Sincan Uygur Özerk Bölgesi
| Sincan Uygur Özerk Bölgesi | |||||
| |||||
| Kısaltmalar: (pinyin: ) | |||||
.svg.png) | |||||
| Adın kökeni | 新 xīn – yeni
疆 jiāng – sınır "yeni sınır" | ||||
| İdari birim türü | Özerk bölge | ||||
| Başkenti (ve en büyük şehri) | Urumçi | ||||
| ÇKP Komitesi Sekreteri | Zhang Chunxian | ||||
| Vali | Nur Bekri | ||||
| Yüzölçümü | 1 664 897.17[1] km² (1.) | ||||
| Nüfusu (2009) - Nüfus yoğunluğu |
21.590.000 (24.) 11.8 kişi/km2 (29.) | ||||
| GSYİH (2009) - kişi başına |
CNY 427.4 milyar (25.) CNY 19.798 (21.) | ||||
| İGE (2008) | 0.774 (orta) (21.) | ||||
| Başlıca etnik gruplar | Uygur – %45
Han – %41 Kazak – %7 Hui – %5 Kırgız – %0,9 Moğol – %0,8 Dongxiang – %0,3 Pamir – %0,2 Şibe – %0,2 | ||||
| İl düzeyi | 14 | ||||
| İlçe düzeyi | 99 | ||||
| Belde düzeyi† | 1005 | ||||
| ISO 3166-2 | CN- | ||||
| Resmî websitesi http://www.xinjiang.gov.cn (Çince) (Çince) | |||||
Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Çince: 新疆维吾尔自治区/新疆維吾爾自治區, pinyin: Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū; Uygurca: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni), Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisindeki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Doğu Türkistan olarak da adlandırılır. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1.664.897,17 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti'nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti Urumçi, resmî dili Uygurca ve Standart Çincedir.
Mançuların kurduğu Qing Hanedanı Qianlong döneminde "Yeni Sınır" anlamına gelen "Shinkyang (Xinjiang)" (Mançu dilinde "Ice Jecen") adı verilmiştir. Ancak bu isim kimi zaman eleştirilmekte, Doğu Türkistan ya da Çin Türkistanı gibi isimlerin kullanılması savunulmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti hükûmeti ise bu tür isimlerin kullanılmasını ayrılıkçılık veya Pan-Türkizm olarak nitelemektedir.[2]
Bu bölgede Uygurlardan başka Kazaklar ve Kırgızlar gibi Türk toplulukları da vardır. Zaten 20. yüzyılda Türkiye'ye göç etmiş Orta Asya Türk halklarının da çoğu Çin esaretinden kaçmıştır.
Tarihçe
Hiung-nu Han Hanedanı Çatışması
Çin’in Han Hanedanı (MÖ 206 – 220) döneminde bölge merkezi Moğolistan steplerinde bulunan Hiung-nuların hakimiyeti altında bulunmaktaydı. MÖ 2. yüzyılda Çin bölgedeki yerel devletlerle Hiung-nu karşı ittifak oluşturmak amacıyla ilk defa Zhang Qian adında bir elçiyi batıya göndermiştir. Bundan sonra bölgenin hakimiyeti için Han Hanedanı ve Hiung-nu'lar arasında başlayan uzun mücadele Çin'in lehine sonuçlandı. MÖ 60 yılında Han Hanedanı bugünkü Bayin'gholin Moğol Özerk İli yakınlarındaki Vuley’de (乌垒/烏壘) kurulan Batı bölgeleri genel valiliği'ne (西域都护府/西域都護府) bağlanarak Çin himayesine girmiştir; Çin buradan başlayarak batıdaki Pamir Dağları'na kadar uzanan bölgeyi kontrolü altında tutmaktaydı.
