Tülberler
| Türk tarihi |
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
|
Tülber veya Tülüber — Eski Türk tarihindeki bir Türk boyu ya da soyu.
Adı
Bu boy adının Latin transkripi tülbär şeklindedir.
Dili
Eski Türk dili, Çik diyalekti.
Yurdu
Günümüz Tuva Cumhuriyeti bölgelerinden Biy-Hem kojuunu. Bu Türk boyunun toplumu Öök, Turan akarsuyu dolayında yaşamaktaydılar.
Çağı
IX-X. yüzyıllar
Öök-Turan yazıtının IX.yüzyılda dikilmiştir.
Öök-Turan yazıtı[1]
Yazıtın Latin transkripsiyonu.[2]
(1) qujda qunčujïm özdä oγlïm ajïta äsizim-ä ajïta bökmädim adïrïltïm kinim qadašïm ajïta adïrïltïm
(2) altunlig kešig belimtä bentïm täŋri elimkä bökmädim äsizim-ä ajïta
(3) öčin külig tirig bän täŋri elimtä jämlig bän
(4) üč jetmiš jašïmqa adïrïltïm ägük qatun järimkä adïrïltïm ...
(5) täŋri elimkä qazγaqïm oγlïm nä uz(?) oγlïm altï biŋ jontïm …
(6) qanïm tülbäri qara bodun külig qadašïm äsizim ičičim är üküš är oγlan är küdägülärim qïz kälinärim bökmädim äsizim-ä jïta
Tuvaca'ya birebir çevirisi
(1) Куйда кунчуйум мээң оглум муңгаранчыын кударанчыын пөкпедим адырылдым кенним, төрелим кударап адырылдым.
(2) Алдынныг саадак мээң белимде дээр элимге пөкпедим хайыраан халак
(3) Өчин Күлиг Тириг мен дээр элимде дужаалдыг мен
(4) Үш чеден чажымда адырылдым Эгүк Катун черимге адырылдым ...
(5) Дээр элимге олчам оглум чүү ус-шевер(?) алды муң чылгым ...
(6) Хааным, Түлбери кара чон, алдарлыг төрелим, харааданчыын акыларым, эр оглан, эр күдээлерим, кыс келиннерим пөкпедим хайыраан кударанчыын
- Куйда кунчуйум дээрге Өөмдэ кадайым дээн уткалыг. Шаанда чамдык амгы сөстерниң утказы арай өске турган. Амгы үеде оолдуң, эр кижиниң авазын кунчуг дээр. Шаг шаанда "кунчуй" деп сөс биле бег кижиниң кадайын адаар турган.
- Шаг шаанда куй деп сөс ийи уткалыг турган. Бир дугаар утказы дээрге хая дашта куй дур, Өске утказы дээрге орду азы өг дүр. Ынчангаш куйда кунчуйум деп сөстү ордуда даңгынам азы өөмде кадыным дээн кылдыр билип алыр болза эки.
- 4 дугаар одуругда Үш чеден чажымда деп сөстер калган кижиниң хар-назынын айтып турар. Үш чеден чажымда дээрге алдан үш харлыымда дээни ол дур. Шаг шаанда тываларның өгбелери саннар атарын арай өске, тускай кылыр бижиир, адаар турган.
- Эгүк Катун дээрге амгы Өөк деп хем дир. Ол хемни Эгүк Кадын азы Өөк Кадын кылдыр очулдуруп база болур.
- är oγlan — эр оглан деп сөстү хевээр атырып калдым. Оглан дээрге оол дээн сөс түр. Эр оглан дээрге назыны аныяк маадыр кижи дир. Мында болза калган кижи маадыр, шериг кижилерин бижип айыткан.
Өөк-Туран бижиинде калган кижи хамык көвей төрелдерин айыткан, оозу-биле бо бижик өске бижиктерден сыр ылгалып турар. Кандыг уткалыг Өчин Күлиг Тириг деп кижи хамык дөргүл төрелдерин айытканыл?
Öök-Turan yazıtının Tuvaca'ya edebi çevirisini A.A. Darjay yapmış ve bu çalışmasını Kültegin. Eski Türklerin Yenisey-Orhon Yazısının Abideleri adlı kitabı ile yayınlanmıştır.
Türkçe açıklamalar
E-3 yazıtı[3] (Üçin) Külüg Tirig Altmış üç yaşında ölmüştür. Bir hakanın hizmetinde bulunmuş, 50 altın tokayla süslenmiş kuşağa sahipti (askeri rütbe ve unvanı gösteren bir belirtidir), altı bin atın sahibiydi, hakan tarafından ödüllendirilmişti, Alp ve erlerin komutanıydı. iktidarı altında sade halk (Kara budun) da varmış. Kendi toplumu olarak Tülberleri belirtir. Egük-Katun (Uyuk veya Öök) bölgesi ve akarsuyu dolayının sahibiymiş. Kağanlık hükümdarlarına (Tengri El) hizmet etmiş. Damga.
Nesilleri
Tuva Cumhuriyeti'nde Arjaan, Öök, Turan adlı yerleşimlerde yaşayan Tuva Türkleri Tülberlerin neslinden gelmektedirler.
XVII-XVIII. yüzyıllarda Rus kaynaklarında, Tom akarsuyu dolayında yaşayan Tülber adlı bir topluluk belirtilmiştir. Bu halkın büyük bir bölümü Ruslar arasında asimile olup gitmiştir. Kalanları ise günümüz Şor halkının Kızıl-gaya (Rus. Кызыл-гая) diye bilinen topluluktur. Şor halkında günümüzde yaşayan Tülüber adlı toplumun nesilleri olduğu bilinmemektedir.
XVII-XVIII. yüzyıllarda Tom akarsuyu, IX.yüzyılda Tuva'daki Turan'da yaşayan Tülber topluluğunun halkı arasında bilim insanı İ. L. Kızlasov ile L.P. Potapov ilgi kurmaktadır.
- İ. L. Kızlаsоv eski tamgaları incelediğinde benzerlikler kurmuş ve şöyle yazmıştır : "Tülübеr boyunun halkı Minusinsk vadisinden Kırgızlar ile birleşip IX. yüzyılda göçmüştür.
- L. P. Pоtаpоv'un belirtmesine göre ise : "Tülübеr topluluğu Öök, Turаn alanlarında yaşamakta idi. Orta Asya'da Moğol istilası başlayınca onlar da göç etmek durumunda kalırlar. Tülübеr boyunun bir bölük halkı Moğolların baskısından Minusinsk vadisinden Tom akarsuyu dolayına gitmişlerdir?".
Dipnotlar
- ↑ günümüzde bu yazıt Tuva Cumhuriyeti Milli Müzesindedir.
- ↑ Арын 92-94. E-3 (Уюк-Туран, Тува)// Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4.
- ↑ http://e-history.kz/media/upload/55/2013/09/24/dda5bf12cd658829a60b835ec31af5a6.pdf
İlgili yayınlar
- Л.П. Потапов. Тюльберы Енисейских рунических надписей. Опубликовано: Тюркологический сборник. 1971. – М.: Наука, 1972. – С. 145-166. (Rusça)
- Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4. (Rusça)
| ||||||||||||||||||||||||||