Timur İmparatorluğu
| Timur İmparatorluğu تيموريان / گوركانى Gurkānī / Tīmūriyān | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||
.svg.png) | |||||||||||||||||||||
| Başkent | Semerkand[1] | ||||||||||||||||||||
| Dil(ler) | Çağatay Türkçesi[2][3] Farsça(resmi dil)[4][5][6] | ||||||||||||||||||||
| Din | İslam[7][8][9] | ||||||||||||||||||||
| Yönetim | Monarşi | ||||||||||||||||||||
| Emir | |||||||||||||||||||||
| - 1370-1405 | Timur | ||||||||||||||||||||
| - 1506-1507 | Müzaffer Hüseyin | ||||||||||||||||||||
| Tarihi | |||||||||||||||||||||
| - Semerkand ve Herat hükümdarlıkları | 1469 | ||||||||||||||||||||
| - Semerkand hükümdarlığının yıkılışı | 1500 | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Türk tarihi |
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
|
| İran tarihi |
Antik Çağlar
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
|
Timur İmparatorluğu[10], Timurlular Devleti veya Büyük Timur İmparatorluğu (Farsça: گوركانى Gurkānī, tarihe geçtiği adı تيموريان Tīmūriyān), Fars ve İslam medeniyeti unsurları ile Türk-Moğol devlet ve askeri teşkilat unsurlarını bünyesinde barındıran[11] ve soyu Türk-Moğol boylarından biri olan Barlaslar'a dayanan Çağatay Emiri Timur tarafından kurulmuş bir Türk-İslam[12][13][14][15] devleti.[16][17][18][19]
Timurlu İmparatorluğu Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Harezmşahlar’ın yıkılmasından sonra Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devlet olmuş ve bu devirde Türkistan ve Horasan, İslam mimarisi açısından en parlak dönemini yaşamıştır. 15. yüzyılın sonlarından itibaren Türkistan, Harezm, Kırım, Kazan ve Azerbaycan'da Çağatay Türkçesi de yüksek bir kültür dili haline gelmiştir. Dinin, ilim ve sanatın koruyucusu olan Timur; Türkistan’da Türkçenin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini önlemiş ve öne geçmesini sağlamış, Türk edebiyatı büyüme ve gelişme göstermiş, sanat, bilim ve edebiyat dünyası Timur Rönesans’ını yaşamıştır .
Timur, Semerkant’ı imparatorluğunun başkenti yaptıktan sonra, şehri görkemli mimarî yapılarla donattırıp seferlerde ele geçirdiği şehirlerdeki alimleri, bilim adamlarını ve öğretmenleri Semerkant'a getirtmiştir. Timur, Türklerinin göçmen hayatı yaşadığı Mâverâünnehr’i şehirleştirmiş, obaları iskân etmiş, su kanalları inşasıyla milleti tarıma geçirmiş, büyük şehirleri ticâret yollarına bağlamış, pek çok kütüphane ve medrese yaptırmıştır.[20] Bu nedenle, 14. ve 15. yüzyıllar Semerkand’ın altın dönemi olarak tarihe geçmiştir. Timur'dan sonra hükümdar olan oğulları ve torunları da aynı şekilde hareket ettiler. Timur ve halefleri döneminde gelişen sanat ve bilim dünyası nedeniyle bu dönem Timur rönesansı olarak anılmaktadır. Timurluların Türkistan'a hakimiyeti Özbek, Kazak ve Türkmenlerin günümüze kadar ulaşacak olan tarihlerinin önemli bir noktasını teşkil eder. 1507'de Timurlular'ın Türkistan'daki hakimiyetine, Özbekler tarafından son verildi. Bu mücadeleler sırasında hanedandan etkinlik gösteren Babür, bir başarı sağlayamayınca önce Afganistan’a, sonra da Hindistan'a çekildi, orada Babür İmparatorluğu'nu kurdu. Timur hanedanı, Babür'ün Hindistan'da kurduğu devlet ile varlığını koruyabildi.