Çin’de Wang Mang karışıklıklarının yaşandığı dönemde Vilayette isyanlar baş gösterdi ve 13 yılında bu bölge tekrar Hun hakimiyetine döndü. Daha sonra bölgeye defalarca sefer düzenleyen Han Hanedanı 74-76, 91-107 yılları arasında, ve 123’ten sonra vilayet yönetimini tekrar kurdu. Han Hanedanı’nın devrilmesinin ardından Batı bölgeleri genel valiliği Vey Hanedanı (265’e kadar) ve Batı Jin Hanedanı (265’ten sonra) tarafından devam ettirildi.
4. – 6. yüzyıllar arası
4. yüzyıldan başlayarak kuzeyden gelen göçebe akınlarına maruz kalan Batı Jin Hanedanı yıkılınca Kuzeybatı Çin’de Beş Barbar Onaltı Krallık denilen dönemde Han Çinlisi olmayan halklar tarafından çeşitli krallıklar kuruldu. Bunlardan Qian Liang, Qian Qin, Hou Liang ve Batı Liang, Batı bölgeleri genel valilği egemenliği altına almaya çalıştı. Sonunda Kuzey Çin’i egemenliği altında birleştiren Kuzey Vey Hanedanı bugünkü Doğu Türkistan’ın güneydoğusunu hakimiyeti altına aldı. Batı bölgeleri ise Shule, Yutian, Guizi ve Qiemo gibi yerel devletlerin elinde kalmıştı; buna karşılık Turpan çevresindeki orta bölgeler Kansu merkezli Kuzey Liang krallığının ardılı olan Gaochang’ın kontrolu altındaydı.
Göktürk Kağanlığı
5. yüzyılın sonlarına doğru bölgeye giren Tuyuhun ve Rouran boyları bu bölgedeki Çin egemenliğine son verdi. 6. yüzyılda Rouran hakimiyeti altındaki Altay bölgesinde Göktürkler tarih sahnesine çıktı. 1 yüzyıl içerisinde Rouranları yenerek nüfuzu batıda Aral Denizi, doğuda Baykal Gölünü aşan ve tüm Orta Asya’yı kapsayan geniş bir Göktürk İmparatorluğu kurdular. Kağanlığı 583'te doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı; bu bölge Batı Göktürk Kağanlığı'nın egemenliğinde kaldı. 609 yılında Çin'in Sui Hanedanı Tuyuhunları yenerek güneydoğu Doğu Türkistan'ı ele geçirdi.
Tang Hanedanı ve Hanlıklar
Çin’de 618 yılında kurulan Tang Hanedanı bölgede hızlı bir yayılma göstermiştir. 620'ler ve 630'lardan başlayarak Göktürkler üzerinde baskısını arttıran Tang Çin’i 657’de Batı Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasına yol açmıştır. Bu dönemde Anxi genel valiliği'ne (安西都护府/安西都護府; "huzurlu + batı şehir + koruma + merkez") bağlanmıştı. Ancak bu vilayet Tang Hanedanının sonuna kadar varlığını sürdürememiştir. 8. yüzyıldaki Anshi İsyanı döneminde, Tibet Tang Hanedanı'nın bu bölgeden Yunnan’a kadar olan geniş bir bölümünü ele geçirmişti. Bundan sonra Doğu Türkistan’ın güneyi Tibet’in kontrolüne girerken, bölgenin kuzey kısımı Uygur Kağanlığı’nın hakimiyetine girdi.
9. yüzyılın ortalarında Tibet ve Uygur Kağanlığı zayıflamaya başladı. Çeşitli Türk boylarının oluşturduğu Karahanlılar 10. ve 11. yüzyıllarda Batı Xinjiang’ın kontrolünü ele geçirdi. Bu arada 840’da Uygur Kağanlığı'nın Kırgızlar tarafından parçalanmasından sonra kimi Uygur boyları bugünkü Turfan ve Urumçi çevresine yerleşir. Burada kurulan Uygur devleti kimi zaman çeşitli devletlerin himayesine girse de 13. yüzyıla kadar Doğu Türkistan’ın doğusuna hükmetmiştir. Kimi araştırmacılar Karahanlılar ve Uygurların arasındaki benzerliklere değinmektedir.Uygurlarda islam dinini seçerek doğuda yaşayan halkların dinlerine girmediler çünkü onların dinlerini seçerlerse kendi öz benliklerini yitireceklerini biliyorlardı.Bu yüzden kendisi gibi Türk olan Karahanlılara uymuşlardır.
