Hiung-nu

Bu madde veya bölüm Büyük Hun İmparatorluğu maddesine çok benzemektedir ve bu iki maddenin tek başlık altında birleştirilmesi önerilmektedir. Birleştirme işlemi yapıldıktan sonra sayfaya {{Geçmiş birleştir}} şablonunu ekleyiniz.
Bir soylu Xiongnu savaşçı. (MÖ 200 - MS 100)
Türk tarihi
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
Moğol tarihi
Moğol İmparatorluğu
Hanlıklar
Günümüzde Moğollar

Bu madde Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hun Medeniyeti(Hiung-nu)'lar hakkındadır. Hun imparatorluğu orta Asya'dan dağılarak bölünmüşlerdir, bunlardan biri olan Avrupa Hunları için Avrupa Hun Devleti maddesine ve "Hunlar" kavramı için Hunlar maddesine bakabilirsiniz. Sayfalar birleştirilmeye ve Avrupa ve Doğu Hun devletleri için daha detaylı sayfalar yapılmaya çalışılmaktadır.

Hiung-nu[1] (Çince: 匈奴; pinyin, Xiōngnú; Wade-Giles: Hsiung-nu) veya bazı kaynaklara göre Hunlar,[2] MÖ 3. yüzyıl sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna Çince'de verilen isim. Hiung-nu'lar hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin Moğol, Türk,[3] Yenisey,[4][5] İran,[6][7] ve Ural[8] olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. Kullandıkları unvanlar ve önemli sözcükler içinde çok sayıda Türkçe sözcüğün bulunması Türk Halklarının ağırlıkta olduğu veya kurucu egemen güç olduğu düşüncesini güçlendirmektedir.[9][10][11] Bilim adamlarının büyük çoğunluğu Hiung-nu halklarının Türk kökenli olduğunu söylemektedir .[12][13][14][15][16] Hiung-nuların ana dini ise eski zamanlardan beri muhtemelen Tengricilik idi.[17][18][19]

Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan Yueshi'leri[20] yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren Teoman ve Mete döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.

Kökleri

Çin seddi

5. yüzyıldan itibaren Çin kayıtlarında Hiung-nu ile ilgili bilgiler görülmemeye başlamıştır. Moğolistan'daki güney Sibirya'da Selenge Irmağı vadisinde yapılan kazılarda bazı Hiung-nu Chanyu'lerinin (Hiung-nu Hükümdarlarının) mezarları bulunmuştur. Ölü ile birlikte gömülmüş eşyaların arasında İran, Çin ve Yunan menşeli dokumaların bulunması Hiung-nu ile uzak ülkeler arasında ticaretin olduğunu gösterir.[21]

Hiung-nu halkının, Avrupa'ya kadar gelmiş olan Hunların asıl çekirdeği olduğu görüşü üzerine tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. M.S. 370 yılında İdil Nehri civarında görülen Hunların atalarının, batıya göç eden Hiung-nu'lar olduğu hipotezi bulunmaktadır.[22][23]

Farklı isimlendirmeler

MÖ 500-221 arasında farklı Çin hükümdarları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu toprakları genişlemeye devam ediyordu.

Hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. En yaygın isimler şunlardır:

Tarihleri

Hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan Hunlar gibi Altay ve Sayan boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca Sakalar, Sarmatlar, tunguz kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halkları gibi birçok halkın karışmış olması gerektiği düşünülür. Örneğin MÖ 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlilerin dikkatini çekmişlerdir.

Tarihçi Sima Qian MÖ 2. yüzyılda yazdığı Shiji'de, Xiongnuların (Hiung-nu) atasının Chunwei adında Çin'in Xia Hanedanı mesubu bir soylu olduğunu iddia eder.[24] Ancak bu iddia modern tarihçiler tarafından kabul edilmemektedir; Çin tarih yazıcılığının "tipik olarak düşmanları ile akrabalık bağları kurma eğilimi" olarak yorumlanır.[25] Ayrıca Sima Qian ve daha sonraki hanedanlık tarihçileri, efsanevi krallar Yao ve Shun zamanından beri kuzey babar topraklarında yaşayan Dağlı Rong[26], Di[27], Xianyun[28], ve Xunyu[29] gibi halklardan bahsederek, Xiongnuların bunların ardılı olduklarını iddia etmişlerdir. Ancak bu iddiayı da destekleyen kanıtlar bulunmamaktadır.[30] Çinliler mesela Ti-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.

Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (MÖ 3. ila 2. yüzyıl)

MÖ 350 ile MÖ 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, Çin Seddi'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in Zhou Hanedanı'nin MÖ 325 - MÖ 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır.

MÖ 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlilerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştır.

Hiung-nu Devleti

Devletin kuruluşu

Hiung-nu'lar, Qin Hanedanı'nın Çin Şi Huang (taht: MÖ 247 - MÖ 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve MÖ 215'te General Meng Tian[31] komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü.

