Theofilos

Theofilos 'Θεόφιλος'
Theofilos, (Yannis Skylitzes Vakainamesi (kronik))
Bizans İmparatoru
Hüküm süresi	2 Ekim 829 – 20 Ocak 842
Önce gelen	II. Mikhail
Sonra gelen	III. Mikhail
Eş(leri)	Theodora
Çocukları	Konstantin Mikhail Maria Tekla Anna Anastasya Pulçerya
Hanedan	Frigya hanedanı
Babası	II. Mikhail
Annesi	Tekla
Ölüm	20 Ocak 842 Konstantinopolis

Theofilos (Yunanca:'Θεόφιλος')(d. 813 - ö. 20 Ocak 842) 829- 20 Ocak 842 döneminde Bizans İmparatorluğu imparatoru olmuştur. Frigya hanedanı imparatorlarından ikincisi idi.

Yaşamı

Erken yaşamı

Theofilos, Bizans İmparatoru II. Mikhail ile Ermeni asıllı olan karısı "Tekla"'nın oğludur. Theofilos'a imparator V. Leo vaftiz babalığı yapmıştı. II. Mikhail 822'de imparatorluk tahtına geçer geçmez genç oğlu Theofilos'a ortak imparator olarak tac giydirtti. Ama 8 yıl yaptığı bu ortak imparatorluk döneminde, kronolojik tarih kitaplarında ismine rastlanmadığı için, sadece törensel bir rol oynadığı kabul edilmektedir. Örneğin Slav Thomas, Konstantinopolis surları önüne gelip şehri kuşatığı zaman surları koruyanlara moral vermek için şehir surlarında gezdirilen kutsal gerçek haç parçası ve Meryem Ana'nın kutsal elbisesini taşıyanın 16 yaşındaki genç Theofilos olduğu sanılmaktadır.^[1]

Taşralı ve kekeme olduğu için eğitim alamayan babası II. Mikhail'in tam aksi olarak Theofilos çok iyi bir eğitim gördü. Başta askerî eğitimine çok önem verildi ve saltanatı sırasında Araplara karşı yaptığı seferlerde iyi eğitilmiş, dirayetli bir komutan olduğunu ortaya koymuştur. Diğer taraftan kültürel eğitimine de önem verilip zamanında ün yapmış olan gramerci "Ioannis Hylilas" hocası olarak seçilmişti. Gayet kültürlü entelektüel bir kişi olarak yetişti ve saltanatı sırasında sanat ve edebiyata çok yakından ilgi gosterdi. Ama Theofilos'un güzel sanatlara ve müziğe ilgisi çok olmakla beraber, bu alanlarda zevklerinin pek yüksek seviyeye erişmemesi nedeniyle tenkide uğramıştır. Özellikle zamanının İslam kültürüne yakından ilgili duydu ve kendi daha çok küçükken ölmüş olan Abbasi Halifesi Harun Reşid'in davranış, tutum ve düşünüşleriyle çok ilgilendi ve hatta onu kendine bir kılavuz olarak seçti. Örneğin, daha önceki imparatorların aksine, şehirde tebdil gezerek halkın kendisi ve idaresi hakkında neler düşündüğünü öğrenip anlamak ve siyasetini bunlara uyarak kurup, uygulamalarında adil davranışlarda bulunmayı tercih ettiği bilinerek zamanında halk arasında büyük bir ün yaptı.^[1]

Babası Frigya hanedanının kurucusu III. Mikhail ile Theofilos'un bir sikke üzerindeki resmleri

Tam yetkili imparatorluk yaşamı

2 Ekim 829 tarihinde babası II. Mikhail ölmesiyle Theofilos tek tam yetkili imparator olarak saltanata başlamıştır.

Babası Bizans'ta devam eden putkıran-putseven mücadelesinde, putkıran inançlara sahip olup putkıran politikalar uygulamakla beraber, yatıştırıcı tutumuyla tanınmıştı. Buna karşıt Theofilos putkıran politikasını daha sertce uygulamayı tercih etti ve 832'de ikonalara dinsel sevgi gösterilmesini yasaklayan yeni bir imparatorluk kararı yayınladı.

Theofilos aldığı yüksek kültür ve eğitim dolayısıyla kendini bir eksper hukukçu ve hukuk felsefecisi olarak görmekteydi. Tahta hemen geçtikten sonra adaleti yerine getirmek hedefiyle V. Leo'ya karşı babası ile birlikte komplo düzenliyenleri tutuklatıp idam edilmelerini sağladı. Bu biraz acayip kaçan adalet tutumuna rağmen Theofilos'un İmparator olarak yargıladığı davalarda bir adîl hakim olduğu ünü ölümünden çok sonra da devam edip gelmiştir. XII. yüzyılda Bizans'da hazırlanan, bir edebî güldürü eseri olarak yazılmış, "Timarion" adlı eserde Theofilos alt-dünyada bir yargıç olarak gösterilmiştir.