1132'de, Mançurya'daki Kitan’nın ardılları Kuzey Çin'deki Jurchen'lerin baskısından kaçarak bu bölgeye girmiştir. Burada Karahıtay Hanlığı’nı kurarak Tarım Havzasının büyük bölümünü 13. yüzyıla kadar hakimiyetleri altında tutmuşlardır.
Moğol dönemi
Moğolistan’ın hakimiyeti altında birleştiren Cengiz Han batıya doğru ilerlemeye başladığında Uygur devleti 1209’da Moğollara ittifak teklif eder. Cengiz Han’a vergi ve asker vermeyi öneren Uygurlar, buna karşılık Turfan - Urumçi bölgesinin egemenliğini elinde tutmayı başarır. 1218'de Cengiz Han Kara Hıtay devletini yıkar. Kara Hıtay'ın İslamiyete karşı baskıcı tutumları nedeniyle Cengiz Han Kaşgar bölgesinde bir kurtarıcı olarak karşılanır.
Cengiz Han’dan sonra Moğol İmparatorluğu oğulları arasında paylaşılır. Bu bölge ise Çağatay Hanlığı’nın payına düşmüştür. Ancak Moğolistan ve Çin'deki Yuan Hanedanı diğer Moğol Hanlıkları burada hak iddia eder. 15. yüzyılda Çağatay Hanlığı parçalanır; Gulca, Yarkand ve Turfan'da hükümdarlık kurulur.
17. yüzyılda Cungarlar (Oyratlar, Kalmıklar) bölgede bir İmparatorluk kurar. Bunlardan Kalmıklar egemenliklerini Çin Seddinden Don Nehri'ne, Himalayalar’dan Sibirya’ya kadar genişletir.
Mançu İmparatorluğu
Çin’de Mançular tarafından kurulan Qing Hanedanı 18. yüzyılın ortalarında bölgenin hakimiyetini Cungarlar’ın elinden alır. Qing Hanedanı Tarım Havzası ve Çungarya bölgesinde kendine bağlı küçük hanlıklar oluşturmak ister. Ancak 1758-1759 yıllarında çıkan isyanlar üzerine bu planını değiştirerek direk merkeze bağlı bir askeri yönetim kurar. İki bölge birleştirilerek Gulca’daki İli Generali'nin yönetimine verilir.
Dungan İsyanı
19. yüzyılın ortalarında Rus Çarlığı Çin’in kuzey bölgelerine baskısını arttırır. Afyon Savaşı, Taiping İsyanı gibi karışıklıkların içinde bulunan Çin’in uç karakollardaki etkinliği büyük ölçüde kısıtlanmıştır. 1864’te Doğu Türkistan’da Çinli Müslümanların (Huiler) ve Uygurların başlattığı geniş çaplı isyanlar bölgede Çin egemenliğinin kalkmasına neden olur.
Kaşgar Emirliği
1865’da komşu Hokand Hanlığından Yakub Beg Kaşgar’a girer ve ardından gelen altı yıl boyunca neredeyse tüm Doğu Türkistanı’ı ele geçirir. Ancak 1871’de kargaşadan yararlanan Ruslar Gulca dahil olmak üzere zengin İli nehri vadisini işgal eder. Qing Hanedanı generali Zuo Zongtang 1875-1877 arasında bölgenin kontrolünü tekrar ele geçirerek Yakub Beg'in hakimiyetine son verir.
Sincan Eyaleti
1881’de diplomatik çabalarla Gulca bölgesi geri alınır. 1884’te Qing Hanedanı Sincan Eyaleti'ni (新疆省) kurarak burayı Çin idari sistemine bağlar.
