kahire’de bulunan Kalat’ul-Cebel’de eğitimini almış olan memlûkler dönemi Burcî olarak tanımlanır. Bahrîler döneminde Mısır’a getirilen memlûkler Kıpçak ülkesi ve Mâveraünnehr gibi Türk havzalarından satın alındığı için bunların çoğu Türk kökenli (özellikle de Kıpçaklar) olurken, Burcî Memlûkler Kafkasya’dan getirildiği için Çerkesler (geniş anlamda Kuzey Kafkasyalılar) ve Gürcüler gibi Müslüman değişik Kafkas halklarından olmakta idi.^{[50][51][52][53][54]}

Dernekler

Kuzey Kafkasyalıların Osmanlıdaki ilk örgütlenmeleri 1908'den sonra kurulan Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti'dir. 1915 yılının aralık ayında Kuzey Kafkasyalılar ve Azerbaycanlılar tarafından bir Kafkas Komitesi kurulmuştur. Komite'den Azerbaycanlı üyeler ayrılınca Şimali Kafkasya Siyasi Muhacirler Komitesi adı altında kültürel faaliyetler ağırlıklı olmak üzere çalışmalarına devam etmiştir.^[43]

Cumhuriyet döneminde Türkiye'de genel siyasî gelişmelere tabi olan Kuzey Kafkasyalılar 1946'da Dosteli Yardımlaşma Derneği kurulana kadar örgütsüz kalmışlardır. Bünyesinde yalnızca Kuzey Kafkasyalıları barındıran ilk örgütlenme 1953 yılında kurulan Kuzey Kafkas Türk Kültür ve Dayanışma Derneğidir. 1960 sonrasında birçok dernek kurulmuştur. Bu dernekler 1980'lerin sonuna kadar genelde kültürel faaliyetler göstermişler, Kuzey Kafkasya ile gayri resmi kanallardan ilişkilerini yürütmüşlerdir. Ülkedeki siyasi çekişme ve kutuplaşmalar bu derneklere de yansımıştır. 1984'den sonra yeniden kurulan derneklerin sayısı SSCB'deki çöküşün ardından bölgede görülen parçalanmışlığa paralel olarak artmıştır. Kuzey Kafkasyalılarca kurulan yaklaşık 112 adet dernek ve vakıf faaliyet göstermektedir. Ankara'da iki tane, İstanbul'da bir tane federasyon bulunmaktadır. Kafkas Derneği-Kaf-Der (1993), İstanbul Kafkas Vakfı (1995), Birleşik Kafkasya Derneği (1951), Birleşik Kafkasya Konseyi (1993), Demokratik Çerkes Platformu (2000), Şamil Vakfı (1978), Alan Kültür ve Yardım Vakfı (1989), Abhaz Kültür Derneği, Konya'da Karaçay Kafkas Kültür Derneği, Eskişehir'de Karaçay-Balkar Kültür ve Yardımlaşma Derneği, Çeçen Dernekleri, Dağıstanlılar Derneği, Kafkas-Abhazya Dayanışma Komitesi, Kafkas Çeçen Dayanışma Komitesi başlıca sayılabileceklerdir.^[43]

İstanbul'un Taksim semtinde 1864 Çerkes Sürgününü anan Çerkesler, 21.5.2011

Çerkeslerin Türkiye'de 1993 Nisan ayında kurulan Kafkas Dernekleri Federasyonu (Kaffed) bünyesinde 55 derneği bulunmaktadır:^[55]

Adana Çerkes Kültür Derneği Afşin Kafkas Kültür Derneği Çerkes Derneği (Ankara) Antalya Kafkas Derneği Aydın Kuzey Kafkas Kültür Derneği Balıkesir Adığe - Çerkes Kültür Derneği Bandırma Kuzey Kafkas Kültür Derneği Biga Kafkas Kültür Derneği Bilecik Kafkas Kültür Derneği Bolu Kafkas Derneği Bozüyük Kuzey Kafkas Kültür Derneği Bursa Çerkes Kültür Derneği Çorum Kafkas Derneği Düzce Kuzey Kafkas Kültür Derneği Eskişehir Kuzey Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği Gaziantep Kuzey Kafkas Kültür Derneği Göksun Çerkes Kültür Derneği Gönen Kafkas Kültür Derneği Hamamözü Kafkas Derneği İnegöl Çerkes Adığe Kültür Derneği İskenderun Kafkas Kültür Derneği İstanbul 1864 Kafkasyalılar Kültür Derneği İstanbul Kafkas Kültür Derneği İstanbul Uzunyayla Kafkas Kültür ve Yardımlaşma Derneği İstanbul Bahçelievler Kuzey Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği Kahramanmaraş Kafkas Kültür Derneği Karacabey Kuzey Kafkasya Kültür Derneği Karadeniz Ereğli Kafkas Kültür Derneği