Siyasi tarih
Timur, 1370-1405 yılları arasında yaptığı seferlerle, Harezm, Doğu Türkistan, İran, Azerbaycan, Hindistan Delhi Sultanlığı, Irak, Suriye, Altın Orda Devleti ve Osmanlı Devleti'nin de içinde bulunduğu topraklara hâkim olmuştur. Onun fetihleri, sonuçları açısından, Türk Tarihi'ni derinden etkilemiştir. Böylece, 16. yüzyıldan itibaren Rusya'nın Kafkaslar ve Deşt-i Kıpçak'a doğru yayılması söz konusu olacaktır.
Timur, 1401'e kadar yapılan dört seferle Irak ve Güney Anadolu, 1398-1399 seferleriyle Hindistan Delhi Sultanlığı'nı, 1401-1402'de Suriye'yi fethetti. 1402'de yapılan Ankara Savaşı'nda, Osmanlı Devleti'ni mağlup ederek fetret devrinin başlamasına neden oldu.
Timur'un Türkistan'a hâkimiyeti Özbek, Kazak ve Türkmenlerin günümüze kadar ulaşacak olan tarihlerinin de nirengi noktasını teşkil eder. 1398-1399'da Hindistan Delhi Sultanlığı'na düzenlediği sefer de bölgedeki siyasî ve kültürel yapının değişmesine sebep olmuştur. Ancak Timur'un 1399'da yedi yıl süren Anadolu Seferi'ne çıkıp, 1402 Ankara Savaşı ile I. Bayezid'i yenip, Anadolu'yu ele geçirmesi, Osmanlı tarihinde unutulmaz bir yer tutar. Anadolu'dan sonra Çin seferine çıkan Timur yolda hastalanarak ölmüştür. (1405)
Timur'un ölümünden hemen sonra devlet oğlu ve torunları arasında paylaşılmıştır. Buna göre; Torunu Muhammed başkent Semerkant'ta tahta çıkarken, diğer torunları Pir Muhammed ile İskender İran'da, 3. oğlu Miranşah Bağdat ve Azerbaycan'da, en küçük oğlu Şahruh ise Horasan'da yerleşmişlerdir.
Şahruh, Maveraünnehir bölgesini de ele geçirerek, Herat şehri merkez olmak üzere devletini kurdu. Ardından İran ve Azerbaycan'ı da hâkimiyetine alan Şahruh dönemi (1407-1447), Türkistan'da parlak bir kültür hayatının başlangıcı olmuştur.
Şahruh merkezini Herat'ta kurduğu zaman 16 yaşında olan oğlu olan sonradan Uluğ Bey yani "Emir-i Kebir" olarak anılan Muhammed Tarık bin Şahruh'u 1402'de Timur'un başkenti ve çok önemli bir merkez olan Semerkant'e vali olarak atamıştı. Muhammed Tarık bu şehirde ve Maveraunnehir bölgesinde 1411'den itibaren babasına bağlı ama çok bağımsız bir devlet idare etmeye başlamıştı. Bu dönemde Uluğ Bey bilimsel ve özellikle astronomi ve matematik ile ilgili çok önemli çalışmalar yapmış ve büyük bir alım olarak isim yapmıştı. Kurduğu Uluğbey Medresesi ile buna bağlı 1424-1429'de Semerkant'te kurdurduğu rasathane 1449'da dindar fanatikler tarafından yıkılmadan önce dünyanın en ileri gözlemevi idi. Sahruh'un 1447'de ölümü üzerine, tahta oğlu Muhammed Tarık geçti ve Arapça-Farsça "Emir-i Kebir" veya "Büyük Emir" ünvanının Türkçesi olan Uluğ Bey olarak tarihlerde anılmaya başladı. Uluğ Bey'in 1411'den itibaren emirlik mücadeleler içinde geçmiştir. Bir hile ile oğlu Abdüllatif tarafından 1449 yılında öldürülmüştür ve ülke dahilinde büyük karışıklıklar çıkmıştır.
Miranşah'ın torunu Ebu Said'in Akkoyunlu Uzun Hasan'a yenilmesiyle (1469) Horasan'ın batısında kalan bütün topraklar Akkoyunluların eline geçti.