Qing Hanedanının Ardından
1912’de Çing Hanedanının yerini Çin Cumhuriyeti alır. Sincan’daki Qing valisi Yuan Dahua kaçarak yerini Yang Zengxin (杨增新/楊增新)'e bırakır. Sincan’ın Çin Cumhuriyetine devrini gerçekleştiren Yang Zengxin 1928'daki ölümüne kadar bölgenin valisi olarak kalır.
Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
1930’larda patlak veren isyanlar 1933’de Kaşgar’da Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti (Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti)'nin ilanıyla sonuçlanır. Kısa süreli Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin ardından Çinli bir savaşbeyi olan Sheng Shicai (盛世才) Doğu Türkistan’ın kontrolünü ele geçirir.
Doğu Türkistan Cumhuriyeti
1944-1949 arasında Sincan’ın kuzeyinde bugünkü İli Kazak Özerk Bölgesi'nde Sovyetler Birliği'nin desteğiyle İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti kurulur. Doğu Türkistan Cumhuriyeti 1949’da Halk Kurtuluş Ordusu’nun Sincan’a girmesiyle birlikte sona erer.
1954'de kurulan Sincan Üretim ve İnşaat Kolordusu bölgenin Hanlaştırmasına yardımcı olmaktadır. 1 Ekim 1955'te Sincan Eyalet statüsünden çıkarılarak Özerk Bölge olarak ilan edilir.
Süregelen Gerginlikler
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan siyasetinde çeşitli çevreler tarafından eleştirilmektedir. Uluslararası İnsan Hakları örgütleri ve bağımsızlık taraftarları Çin Halk Cumhuriyeti’nin bölgedeki Han Çinlisi olmayan kültürleri baskı altında tutuyor olmasını eleştirirler. Buna karşılık Sincan’da yaşayan birçok Han Çinlisi yerli etnik grupların kayrıldığı, kendilerine karşı ayrımcılık yapılmakta olduğunu söyler. 1949’dan beri bölgede birçok defa etnik çatışmalar meydana gelmiştir. Ayrıca Çin'in Lop Nur gölü (Lop-Nur nükleer test alanı) civarlarında nükleer denemeler yaptığı söylenmektedir. 1990’ların sonundan 2008 başına kadar olan dönemde durum göreceli olarak sakin olmuştur. 2008 yılı Mart ayında Doğu Türkistan'daki Müslümanlar ve Tibet'teki Budistler, Ağustos ayında Pekin'de yapılacak 2008 Yaz Olimpiyatları dolayısıyla, kendilerinin Çin işgali altında olduklarını çeşitli eylemlerle Dünya halklarına hatırlatmaya başlamışlardır.[3]
Coğrafya ve Jeoloji
Sincan, Çin Halk Cumhuriyeti’nin en büyük idari bölgesidir; Çin’in toplam yüzölçümünün altıda birinden fazlasını kaplar. Bölge Tianshan Dağları (Tanrı Dağları) tarafından iki havzaya bölünmüştür: Çungarya Havzası ve Tarım Havzası. Sincan’ın (aynı zamanda Çin’in) en alçak noktası deniz seviyesinin altında 155 metredir. En yüksek noktası ise, 8611 metre ile Keşmir sınırında yer almaktadır.
Önemli nehirler
Temmuz 2009 Urumçi Olayları
5 Temmuz 2009 günü Urumçi'de başlayan olaylardır. 25/26 Haziran 2009 tarihinde resmi kaynaklara göre iki Uygur'un hayatını kaybettiği olayları protesto etmek için toplanan Uygurlar ile buna tepki gösteren ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin en kalabalık etnik grubu olan Han'ların karşı karşıya geldiği olaylarda, resmi kaynaklara göre 197 kişi hayatını kaybetmiş, 1.721 kişi yaralanmıştır. Dünya Uygur Kurultayı lideri Rabiye Kadir ise, Washington'da yaptığı açıklamada 'Edindiğimiz bilgilere göre ölü sayısı 1000'in üzerinde, kimileri de 3 bin rakamını telaffuz ediyor' demiştir.