Thoefilos hemen tahta geçtikten sonra imparatorluğun hem batısında hem de doğusunda iki cepheden Abbasiler ile savaşa girmek zorunda kaldı.

Theofilos tahta geçmesinden hemen sonra 830'da Arap donanması ve ordusu tekrar Sicilya'yi ele geçirmek için bir sefere başladı. Araplar bir yil süren bir kuşatmadan sonra 831'de Sicilya'nin merkezi Palermo'yu ele geçirdiler. "Sicilya Emirliği"'ni bu şehir başkent olarak kurup bu adaya yerleşip yayıldılar ve Sicilya'nın bir Arap ülkesi olması sağlandı.

830'da Abbasiler halifesi Memun komutasında Arap orduları Anadolu'ya akın hücumlarına geçtiler. Bu hücumları önlemek içcin Theofilos ordusuyla güney Anadolu'ya gitti. Ama o yıl Bizanslılar, yapılan çarpışmalarda yenilip birkaç kaleyi ellerinden kaybettiler. 831'de buna karşıt olarak Theofilos büyük bir ordu ile Kilikya'ya (modern Çukurova'ya) girdi ve Tarsus şehrini tekrar eline geçirdi. İmparator Konstantinopolis'e dönüp yapılan bir zafer alayı ile şehre girdi. Fakat o sonbaharda Abbasî orduları tekrar hücumlara geçtiler. Kapadokya'da yapılan bir çarpışmada Bizans ordularına galip geldiler. 833'de ise yine aynı bölgeye Bizans orduları gayet başarısız bir sefer yaptılar ve geri püskürtüldüler. Bu başarısızlıklar dolayısıyla Theofilos barışsal çarelere başvurdu. Abbasi halifesi Memun'a gönderdiği iki mektup ve elçi heyeti ile Abbasiler elinde bulunan 7.000 Bizans esirine karşılık 100.000 Bizans altını tazminat vermeyi kabul etti. Abbasi halifesi Memun bu barış teklifini kabul etmemekte ısrarlı idi; ama tam bu sırada Memun hastalanıp öldü. Yine de 834'de Abbasiler Bizanslılarla bu şartlarla bir barış antlaşması imzaladılar.^[1]

Theofilos'un bir sikke üzerindeki portresi.

Doğuda Abbasilerle savaş kesilmesinden faydalanan Theofilos Bulgar Çarı Krum'un Balkanlardan toplayıp Tuna Nehri kuzeyine yerleştirdiği Bizanslı köylü köleleri esaretten kurtarıp onları tekrar Bizans topraklarına geri almak için bir askerî harekat başlattı. Yak. 836'da yapılan harekat başarı ile sonuçlandı ve Bulgarlar ile Bizans arasındaki barış bir yeni antlaşma ile tekrar restore edildi.

Fakat doğu sınırlarında barış devam ettirilemedi. 834'de birçok İranlı ve diğer Abbasi imparatorluğu altında yaşayan halk Bizans arazilerine göç etmeye bağladı. Bunlardan Nasr adlı İran asıllı bir askeri komutan din değiştirip Theoofobos adını alıp bir Bizans generali oldu ve imparatorun teyzesi İrene ile evlendi. Abbasilerle ilişkilerin bozulmasını karşılamak isteyen Theofilos yeni bir savaş için hazırlıklıklarına başladı. 837'de Theofilos güney-doğu Anadolu'ya ve Abbasi halifelerinin başkenti Bağdad'a doğru 70.000 kişilik bir ordu ile sefere çıktı. Bu ordu ile Melitene (modern Malatya) ve Samsota (günümüzde baraj gölü altında kalan Samsat) kalelerini tekrar eline geçirdi. Suriye'de Halife Mutasım'in doğum yeri olan Zibatra (Bizanslılarca Sozopetra) kalesini de alıp bu kaleyi ve şehri yıktırdı. Bu zaferden sonra Theofilos Konstantinopolis'e döndü ve o zaman artık nadir görülen antik Roma İmparatorluğu zamanında olduğu gibi çok şaşaalı bir "Zafer Alayı" ile şehre girdi.^[2]