MÖ 3. yüzyılda Teoman, (Touman; taht ? - MÖ 209) ve oğlu Mete (Motun; taht MÖ 209 - MÖ 174), Çinlilerin Han döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku içinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "Büyük Hun İmparatorluğu" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur.[32] Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin Moğolistan'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde Noyol-Uul (bugün Noin Ula) adlı kısımında bulunmuştur.

Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Gansu bölgesinde yaşamış olan Yueshi halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. MÖ 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yueshi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:

Tengri'nin (Göktanrının) taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi yenerek hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.

Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellikle Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, MÖ 174 - MÖ 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.

En güçlü dönemleri

Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini övmüşlerdir.

Yueshi ile mücadele

Motun[33] (Mete; taht MÖ 209 - MÖ 174), MÖ 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok[34] (MÖ 174 - MÖ 161)'a kalmışdır. Ki-ok Chanyu döneminde Hiung-nu, MÖ 166 yılında Çinlilerin o zamanlardaki başkentlerini Chang'an'a saldırmışlardır. Ayrıca MÖ 160 yılında en büyük rakibi olan Yueshi'ye saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok hayatını kaybetmiştir.

İmparator Wu ile mücadele

Çin Han imparatoru Wu Di[35] (taht MÖ 141 - MÖ 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmışdır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie[36] (taht dönemi: MÖ 126 - MÖ 114) döneminde 120'li yıllarda Han Generali Wei Qing[37] komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve MÖ 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti Ulanbatur) General Wei Qing'in yeğeni Huo Qubing[38] komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliği de hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve MÖ 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir.

Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için İpek yolu'nun kontrolü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinliler İpek yolunu MÖ 102 - MÖ 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır.

Hiung-nu'ların bölünmesi

Ana maddeler: Batı Hiung-nu, Kuzey Hiung-nu, Güney Hiung-nu.

Doğu ve Batı Hiung-nular

MÖ 46 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlilerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi Ho-han-ye[39] (taht dönemi: MÖ 58 - MÖ 35) Çinlilerin kralına gidip Çinlilerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuşdur. Çiçi[40] adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında Alanlara komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak MÖ 36 yılında Çiçi, Çinliler tarafından öldürülmüştür.

Ho-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuştur. Hudur-şi-dagao Çinlilerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuştur.

Kuzey ve Güney Hiung-nular

M.S. 48 yılında Pi'nin öncülük altında Yu'nun oğlu Panu'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmişdir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak Doğu Hiung-nu Pi önderliğindeki Güney Hiung-nu ile Panu önderliğindeki Kuzey Hiung-nu olmak üzere ikiye bölünmüştür.

Han Çinlileri derhal Güney Hiung-nu'yu, Siyenpi (Sien-pi), Vu-huan, Vu-sun ve Ting-ling kavimlerini Kuzey Hiung-nu'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir proto-Moğol halk olan Siyenpiler, Yu-liu halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşi de 93 yılında Siyenpiler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Siyenpilere kalmıştır.

Tan-şi-huai 156 – 181 yıllarında Siyenpileri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan" üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında Aral gölü'nün kuzeyine yerleşmişlerdir.

Çin'de Hiung-nu hakimiyeti

Güney Hiung-nu uzun süre Çin settinin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak gittikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında Beş Barbar Onaltı Krallık döneminde Çin'in kuzey kesminde Han Zhao başta olmak üzere birkaç hanedanı kurmuş ve Jin Hanedanı'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Siyenpiler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır.

Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; Ordu Balık, Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, Kaşgar ve Yarkand'dır.

Ordos vadisinde bronz adam, MÖ 300-100. yy.
Ordos vadisinde bir gümüş at, MÖ 400-100. yy.