Karlı Köyü Kafkas Kültür Derneği Kayseri Kafkas Derneği Kırıkkale Kafkas Kültür ve Yardımlaşma Derneği Kiçir Adıge Derneği Kocaeli Kafkas Derneği Kütahya Kuzey Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği Manisa Kafkas Derneği Mersin Kafkas Kültür ve Yardımlaşma Derneği Merzifon Kafkas Derneği Mustafa Kemal Paşa Kafkas Kültür Derneği Nazilli Kafkas Derneği Reyhanlı Çerkes Derneği Sakarya Kafkas Kültür Derneği Samsun Çerkes Derneği Sinop Kafkas Derneği Sivas Kuzey Kafkas Kültür Derneği Soma Kafkas Kültür Derneği Söke Kafkas Derneği Sungurlu Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği Susurluk Kafkas Derneği Şarkışla Kafkas Derneği Terme Kafkas Derneği Tokat Çerkes Derneği Turhal Kafkas Kültür Derneği Uzunyayla Kültür ve Dayanışma Derneği - Kayseri Vezirköprü Kafkas Kültür Derneği Yalova Çerkes Birliği Kültür ve Yardımlaşma Derneği

Gürcistan'ın 8 Ağustostaki Güney Osetya saldırısını protesto eden Oset ve Abazalar, Harbiye, Şişli, İstanbul, Ağustos 2008

Kuzey Kafkasya cumhuriyet ve bölgeleriyle bire bir ilişki içinde bulunan bu dernekler, bölge gündemini yakından takip ederek Türkiye'nin iç ve dış politikasında etkili olmaya çalışmaktadırlar. Bunlar, Türkiye'nin bölgedeki gelişmelere ve bölge siyasetine daha aktif müdahil olmasını istemektedirler. Türkiye‘yi Çeçenistan ve Abhazya'ya yetersiz insani yardım verdiği, Rusya ve Gürcistan‘ın toprak bütünlüğüne yönelik politikalarıyla Çeçen ve Abhazları yalnız bıraktığını, ülkeye Çeçen mültecilerin gelmesinin engellendiği gerekçeleriyle eleştirmektedirler. Öte yandan, özellikle Çeçenistan sorununa yönelik yapılanlara Rusya sert tepki göstermekte ve Türkiye'den Kafkasya derneklerince yürütülen faaliyetlerin durdurulmasına yönelik talepleri olmaktadır.^[43]