Abbasi halifesi Mutasım buna karşılık olmak üzere büyük bir ordu toplayıp 838'de iki koldan Anadolu'ya hücuma geçti. Theofilos bu Arap ordularının birleşmesini önlemek amacıyla ilerleyen Arap ordusunun bir kolu üzerine 25.000 (veya 40.000) kişilik ordu ile yürüyüp bir askeri çatışmaya hazırlandı. 21 Temmuz, 838'de Arap ve Bizans orduları (şimdi "Dazmana" mevkinde) "Anzin Savaşı" adı verilen bir muharebeye giriştiler. Bu Abbasiler ordusu kolunun komutanı olan "Emir Afşin" Bizanslıların hücumuna karşı koyup bir karşı hücuma geçerek bu muharebeyi kazandı. Bizans ordusu dağıldı ve Halife'nin Anadolu'da ilerlemesine bundan sonra hiçbir direniş göstermedi. Muttasım komutasındaki Abbasi ordusu kolu Ankara kalesini eline geçirdi. Emir Afşin komutasındaki ordu koluyla orada birleşti. Birleşik büyük Abbasi ordusu, Theofilos'un Bizans imparatorluk hanedanının ortaya çıktığı şimdiki Bolvadin civarında Bizans'ın ikinci büyük şehri ve çok önemli kalesi olan Amoriom üzerine yürüdü ve bu kaleyi kuşatma altına aldı. Bu kale 55 gün süren bir direniş gösterdi. Fakat şehir içindeki bir köle ihanet edip Abbasiler şehir surlarının en zayıf taraflarını işaret etti ve surları oradan yıkmayı başaran Abbasiler ordusu 23 Eylül 838'de şehri eline geçirdi.^[1]

838de Theofilos Bağdad'a Abbasi halifesi Mutasım'a "Gramerci İoannis" başkanlığında bir elçiler heyeti gönderdi. Bu elçiler heyeti halife ve sarayına verdikleri çok ihtişamlı ve değerli hediyeler yanında Bağdad halkına 36.000 Bizans altını dağıtarak Bizans'ın zenginliğini Abbasilere açıkca göstermeyi başardılar.

Halife Mutasım'in çok başarılı Anadolu seferi sırasında halifenin en yüksek komutanlarının halife aleyhinde bir komplo hazırladıkları öğrenildi. Abbasiler ordusu Abbasileri başkenti Samarra'ya döndükten sonra halife bu komutanları tutuklatip idam ettirdi. Emir Afşin bu komploya katılmamıştı ama diğer entrikalara katıldığı tespit edilip tutuklandı ve 841 ilkbaharında hapiste iken öldü.

841 civarlarında o zamanlar Bizans'a tabi devlet olan Venedik Cumhuriyeti Bizans'ın Arapları güney İtalya'da Kalabriya'dan atmak için giriştiği sefere her biri 200 asker taşıyan 60 kadırgalık bir filo desteği gönderdi. Ama bu sefer hedefine ulaşamadı.^[3]

Diğer taraftan 842'de 400 kadar kadırga tipi gemiden oluşan büyük bir Arap donanması Suriye kıyılardan Bizans sahillerine hücum etmek üzere hazırlandı. Ama bu donanma hedefine varamadan hiç beklenmedik büyük bir fırtınaya tutuldu ve 7 gemi hariç bütün gemiler parçalanıp battı. Halife Mutasım bundan haberdar olmadan Ekim 841'de hasta olup 5 Ocak 842'de öldü.

Theofilos ise "Anzin Muharebesi" ve Amoriom şehrinin kaybedilmesi acısından çok etkilendi. Sağlığı gittikçe bozulmaya başladı ve 20 Ocak 842'de öldü.

Değerlendirme

Tarihçiler Theofilos'un imparatorluk dönemini değerlendirmede değişik sonuçlara varmaktadırlar. Bazıları onu en yetenekli Bizans imparatorlarından biri olarak kabul etmektedirler. Diğerleri ise onu sıradan, hiçbir üstün özellik göstermeyen bir imparator olarak görmektedirler. Şu şüphesizdir ki devlet idaresindeki yozlaşmayı ve rüşvet yemeyi durdurmaya büyük gayret göstermiştir. Devletin ve devlet memurlarının halka yaptıkları küçük ve büyük zulümleri ortadan kaldırmak ve idaresinde adaleti ve tarafsız tutumu sağlamak için elinden geldiğini yapmaya çalışmıştır. Harp sırasında ordusunu ve askerlerini komuta etmesindeki üstün yetenekleri hiç sorun götürmez ve kendini askerleri ile bir tutup onlara kendini sevdirmeye çalışmaktan korkmadığı gerçektir.