Timur hanedanından yalnız Hüseyin Baykara (1469-1506) Horasan'da tutunabilmiştir. Başkenti Herat, Orta Asya tarihinde sayılı kültür merkezlerinden biri oldu. Ünlü Türk şair ve ilim adamı Ali Şir Nevai burada yetişmiştir.
Baykara'nın oğlu Mırza'nın hükümdarlığı zamanında, Özbek hükümdarı, Şeybani Muhammed Han'ın başkent Herat'ı ele geçirmesi (1507), Timur hanedanının sonu oldu.
Hanedandan Babür Türkistan'da başarılı olamayınca, Hindistan'a giderek 1519'da Babür İmparatorluğu'nu kurmuştur.
Timur, Cengiz İmparatorluğu'nu yeniden kurmak amacıyla faaliyetlere başlamıştı. İran'ı almış, Hindistan'a da seferler düzenlemişti. Karakoyunlu emiri Kara Yusuf ve Bağdat Emiri Ahmet Celayir Yıldırım Bayezid'e sığındığı zaman. Celayir ve Karakoyunlu Beyleri Timur hakkında atıp tuttular. Erzincan'dan kaçan Mutahharten ise Timur'u Yıldırım Bayezid'e kışkırtmıştı. Bu yüzden Timur Emirleri geri istediyse de, Yıldırım Bayezid bunu reddetti ve bu olaydan dolayı Timur ile Yıldırım Bayezid'in araları açıldı. Anadolu'ya giren ve Sivas'ı yağmalayan Timur, seçme askerlerden oluşan ordusu ile birlikte Anadolu'da ilerlemeye devam etti. Osmanlı Ordusu da harekete geçti. İki ordu Ankara'da Çubuk Ovası'nda karşılaştılar.
Yapılan Ankara Savaşı'nda Yıldırım'ın kuvvetlerinden olan Kara Tatarlar gibi kuvvetlerin Timur tarafına geçmesi Osmanlı Ordusunun dağılmasına neden oldu. (20 Temmuz 1402)
Yıldırım Bayezid, Timur'a esir düştü. Bu savaş Osmanlı Devleti'nin 11 yıl kadar duraklamasına neden oldu. Anadolu Türk birliği dağıldı ve Anadolu'daki beylikler tekrar ortaya çıkarak güçlendi. Başsız kalan Osmanlı Devleti'nde karışıklıklar başladı.
Osmanlı Devleti'nin dört ayrı bölgesinde, şehzadeler tarafından dört ayrı devlet ilan edildi. Bursa, İznik ve İzmit, Timur tarafından yağmalanıp yakıldı, İzmir işgal edildi. 1402'den 1413'e kadar sürecek olan bu iktidar boşluğu ve taht mücadeleleri dönemine Fetret Devri adı verildi.
Timur Sultanları
| Unvan | İsim | Hüküm |
|---|---|---|
| Emir امیر Timur Lenk تیمور لنگ |
Timur Bey Gurkani تیمور بیگ گورکانی |
1370-1405 |
| Emir امیر |
Pir Muhammed bin Cihangir Mirza پیر محمد بن جہانگیر میرزا |
1405-1407 |
| Emir امیر |
Halil Sultan bin Miranşah خلیل سلطان بن میران شاہ |
1405-1409 |
| Emir امیر |
Şahruh Mirza شاھرخ میرزا |
1405-1447 |
| Emir امیر Uluğ Beğ الغ بیگ |
Mirza Muhammed Tarık میرزا محمد طارق |
1447-1449 |
| Bölünme | ||
| Maveraünnehir | Horasan/Herat/Fars/Irak-ı Acem | |||
|---|---|---|---|---|
| Abdüllatif Mirza میرزا عبداللطیف Pederkuş (Baba Katili) 1449-1450 |
| |||
| Abdullah Mirza میرزا عبد اللہ 1450-1451 |
Mirza Ebu'l-Kasım Babür bin Baysungur میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر 1451–1457 | |||
| Mirza Şah Mahmud میرزا شاہ محمود 1457 | ||||
| İbrahim Mirza bin Alaüddevle ابراھیم میرزا 1457-1459 | ||||
| Ebu Said Mirza ابو سعید میرزا (Ebu Said Mirza, Özbek Ebu'l-Hayr Han (Muhammed Şeybani Han'ın dedesi) yardımı ile Orta Asya'da Timur topraklarının birliğini sağlamasına rağmen, Cihan Şah hakimiyetindeki Karakoyunlu Türkmenleri ile İran'ı bölmek için anlaştıysa da Uzun Hasan hakimiyetindeki Akkoyunlu Türkmenleri, ikisini de yenerek önce Cihan Şah'ı ve daha sonra da Ebu Said'i öldürdü. Devlet, Ebu Said'in ölümünden sonra yeniden dağılma dönemine girdi.) 1451-1469 | ||||
