Rusya coğrafyası
| Rusya coğrafyası | |
|---|---|
 | |
| Kıta | Asya ve Avrupa |
| Bölge | Avrasya |
| Koordinatlar | 60°00′K 100°00′D / 60°K 100°D |
| Yüzölçüm | dünyada 1. sırada 17.075.200[1] km² Kara : 90,5 % Su : 9,5 % |
| Kıyılar | 37.653 km |
| Sınırlar | Kazakistan, Çin, Moğolistan, Ukrayna, Finlandiya, Belarus, Gürcistan, Estonya, Azerbaycan, Litvanya, Letonya, Polonya, Norveç, Kuzey Kore km |
| En yüksek nokta | Elbruz Dağı 5.642 m |
| En alçak nokta | Hazar Denizi -28 m |
| En uzun nehir | Yenisey |
| En büyük göl | Baykal Gölü |
Rusya, Avrupa'nın doğusunda ve Asya'nın kuzeyinde çok geniş bir alana yayılan ülke. 17.075.200 km²'lik yüzölçümüyle dünyanın en büyük ülkesidir. Rusya batıda Norveç, Finlandiya, Baltık Denizi, Estonya, Letonya, Litvanya, Polonya, Belarus ve Ukrayna, güneyde Karadeniz, Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Moğolistan, Çin ve Kuzey Kore ile çevrilidir. Kuzeyinde Kuzey Buz Denizi, doğusunda ise Büyük Okyanus bulunur. Bering Boğazı ile Kuzey Amerika'dan ayrılır.
Yüzey Şekilleri
Rusya jeolojik yapı ve yüzey şekilleri bakımından doğu ve batı olmak üzere iki ana kuşağa ayrılır. Bu iki kuşak arasındaki sınırı kabaca Yenisey Nehri çizer. Ülke topraklarının yaklaşık yüzde 40'ını kaplayan batıdaki kuşak görece alçak ovalardan ve platolardan oluşur. Doğudaki kuşak ise dağlıktır. Rusya coğrafi bakımdan bu iki ana kuşağın dışında altı alt bölgeye ayrılabilir: Kola-Karelya bölgesi, Rusya (Doğu Avrupa) Ovası, Ural Dağları, Batı Sibirya Ovası, Orta Sibirya Platosu, güneydeki ve doğudaki dağ kuşağı.
Ülkedeki coğrafi bölgelerin en küçüğü Kola-Karelya, Rusya'nın Avrupa'da kalan kesiminin kuzeybatısında, Finlandiya sınırı ile Beyaz Deniz arasında yer alır. Karelya alçak tepeler, bataklıklar ve göllerle kaplı alçak bir platodan oluşur. Benzer yüzey şekillerine sahip olan Kola Yarımadası da Hibini Dağları dışında oldukça alçaktır.
Dünyadaki en geniş düzlüklerden biri olan Rusya Ovası Ural Dağlarının batısından doğuya doğru yaklaşık 1.600 km, Kuzey Buz Denizinden Kafkaslar'a ve Hazar Denizine doğru da yaklaşık 2.400 km boyunca uzanır. Ortalama yüksekliği 170 m dolayındadır. Ovanın Moskova'nın kuzeyinde kalan kesimi buzul çökelleriyle kaplı düzlüklerden ve buzultaşı tepelerden oluşur. Moskova'nın güneyinde kalan kesiminde ise engebeli platolar ve geniş düzlükler uzanır.
Rusya Ovasının doğu sınırında başlayan Ural Dağları Kuzey Buz Denizi kıyılarından Kazakistan sınırına değin yaklaşık 2.000 km boyunca uzanır; Kuzey Buz Denizindeki Novaya Zemlya Takımadalarını kaplayan dağlar da Uralların uzantısıdır. Ural dağları en yüksek noktasına Narodnaya Dağında (1.894 m) ulaşır. Dağlarda ayrıca yüksekliği 900-1.500 m arasında değişen bir dizi dıruk vardır.