Ayrıca bakınız

• Çerkesler listesi
• Kuzey Kafkas Yöresi

Kaynakça

1. KONDA Research and Consultancy: Identity Groups Used in the Survey: Circassian 0.19%. The same calculation reveals that ... the number of those of Caucassian origin may be (Circassian 0.19%, Georgian 0.08% and Chechnian 0.004%) 210,000.
2. Circassia, Unrepresented Nations and Peoples Organization, http://www.unpo.org/members/7869 
3. Максидов А. А.
4. "Türkiyedeki Kürtlerin Sayısı!". Milliyet. 2008-06-06. http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=SonDakika&Kategori=yasam&ArticleID=873452&Date=07.06.2008. Erişim tarihi: 2008-06-07. 
5. "Syria" Library of Congress
6. Независимые английские исследования
7. Adyghe by country
8. Şemseddin Batukayev: Mücahidler arasında Vehhabi kimlikli hiç kimse yok
9. Aslan, Cahit (2005). Doğu Akdeniz’deki Çerkesler. Adana Kafkas Kültür Deneği Yayınları, Yayın No : 02, Temmuz-2005, Adana
10. Papşu, Murat (2006). Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006
11. Адыгэм напэр сыт щыгъуи гъащIэм и пэ ирегъэщ. 2012-09-11 (= Абыхэм ящыщу 3-м ахэр субъектхэр къэзыгъэхъущ: Къэрэшей-Шэрджэсым – шэрджэсхэр, Адыгейм – адыгэхэр, Къэбэрдей-Балъкъэрым – къэбэрдейхэр.) (Çerkesçe)
12. “Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи”, Демоскоп Weekly, № 187 - 188, 24 января - 6 февраля 2005 ve buradan alınma olarak: Papşu, Murat. Rusya İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesinde Kafkasyalılar
13. Çerkes Kim, Çerkesya Neresi ? Gelecek Hakkında Düşünceler. Yalçın Karadaş (K’eref). İstanbul, 23 Mart 2012, Jıneps Gazetesi, Nisan 2012
14. Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
15. Alagözlü, Nuray (2006). Kabardey dilinin Uzunyayla'daki yapısına bir bakış. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 52, Temmuz-Kasım-Aralık 2006
16. Çelik, Civan ve Mehmet Köseoğlu (2011). Canik Sancağına bağlı Kavak Kazası'na 19. yüzyılda Vubıh göçleri. Samsun Sempozyumu 2011. KADEF (Kavak Dernekler Federasyonu) sitesindeki aktarımı: Kavaklı Vubıhlar
17. Narrative of travels in Europe, Asia, and Africa, in the seventeenth century (1834)
18. Papşu, Murat. Bir Adlandırma Sorunu: Abhaz mı Abaza mı?. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayın Organı, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006
19. Açumıj Hilmi. Abhazya ve Osetya’nın Bağımsızlığını Tanıyacak mısınız?
20. Kafkas Dernekleri Federasyonu : Abazin kültür ve edebiyatı
21. Kafkas Dernekleri Federasyonu : Abazinler
22. Şenkaua Boyka (yazan), Yismeyl Özdemir (çeviren). Abazinlerin kökeni. Yamçı Dergisi, Mayıs 1977-Şubat 1978, s.86
23. РЕЕСТР КАВКАЗСКИХ ЯЗЫКОВ СЕВЕРОКАВКАЗСКАЯ семья, Атлас кавказских языков (Rusça)
24. Абхазско-Адыгские языки (Западная группа) (Rusça)
25. L.İ. Çüjba (yazan), Murat Papşu (çeviren). 19. yüzyılda bir Abaza topluluğu: Pshular. Eho Kavkaza, No 3 (6), 1994, s. 51–53. Kafkasya Yazıları, Sayı 5, Sonbahar 1998
26. Papşu, Murat. Çerkesçede Etnik Adlar. Nart dergisi, sayı: 84
27. alanvakfi.org.tr : 1960 -1965 yıllarındaki Oset köyleri ve köylere göre sülaleler
28. Tavkul, Ufuk. Karaçay-Malkar Halkına XIX. Yüzyıl Başlarına Kadar Verilen İsimler
29. Karaçay Köyleri
30. Chechens in the Middle East: Between Original and Host Cultures
31. W.E.D. Allen, Paul Muratoff: Caucasian Battlefields - A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Battery Press, Nashville 1966; S. 104. ISBN 0898392969
32. Лезгинская диаспора в Турции
33. Шамсият Султанбегова, ГIасрабаз ватIаналде гIищкъугун, ХIакъикъат (Avar dilinde)
34. АхIулеб буго Бигачевас… (Avar dilinde)
35. Атаев Б. М. Аварцы: язык, история, письменность. — Махачкала, 2005. — С. 21. — ISBN 5-94434-055-X
36. Dağıstan Kökenlilerin Türkiye'de Yaşadıkları Şehirler ve Yerleşim Yerleri(1994- 1996)
37. Başer, Ahmet (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Nogaylar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kış 2011), s.117-128.
38. Suriye Çerkesleri. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 130, Kasım 2912 )
39. Irak Çerkesleri (Çeçenler, Dağıstanlılar, Adigeler). Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 134, Kasım 2012 )
40. Gülüzar Altın ve Meryem Gümüş (Eskişehir Eti Sosyal Bilimler Lisesi). Çerkeslerde kaşenlik âdeti üzerne sosyolojik bir inceleme: Eskişehir örneklemi, danışman Mehmet Aksoy, TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu, Bursa 2011
41. circassian.us : Biz Çerkesler
42. Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde bir "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi
43. Gökmen Kılıçoğlu ve Serkan Kekevi (2008). “Türkiye’deki Kafkasya: Kafkas Diasporasının Türkiye’nin Kafkas Politikalarına Etkisi”, Bölgesel Sorunlar ve Türkiye: Sorunlar- Tehditler- Fırsatlar Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Kahramanmaraş, Mayıs 2008, s. 89-100.
44. Karadeniz’in Bütünleşmesi için Abhazya. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 8, Aralık 2009 )
45. http://www.circassiancanada.com/tr/turizm/cerkes_köyleri
46. Heinz Kloss & Grant McConnel, Linguistic composition of the nations of the world, vol,5, Europe and USSR, Québec, Presses de l'Université Laval, 1984, ISBN 2-7637-7044-4
47. Mahmut Çerkez anlatıyor: Limasol Çerkez Çiftliği. Nart Dergisi, 82. sayı
48. Adolphus Slade (1867). Turkey and the Crimean War: a narrative of historical events
49. Serap Canbek (çeviren). Kıbrıs’a Gönderilen Çerkes’lerin Dramı. Jineps Gazetesi, Mart 2011
50. Çolak, Kürşat (2012). Çerkez Memlûkler Çerkez mi?. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), S. 51, Ankara, 2012, s. 201-208
51. "The Georgian Mameluks in Egypt by Alexander Mikaberidze". 22 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160122044335/http://www.napoleon-series.org/military/organization/c_mameluks1.html. 
52. Isichei, Elizabeth (1997). A History of African Societies to 1870. Cambridge University Press. s. 192. 
53. Ömer Aytek Kurmel. Unutulmuş Çerkesler: Memluklar
54. Hille, Charlotte (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill. s. 50. ISBN 978-90-04-17901-1. http://books.google.com/books?id=yxFP6K8iZzQC&pg=PA50. 
55. Kafkas Dernekleri Federasyonu

Dış bağlantılar

• circassianworld.com : Osmanlı arşivlerinde Çerkeslerle ilgili belgeler (geniş anlamda Çerkes = Kuzey Kafkasyalı)
• Amirova, Elmira (2012). Dağıstan’da Geleneksel Bayan Giyimleri. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi 2 (1): 65-68, 2012