Yönetimsel bölümler
| Ad[4] | Uygurca (K̡ona Yezik̡) |
Latin alfabesi ile (Yengi Yezik̡)[5] |
Çince | Pinyin | Yorumlar |
|---|---|---|---|---|---|
| İller | |||||
| Urumçi | ئۈرۈمچى شەھرى | Ürümqi xəh̡ri | 乌鲁木齐市 | Wūlǔmùqí Shì | |
| Karamay | قاراماي شەھرى | K̡arimay xəh̡ri | 克拉玛依市 | Kèlāmǎyī Shì | |
| Özerk bölgesine doğrudan bağlı ilçe düzeyi şehirler | |||||
| Shihezi | شىخەنزە شەھرى | Xihənzə[6] xəh̡ri | 石河子市 | Shíhézǐ Shì | de facto Sincan Üretim ve Kalkınma Kolordusunca yönetilir |
| Tomşuk | تۇمشۇق شەھرى | Tumxuk̡ xəh̡ri | 图木舒克市 | Túmùshūkè Shì | |
| Aral | ئارال شەھرى | Aral xəh̡ri | 阿拉尔市 | Ālā’ěr Shì | |
| Vujyaçü | ئۇجاچۇ شەھرى | Wujiaqü xəh̡ri | 五家渠市 | Wǔjiāqú Shì | |
| İller | |||||
| Turfan | تۇرپان ۋىلايىتى | Turpan wilayiti | 吐鲁番地区 | Tǔlǔfān Dìqū | |
| Kumul | قۇمۇل ۋىلايىتى | K̡umul wilayiti | 哈密地区 | Hāmì Dìqū | |
| Hotan | خوتەن ۋىلايىتى | Hotən wilayiti | 和田地区 | Hétián Dìqū | |
| Aksu | ئاقسۇ ۋىلايىتى | Ak̡su wilayiti | 阿克苏地区 | Ākèsū Dìqū | |
| Kaşgar | قەشقەر ۋىلايىتى | K̡əxk̡ər wilayiti | 喀什地区 | Kāshí Dìqū | |
| Tarbağatay | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Tarbaƣatay wilayiti | 塔城地区 | Tǎchéng Dìqū | İli'ye bağlı |
| Altay | ئالتاي ۋىلايىتى | Altay wilayiti | 阿勒泰地区 | Ālètài Dìqū | |
| Özerk Bölgeler | |||||
| Kızılsu Kırgız Özerk İli | قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى | K̡izilsu K̡irƣiz aptonom oblasti | 克孜勒苏柯尔克孜自治州 | Kèzīlèsū Kē’ěrkèzī Zìzhìzhōu | |
| Bayangolin Moğol Özerk İli | بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى | Bayinƣolin Mongƣul aptonom oblasti | 巴音郭楞蒙古自治州 | Bāyīnguōlèng Měnggǔ Zìzhìzhōu | |
| Sanci Hui Özerk İli | سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى | Sanji Huyzu aptonom oblasti | 昌吉回族自治州 | Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu | |
| Bortala Moğol Özerk İli | بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى | Bɵrtala Mongƣul aptonom oblasti | 博尔塔拉蒙古自治州 | Bó’ěrtǎlā Měnggǔ Zìzhìzhōu | |
| İli Kazak Özerk İli | ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى | Ili K̡azak̡ aptonom oblasti | 伊犁哈萨克自治州 | Yīlí Hāsàkè Zìzhìzhōu | |
Önemli şehirler
- Urumçi
- Kaşgar
- Turfan
- Karamay
- İli (Gulca)
- Shihezi
- Yarkent
- Hotan
- Hami (Kumul)
- Korla
- Kuça
- Aksu, Sincan
- Altay, Sincan
Nüfusu ve etnik yapısı
2000 nüfus sayımına göre nüfusu ve etnik yapısı. Halk Kurtuluş Ordusu Halk Silahlı Polisi sayılmamaktadır.