Urallar'ın batısında, ülkedeki en geniş coğrafi bölgeyi oluşturan Batı Sibirya Ovası uzanır. Aynı zamanda dünyanın en geniş kesintisiz düzlüklerinden biri olan Batı Sibirya Ovası Obi, İrtiş ve Yenisey ırmakları sular. Ovanın ortalama yüksekliği 100 m dolayındadır.
Yenisey ve Lena nehirleri arasında uzanan Orta Sibirya Platosunun ortalama yüksekliği 500–700 m arasında değişir. Platonun güney sınırını Baykal Gölü çevresindeki dağlar, kuzey sınırını da Batı Sibirya Ovasının bir uzantısı olan Kuzey Sibirya Ovası çizer.
Ülkenin güney ve doğusunda jeolojik açıdan birbirinden farklılıklar gösteren bir dizi dağ sistemi yükselir. Kazakistan ve Moğolistan sınırı boyunca uzanan Altay Dağlarının en yüksek noktası 4.506 m'dir. Altay Dağlarının doğusunda Tuva Havzasını çevreleyen Batı ve Doğu Sayan (sırasıyla 3.072 ve 2.990 m) dağları uzanır. Baykal Gölünün her iki yanında yer alan plato ve yükseltiler doğuda yerlerini Yablonovo ve Stanovoy sıradağlarına bırakır. Doğudaki Büyük Okyanus kıyılarına doğru 640 km boyunca uzanan Stanovoy Sıradağları Amur ve Lena ırmak sistemleri arasında su bölümü çizgisi oluşturur. Stanovoy Sıradağlarının doğu ucundan başlayan Cugcur Dağları kıyı boyunca kuzeye doğru uzanır. Sibirya'nın kuzeydoğu kesimini Çerski Sıradağlarıyla Verhoyansk ve Kolıma dağları engebelendirir. Bu dağların uzantıları Çukçi Yarımadasına kadar sokulur. Kamçatka Yarımadasını kaplayan Sredinni Sıradağlarında, başta Klyuçevskaya Yanardağı (4.750 m) olmak üzere bir dizi volkanik doruk yükselir. Sibirya'nın güneydoğusundaki dağların başlıcaları Badhalski Sıradağları (2.640 m) ve Sihote-Alin'dir (2.045 m). Sibirya anakarasından Tatar Boğazıyla ayrılan Sahalin Adasının kuzeyinde bir ova, güneyinde ise birbirine koşut uzanan iki dağ sırası yer alır.
İklim
Rusya'nın iklimi yüzey şekillerine göre değişmekle birlikte, ülke genelinde özellikle kışların çok soğuk geçtiği bir karasal iklim hüküm sürer. Bu iklimin en belirgin özelliği ilkbahar ve sonbaharın çok kısa sürmesi, yaz ve kış ayları arasındaki sıcaklık farkının çok yüksek olmasıdır. Güney ve doğudaki yüksek dağ sıraları Hint Okyanusundan ve Büyük Okyanustan gelen hava kütlelerinin ülkenin içlerine girmesini engeller. Buna karşılık ülkenin kuzey ve batı kesimleri Kuzey Buz Denizinin ve Atlas Okyanusunun etkilerine açıktır. Ocak ayı ortalama sıcaklığı batıdan doğuya sırasıyla Petersburg'da -8 °C, Turuhansk'ta -27 °C, Yakutsk'ta -43 °C, ülkenin doğu ucundaki Verhoyansk'ta da -50 °C'dir. Yaz aylarında ise sıcaklık enlemlere bağlı olarak değişir. Temmuz ayı ortalama sıcaklığı Kuzey Buz Denizindeki adalarda 4 °C iken, ülkenin güney sınırında 20 °C'ye yükselir. Bununla birlikte bu ortalamalardan büyük farklılıklar gösteren sıcaklıklara da rastlanır. Örneğin Antarktika dışında saptanmış en düşük sıcaklığın (-70 °C) görüldüğü Verhoyansk'ta sıcaklık temmuz aynında zaman zaman 38 °C'nin üzerine çıkar. Yaz ve kış ayları arasındaki sıcaklık farkı iç kesimlere doğru gidildikçe artar; temmuz ve ocak ayları arasındaki sıcaklık farkı Moskova'da 29 °C iken, Yakutsk'ta 64 °C'ye yükselir.