Ayrıca bakınız

Kitaplar

Çince kaynakları

Kaynakça

  1. ↑ Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", Türkler, Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", Türkler, Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.
  2. ↑ Gu Ban,Ayşe Onat,Sema Orsoy,Konuralp Ercilasun, Han hanedanlığı tarihi, bölüm 94 A/B sf.1
  3. ↑ Gedikli, Yusuf (2009). Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009
  4. ↑ Adas 2001: 88
  5. ↑ Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.
  6. ↑ Harmatta 1999: 488
  7. ↑ Jankowski 2006: 27
  8. ↑ Di Cosmo, 2004, pg 166
  9. ↑ Lászlo Marácz, Borbála Obrusánszky: Heritage of the Huns. In: Journal of Eurasian Studies, Volume 1, Issue 4. 2009. sayfa 158.
  10. ↑ Michael Adas, Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, American Historical Association. Temple University Press, 2001. Alıntı: s. 88: "Ancak Hiung-nuların etnik bağlantısı belirsiz kalmıştır (İranlı, Moğol, Türk ve hatta Paleo-Sibirya Kettic oldukları öne sürülür )" (İngilizce)
  11. ↑ Oberhummer, Eugen, Die Türken und das osmanische Reich (1917), Leipzig B.G. Teubner, sayfa 24-25.
  12. ↑ Otto J. Maenchen Helfen "To judge by the tribal names, the great part of the huns must have spoken a Turkish language." s.441
  13. ↑ Carter Vaughn Findley: The Turks in World History, Oxford University Press, 2004, p.29 ISBN 0195177266, 9780195177268
    • "It has been widely held that the Xiongnu, or at least their ruling clans, had or were acquiring a Turkic identity, or at least an Altaic one. [...]. By the end of the Xiongnu period, however, the Altaic peoples would be the ones most identified with the equestrian culture earlier developed among the Indo-European peoples of Inner Asia. Furthermore, the earliest clearly Turkic peoples appeared on the peripheries of the late Xiongnu Empire. [...] If not their ethnic progenitors, then, the Xiongnu had manifold ties to the later Turks."
  14. ↑ Prof. Dr. Nicola Di Cosmo in: The Turks: Early ages, Part 4. Huns (Xiongnu): The Origin and Rise of the Xiongnu Empire, Y. T., 2002, pp.217-227, University of Michigan, ISBN 9756782552, 9789756782552
    • "There is not much doubt among historians about the Turkish nature of the Great Hun Empire, which ruled between 318 B.C. and 216 A.D., as well as that of its predecessor proto-Huns, whose presence was confirmed by Chinese sources. The Great Hun Empire, the Western Hun Empire and especially the European Huns were examined comprehensively by Western historians."
  15. ↑ Zhonghan, Wang (2004). "Outlines of Ethnic Groups in China". p. 133.
  16. ↑ Carter Vaughn Findley: The Turks in World History, Oxford University Press, 2004, p.21 ISBN 0195177266, 9780195177268:
    • "The Xiongnu have been widely, although not universally, regarded as precursors of the Turkic and Mongol peoples."
  17. ↑ Mythologies: A Polytheistic View of the World, By Wikipedians, PediaPress, p.406
  18. ↑ Yuri Pines, The Everlasting Empire: The Political Culture of Ancient China and Its Imperial Legacy, Princeton University Press, 2012, p.37. ISBN 1400842271, 9781400842278:
    • "The nomads had their own concept of Great Unity: they believed that the high god of the steppe, Heaven/Tengri, confers the right to rule on a single charismatic clan. This notion had already emerged vividly in the Xiongnu empire, and it surely influenced the nomadic rulers of China in their endorsement of the Chinese idea of unified rule."
  19. ↑ John Man, Attila: the barbarian king who challenged Rome, Bantam, 2005, p.62. University of Michigan. ISBN 0593052919, 9780593052914:
    • "The Xiongnu also worshipped Tengri. A history of the Han dynasty (206 BC - AD 8), written towards the end of the first century by the historian Pan Ku, in a section on the Xiongnu, says, 'They refer to their ruler by the title cheng li [a transliteration of tengri] ku t'u [son] shan-yii [king]' i.e. something like 'His Majesty, the Son of Heaven'. In early Turkish inscriptions, the ruler has his power from Tengri; and Tengri was the name given to Uighur kings of the eighth and ninth centuries."
  20. ↑ 月氏 yuè shì
  21. ↑ Encyclopedia Britannica, Xiong-nu people
  22. ↑ The Wolrds Of The Huns - Otto J. Maenchen Helfen (İngilizce)
  23. ↑ Iranica ansiklopedisi Hunlar maddesi(İngilizce)
  24. ↑ Shiji 110. rulo: Xiongnu, atası Xia'nın soyundan gelir, adına Chunwei denir. (匈奴，其先祖夏後氏之苗裔也，曰淳維。)
  25. ↑ Paul F. Rouzer, Articulated ladies: gender and the male community in early Chinese texts, Harvard Univ Asia Center, 2001, sf. 161
  26. ↑ 山戎
  27. ↑ 狄
  28. ↑ 獫狁
  29. ↑ 荤粥
  30. ↑ Nicola Di Cosmo, Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History, Cambridge University Press, 2004, sf. 165
  31. ↑ 蒙恬 měng tián
  32. ↑ tarihin.com sitesindeki 'Mete Han' maddesi.
  33. ↑ Çince: 冒頓單于, mào dùn chányú
  34. ↑ 老上單于, lǎoshàng chányú
  35. ↑ Çince: 漢武帝, pinyin: hàn wǔdì
  36. ↑ 伊稚斜單于
  37. ↑ 衛青, wèi qīng
  38. ↑ 霍去病, huò qùbìng
  39. ↑ 呼韓邪單于, hūhánxié chányú
  40. ↑ 郅支單于, zhìzhī chányú

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 1/6/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.