|
| Etnik gruplar | 1 Kasım 2010 Etnik sayımı[7] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erkekler | Kadınlar | Toplam | % | |||||||
| Toplam | 11 270 147 | 10 545 668 | 21 815 815 | 100.00 | ||||||
| Uygurlar | 5 064 182 | 4 937 120 | 10 001 302 | 45.84 | ||||||
| Çinliler | 4 674 383 | 4 155 611 | 8 829 994 | 40.48 | ||||||
| Kazaklar | 725 515 | 692 763 | 1 418 278 | 6.50 | ||||||
| Huiler | 506 076 | 476 939 | 983 015 | 4.51 | ||||||
| Kırgızlar | 91 506 | 88 966 | 180 472 | 0.83 | ||||||
| Halhalar | 79 063 | 77 217 | 156 280 | 0.72 | ||||||
| Donşianlar | 32 781 | 28 832 | 61 613 | 0.28 | ||||||
| Tacikler | 24 000 | 23 261 | 47 261 | 0.22 | ||||||
| Sibolar | 17 416 | 16 983 | 34 399 | 0.16 | ||||||
| Mançular | 9 786 | 8 921 | 18 707 | 0.09 | ||||||
| Tujialar | 9 811 | 8 039 | 17 850 | 0.08 | ||||||
| Özbekler | 5 444 | 4 670 | 10 114 | 0.05 | ||||||
| Ruslar | 4 067 | 4 422 | 8 489 | 0.04 | ||||||
| Tibetliler | 4 346 | 3 970 | 8 316 | 0.04 | ||||||
| Miaolar | 4 288 | 3 338 | 7 626 | 0.03 | ||||||
| Zhuanglar | 3 113 | 2 533 | 5 646 | 0.03 | ||||||
| Daurlar | 2 851 | 2 685 | 5 536 | 0.03 | ||||||
| Salarlar | 1 998 | 1 730 | 3 728 | 0.02 | ||||||
| Monqorlar | 1 777 | 1 678 | 3 455 | 0.02 | ||||||
| Tatarlar | 1 757 | 1 485 | 3 242 | 0.01 | ||||||
| Lololar | 1 756 | 1 198 | 2 954 | 0.01 | ||||||
| Koreliler | 558 | 570 | 1 128 | 0.01 | ||||||
| Diğerleri[8] | - | - | 6 410 | 0.03 | ||||||
Ayrıca bakınız
- Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ndeki yükseköğretim kuruluşları listesi
- Doğu Türkistan bayrağı
- Dünya Uygur Kurultayı
- Temmuz 2009 Urumçi başkaldırıları
- İç Moğolistan Özerk Bölgesi
- Kuangşi Çuang Özerk Bölgesi
- Ningşia Hui Özerk Bölgesi
Kaynakça
- ↑ 新疆 — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)
- ↑ http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSPEK18373620080418?pageNumber=1&virtualBrandChannel=0
- ↑ http://www.hurriyet.com.tr/dunya/8640410.asp?gid=229&sz=45840
- ↑ Zhōngguó dìmínglù 中国地名录 (Beijing, Zhōngguó dìtú chūbǎnshè 中国地图出版社 1997); ISBN 7-5031-1718-4.
- ↑ Hənzuqə-Uyƣurqə luƣət (sinak̡ nus’hisi). Xinjiang həlk̡ nəxriyati, Ürümqi 1974, S. 1170–172.
- ↑ Sincan'da yer isimleri
- ↑ 中华人民共和国国家统计局: 1-6 各地区分性别、民族的人口 Çince: {{{1}}} — yoxlanılıb: 09.11.2014
- ↑ Dəqiqləşdirmə: Rəsmən tanınmamış etnik qrupların nümayəndələri (Çince: 其他未识别的民族).
Dış bağlantılar
| |||||||||||||||||||