Ülkenin batısında 200–300 mm'yi bulan ortalama yıllık yağış miktarı doğuya doğru azalarak Sibirya'nın doğusunda 406 mm'nin altına düşer; muson rüzgarlarının etkisi altındaki Büyük Okyanus kıyılarında yeniden yükselir (Vladivostok'ta 610 mm). Kış aylarında yağışların büyük bölümü kar olarak düşer. Rusya Ovasında kar 40-200 gün yerde kalırken, bu süre Sibirya'da 120-250 güne çıkar.
Akarsular, Göller ve Bataklıklar
Dünyanın en uzun nehirlerinden bazıları Rusya'dadır. Bunlardan dördünün (Obi, Yenisey, Lena ve Amur) uzunluğu 4 bin km'yi geçer. En uzun ve su toplama alanı en büyük akarsu, başlıca kolu İrtiş'le birlikte Obi Nehridir. Buna karşılık su miktarı en fazla ırmak Yenisey'dir.
Ülkedeki nehirlerin çoğu, özellikle de Sibirya'dakiler kışın buzlarla kaplanır. Ülkedeki nehirlerin büyük bölümü Kuzey Buz Denizine dökülür. Bunların başlıacaları Obi, Yenisey, Lena, Kuzey Dvina, Peçora, İndigirka ve Kolıma'dır. Büyük Okyanusa dökülen akarsuların en büyüğü ülkenin Çin ile olan sınırını çizen Amur Nehridir. Don Nehri Karadeniz'in bir girintisi olan Azak Denizine dökülür. Karadeniz'e dökülen Dinyeper'in yalnızca yukarı çığırı Rusya sınırları içindedir. Avrupa kesimindeki nehirlerin en büyüğü Volga'dır. Moskova'nın kuzeybatısındaki Valday Tepelerinden doğan Volga yaklaşık 3.500 km'lik bir çığırdan sonra Hazar Denizine dökülür. Rusya'nın suyolu taşımacılığının yaklaşık üçte ikisi Volga ve kolları aracılığıyla gerçekleştirilir.
Rusya'da çok sayıda göl vardır. Bunlardan Baykal Gölü (31.500 km²) Rusya'nın en büyük tatlı su kütlesi ve dünyanın en derin gölüdür. Öteki önemli göller kuzeybatıdaki Ladoga (17.610 km²) ve Onega (9.682 km²) ile Estonya sınırındaki Peipus'tur (3.534 km²). Ayrıca Don, Volga, Kama ve Yenisey nehirleri üzerinde bir dizi baraj gölü ve gölet vardır. Yenisey'in kollarından Angara Nehri üzerinde yer alan Bratsk dünyadaki en büyük ikinci baraj gölüdür. Bir başka önemli baraj gölü Moskova yakınlarında, Volga Nehri üzerinde yer alan Rıbinsk Baraj Gölüdür.
Rusya'da geniş bataklık alanlara da rastlanır. Bunların en önemlisi Obi ve İrtiş nehirlerinin birleştiği yerde bulunan ve yaklaşık 49.000 km²'lik bir alana yayılan Vasyugane Bataklığı'dır.
Toprak dokusu
Kuzey Buz Denizi adaları verimsiz kutup topraklarıyla kaplıdır. Kuzey Kutup Denizi kıyılarında ve Rusya Ovasının kuzey ucunda verimsiz tundra toprakları görülür. Daha güneyde orman kuşağına özgü topraklar başlar. Bu topraklar arasında podzol, donmuş tayga, turbalı podzol ve yapışkan killi podzol gibi türler sayılabilir. Hepsi de geçirimli olan bu toprak türlerinin humus içeriği düşüktür. Orman kuşağının güneybatı ve güneydoğu ucunda kahverengi orman toprakları öne çıkar. Podzol ve bataklık topraklarının güneyinde humus katmanı belirgin gri orman topraklarının oluşturduğu dar bir şerit uzanır. Bozkırların tipik toprak türü çernozemdir.