| **Maveraünnehir bölündü | Sultan Hüseyin Mirza Baykara سلطان حسین میرزا بایقرا 1469 1. saltanat | |||
| Yadigar Muhammed Mirza میرزا یادگار محمد 1470 (6 hafta) | ||||
| Sultan Hüseyin Mirza Baykara سلطان حسین میرزا بایقرا 1470-1506 2. saltanat | ||||
| ||||
| Muhammed Şeybani Han hakimiyetindeki Özbekler Herat'ı fethetti. | ||||
- Ebu Said'in ölümünden sonra oğulları Semerkand, Buhara, Hisar, Belh, Kabil ve Fergana'da ayrı ayrı hüküm sürmeye başladı.
| Semerkand | Buhara | Hisar | Fergana | Belh | Kabil | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sultan Ahmed Mirza سلطان احمد میرزا 1469-1494 |
II. Ömer Şah Mirza عمر شیخ میرزا ثانی 1469-1492 |
Sultan Mahmud Mirza سلطان محمود میرزا 1469-1495 |
II. Uluğ Beğ Mirza میرزا الغ بیگ 1469-1502 | |||||
| Sultan Baysungur Mirza bin Mahmud Mirza بایسنقر میرزا بن محمود میرزا 1495-1497 |
Sultan Ali bin Mahmud Mirza سلطان علی بن محمود میرزا 1495 – 1500 |
Sultan Mesud Mirza bin Mahmud Mirza سلطان مسعود بن محمود میرزا 1495-? |
Zahirüddin Muhammed Babür ظہیر الدین محمد بابر 1492-1497 |
Hüsrev Şah خسرو شاہ (Zorla) ?-1503 |
Mukim Bey Argun مقیم ارغون (Zorla) ?-1504 | |||
| Muhammed Şeybani Han hakimiyetindeki Özbekler محمد شایبک خان ازبک 1500-01 |
II. Cihangir Mirza جہانگیر میرزا (Sultan I. Ahmed Tambol'un kuklası) 1497-? |
Zahirüddin Muhammed Babür ظہیر الدین محمد بابر 1503-1504 | ||||||
| Muhammed Şeybani Han hakimiyetindeki Özbekler محمد شایبک خان ازبک 1503-04 |
Zahirüddin Muhammed Babür ظہیر الدین محمد بابر 1504-1511 | |||||||
| Zahirüddin Muhammed Babür ظہیر الدین محمد بابر (Onun döneminde Hindistan'ın sınırları yapılan fetihler ve himaye altına alınan topraklarla en geniş sınırlarına ulaştı. Dedesi Ebu Said Mirza gibi o İran Şahı I. İsmail yardımı ile Orta Asya'da Timur topraklarını yeniden birleştirmeyi başardı. Hakimiyeti altındaki topraklar Gazne'den Hazar Denizi ve Ural Dağları'na kadar uzanmakta olup Kunduz, Hisar, Kabil, Gazne, Semerkand, Buhara, Fergana Vadisi'nden Taşkent ve Seyram'a kadar ulaşıyordu.) 1511-1512 | ||||||||
| Özbek Übeydullah Sultan عبید اللہ سلطان Maveraünnehir ve Belh'i yeniden fethetti. 1512 |
Zahirüddin Muhammed Babür ظہیر الدین محمد بابر 1512-1530 | |||||||
| Orta Asya'da Timur İmparatorluğu Özbek Buhara Hanlığı tarafından ortadan kaldırıldı. Ancak, Timur hanedanı Zahirüddin Muhammed Babür liderliğinde 1526 Hindistan fethetti ve burada devam etti. | ||||||||
Irak-ı Acem/Irak-ı Arab/Fars/Azerbaycan & Diğer İran Toprakları Valileri
- Kaydu bin Pir Muhammed bin Cihangir H. 808-812
- Ebu Bekir bin Miranşah 1405-07 (H. 807-09)
- Pir Muhammed bin Ömer Şeyh H. 807-12
- Rüstem H. 812-17
- İskender H. 812-17
- Alaüddevle H. 851
- Ebu Bekir bin Muhammed H. 851
- Sultan Muhammed H. 850-55
- Muhammed bin Hüseyin H. 903-06
- Ebu'l A'la Feridun Hüseyin H. 911-12
- Muhammed Muhsin Han H. 911-12
- Muhammed Zaman Han H. 920-23
- II. Şahruh bin Ebu Said H. 896-97
- II. Uluğ Bey H. 873-907
- Sultan Üveys 1508-22 (H. 913-27)
Soyağacı
- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- | Ögeday - | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kazan Han 26.Çağatay Hanı | Danişmendşah 27.Çağatay Hanı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Timur 1.(1370-1405) | Saray Mülk (Bibi Hanım) | Suurkatmış I.(1330-1388) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sultan Mahmud II.(1388-1403) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Cihangir | Ömer Şeyh | Miranşah | Şahruh 3.(1409-1447) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Muhammed Sultan | Hüseyin Baykara | Halil Sultan 2.(1405-1409) | Muhammed | Uluğ Bey 4.(1447-1449) | İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Muhammed Cihangir | Mansur | Ebu Said 7.(1451-1469) | Abdüllatif Mirza 5.(1449-1450) | Abdullah 6.(1450-1451) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sultan Hüseyin I.(1470-1506) | Sultan Ahmed 8.(1469-1494) | Sultan Mahmud 9.(1494-1495) | Ömer Şeyh | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bediüzzaman II.(1506-1507) | Muzaffer II.(1506-1507) | Sultan Ali 12.(1498-1500) | Baysungur 10.(1495-1497) | Babür 11.(1497-1498) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Herat | Semerkand | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Babür İmparatorluğu | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
- ↑ "Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun" (WMV). ttk.org.tr. 2012. http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
- ↑ B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in Encyclopædia Iranica, Online Edition, 2006/7, (LINK): "... Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."
- ↑ David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama
- ↑ Mir 'Ali Shir Nawāi (1966). Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages). Robert Devereux (ed.). Leiden: E.J. Brill.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Timurid_Empire#Language
- ↑ Câmiu Kerâmât-il-Evliyâ; c.1, s.363
- ↑ Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; (49. Baskı) s. 1074
- ↑ İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.11, s.20
- ↑ Aka, Timur ve Devleti, TTK Yay.,Ankara 1995
- ↑ Svatopluk Soucek, A history of inner Asia, Cambridge University Press, 2000, ISBN 978-0-521-65704-4. sf. 126.
- ↑ AKA, İsmail, Timurlular, Türkler, C.8, Ankara 2002 s.517-531
- ↑ V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, haz. K. Yaşar Kopraman- İ. Aka, Ankara 1975.
- ↑ Yazıcı, İlk Türk İslam Devletleri Tarihi, Ankara 2008
- ↑ Aka, Timur ve Devleti, TTK Yayınları, 2. baskı, Ankara 2000, s. 21.
- ↑ Encyclopædia Britannica, "Timurid Dynasty", Online Academic Edition, 2007. (Quotation:...Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia....Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture...)
- ↑ B.F. Manz, "Tīmūr Lang", in Encyclopaedia of Islam, Online Edition, 2006
- ↑ "Timurids". The Columbia Encyclopedia (Sixth bas.). New York City: Columbia University. http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html. Erişim tarihi: 2006-11-08.
- ↑ Encyclopaedia Britannica article: Consolidation & expansion of the Indo-Timurids, Online Edition, 2007.
- ↑ Şakirov, Aslan (2010). Timur’un Günlüğü “Tüzükat-ı Timur”. İnsan Yayınları. ISBN 975-506-018-9.