Theofilos Anadolu'da büyük savaş masrafları yapmıştır. Ayrıca ülkesinde, özellikle Konstantinopolis'de, önemli mimarî eserler bırakmıştır. İstanbul surlarını pekiştirtmiş ve İstanbul'da Bizans'ın son çağlarına kadar uzun müddet hizmet veren bir hastane binası yaptırmıştır. Bu yüksek harcamalara rağmen Theofilos zamanında devlet maliyesi dengeli, devlet hazinesi dolu ve imparatorluk topraklarında sanayi ve ticaret çok gelişmiş ve gelişmekte bulunmaktaydı. Buna başlıca nedenin Theofilos'un çok etkin devlet idarecisi olduğu ifade edilmiştir.

Ailesi

Theofilos 17 yaşında tahta geçtiği zaman evli değildi. Babasının ikinci eşi ve üvey annesi olan Efrosini Bizans themalarına bir buyruk göndererek buralarda olan soylu bakire kizlari imparatorla evlenecek soylu bir kız olarak seçilmek üzere Konstantinopolis'te yapıcağı bir görücülük gösterisine davet etti. Mayıs 830'da yapılan bu gösteride Paflagonyalı Ermeni asıllı bir soylu, büyük toprak sahibi olan bir Bizans donanması amiralinin kızı olan Theodora impartora gelin olarak seçildi. Nikah merasimi 5 Haziran 830 tarihinde Ayasofya'da yapıldı. Bundan sonra Efrosini bir manastıra çekilip imparatoriçelik görevini Theofilos'un karısı Theodora'ya bıraktı.

Theofilos ile Theodora'nın 7 çocuğu olmuştur:

• Konstantine - Yak. 833 ile yak. 835 döneminde babasıyla ortak imparator.
• III. Mikhail - Babası ölünce imparator.
• Maria - Sezar Aleksios Museles ile evli.
• Tekla - İmparator I. Basileios'un gözdesi.
• Anna
• Anastasya
• Pulcherya

Theofil öldükten ve oğlu III. Mikhail imparator olduktan sonra 856 yılında III. Mikhail annesi ve dört kızkardeşini önce Kariye manastırına ve sonra da Sen-Eufrosine manastırına rahibe olarak koydurmuştur. Bunların manastırda hayatlarının çok mutsuz olduğu yazılmıştır. I. Basileious saltanatı sırasında Theodora ve bu rahibe olan üç kızı öldükleri zaman imparatorun emri ile büyük-annelerin de gömülmüş olduğu Theoktista Gartria manastırı mezarlığına gömülmüşlerdir.

Theofilos'un damadı Aleksis Museles ise bir komploya adı karıştığı için kayın-pederi Theofilos tarafından bir manastıra keşiş yaptırılmıştır. Aleksis Museles yak. 839'da öldüğü zaman, onun karısı ve Theofilos'un kızı olan Maria imparator tarafından Üsküdar'da (o zamanki Chrisopolis)'de yaptırılan bir manastıra rahibe yapılmıştır..

Dipnotları

1. Norwich, John Julius (1991) (İngilizce). Byzantium: The Apogee. Londra: Penguin. s. 41. ISBN 0-19-504652-8. 
2. Treadgold, Warren, (1997) A History of the Byzantine State and Society, Stanford U.P. ISBN 0-8047-2630-2 say.440 (İngilizce)
3. Norwich, John Julius (2003), A History of Venice 2.rev.ed., Londra: Penguin. ISBN 0-14-101383-4 say.32 (İngilizce)

Dış kaynaklar

• Ostrogorsky, Georg (çev. Fikret Işıltan), (1999 5. Baskı) Bizans Devleti Tarihi, Ankara: Türkiye Tarih Kurumu ISBN 975-16-0348-X (Orijinal 1. Baskı: 1940)
• Gregory, Timothy E. (çev. Esra Ermert), (2008), Bizans Tarihi, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları ISBN 978-975-08-1507-2
• Norwich, John Julius (1991) (İngilizce). Byzantium: The Apogee. Londra: Penguin. s. 41-52. ISBN 0-19-504652-8. 
• Kazhdan, Alexander, ed. (1991) (İngilizce), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504652-6 
• İngilizce Wikipedia "Theophilus" maddesi (İngilizce) :(Erişme:2.12.2009)

Resmî unvanlar
Önce gelen: II. Mikhail	Bizans İmparatoru 829–842	Sonra gelen: III. Mikhail