Bitki örtüsü
Rusya iklim ve toprak dokusuna bağlı olarak kuzeyden güneye doğru bir dizi bitki örtüsü kuşağına ayrılır. Kuzey Buz Denizi kıyılarının gerisinde başlayan tundra kuşağı yalnızca yosun, liken ve çeşitli ot türleriyle kaplıdır. Tundra kuşağı Rusya Ovasının kuzey ucundaki dar bir kıyı şeridi ile Sibirya'nın kuzeyindeki biraz daha geniş bir kıyı şeridinden oluşur. Tundra kuşağının hemen güneyinde başlayan tayga kuşağı, Rusya ve Batı Sibirya ovalarının 56° kuzey enleminin kuzeyinde kalan kesimini ve Yenisey Nehrinin doğusunda kalan bölgenin büyük bölümünü kapsar. Bu bölgedeki en yaygın ağaç türleri huşağacı, kızılağaç ve söğüttür. Batı Sibirya tayga ormanlarında bataklıklar ve çayırlar geniş yer tutar. Daha güneyde geniş yapraklı ve karışık orman kuşağı başlar. Bu bölgeye özgü başlıca ağaç türleri meşe ve ladindir; ama dişbudak, kavak, huşağacı, akçaağaç, karaağaç ve çama da rastlanır. Rusya ve Batı Sibirya ovaları boyunca dar bir şerit oluşturan bozkır ve orman-bozkır kuşağında, otlarla örtülü alanlar arasında küçük meşe, huşağacı ve titrek kavak koruluklarına rastlanır.
Hayvan Varlığı
Rusya'nın zengin ve değişken hayvan varlığı da birkaç kuşak altında toplanabilir. Kuzey Buz Denizi adaları ve kıyılarında kutup ayısı, fok, mors, pufla ördeği, martı ve dalgıçkuşu yaşar. Tundra kuşağının hayvan varlığı kutup tilkisi, ren geyiği, lemming, kar tavuğu ve kar baykuşu gibi türleri kapsar. Tayga kuşağının kara hayvanları arasında samur, sincap, sansar, tilki, ermin, sığın, misk sıçanı ve kurt sayılabilir. Başlıca kuş türlerini ise çaprazgaga, karga, baykuş ve ağaçkakan oluşturur. Genişyapraklı ormanların başlıca hayvanları karaca, kurt, tilki ve sincaptır; en tipik kuşlar ise kocabaş, sarıasma, baykuş ve bülbüldür. Bozkır-orman kuşağında daha çok marmot, araptavşanı ve keseğen gibi kemiriciler bulunur. Ayrıca tilki, kurt ve antilopa rastlanır. Başlıca bozkır kuşları kerkenez, kartal ve toygardır.
Yüzey ve Sınırlar
Alan:
- Toplam: 17,075,200 km²
- Kara: 16,995,800 km²
- Su: 79,400 km²
Kara sınırları:
- Toplam: 19,917 km
Ülkenin batısında yer alan Kaliningrad Oblastının Rusya'nın geri kalanıyla bağlantısı yoktur.
Sınır ülkeleri:
- Kaliningrad Oblastı dahil Rusya'nın sınır uzunlukları—Azerbaycan; 284 km; Belarus: 959 km; Çin: (güneydoğu) 3,605 km, Çin (güney): 40 km; Estonya: 294 km; Finlandiya: 1,313 km; Gürcistan: 723 km; Kazakistan: 6,846 km; Letonya: 217 km; Moğolistan: 3,441 km; Kuzey Kore: 19 km; Norveç: 167 km; Ukrayna: 1,576 km
- Kaliningrad Oblastı—Litvanya: 227 km; Polonya: 206 km
Kıyılar: 37,653 km
Yükseltiler:
- En düşük nokta: Hazar Denizi: −28 m
- En yüksek nokta: Elbruz Dağı: 5,642 m
Kaynakça
| ||||||||||||||
| ||||||||||||||