Zazaca

Vikipedi'nin kalite standartlarına ulaşabilmesi için, bu maddenin veya bir bölümünün temizlenmesi gerekmektedir.
Görüşlerinizi lütfen tartışma sayfasında belirtiniz.
Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlar Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, Kazakistan, ABD
Konuşan sayısı 730.705 (anadil olarak)
1.114.000[1]-2.000.000[2]  (tarih gerekli)
Dil aileleri
Hint-Avrupa dil ailesi
Asya dilleri
Hint-İran dilleri
İran dilleri
Kuzeybatı İran dilleri
  • Zazaca
Yazı sistemi Latin
Dil kodları
ISO 639-1 -
ISO 639-2 zza
ISO 639-3 diq, kiu

Zazaca (kendi dilinde Zazaki, Kırdki, Dımıli, Zonê Ma veya Kırmancki), Zazalar tarafından konuşulan, coğrafya bakımından Türkiye'nin doğusunda ve Kürtçe'nin konuşulduğu bölgenin kuzeybatı sınırlarında, Tunceli (Dersim),[3] Palu (Elazığ), Bingöl, Siverek, Erzincan ve Varto'dan oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[4]

Zazaca'nın İrani diller içindeki yeri

Adlandırma

Zazalar yöreden yöreye kendilerini ve dillerini farklı şekillerde isimlendirirler. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki askerler arasında gezerek Kürtçe ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı.[24] Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.[25] 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.[26] Daha sonra Friedrich Müller (1864)[27], Albert van Le Coq (1903)[28] gibi dilbilimciler Zazaca üzerine kimi derlemeler ve dilbilimsel analizler yaptılar. Bu zamana kadar ismi anılan dilbilimciler Zazacayı Kürtçe'nin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.

1905/1906'da Alman dilbilimci Oskar Mann, Zazaca üzerine bazı araştırmalarda bulundu. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları kitaplaştırdı.[29] İlkin Hadank bu kitabında Zazaca'yı Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. 1933'de Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazaca'nın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.[30] 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazaca'daki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.[31] 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.[32] Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.[4]

Zazaca üzerine en önemli çalışma Alman bilim adamı Oskar Mann tarafından gerçekleştirilmiştir. O. Mann, “yeni Farsça”dan farklı olan Zazaca ile Gorancayla karşılaştırınca, 4. Temmuz 1906 da Prusya Bilimler Akademisine yazdığı mektubunda, Zazaca’nın katiyen Kürtçe olmadığını belirtmiştir.[33] Daha sonra onun çalışmaları diğer bir Alman bilim adamı olan Karl Haddank tarafından analiz edilerek 1932 yılında yayımlanmıştır. Onlar bu çalışmaları ile Zazaca’yı diğer İrani ve İrani olmayan diller ile karşılaştırmışlar ve Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu bir lehçe olmadığını ortaya koymuşlardır.[34] Daha sonraki yıllarda İrani diller konusundaki uzman bilim adamları tarafından Zazalar ve Zazaca üzerine yapılan araştırmalar devam etmiştir. Rusyalı parlak bilim adamı Minorsky Zazaların dilbilimsel ve etnik köken nedenleri ile Kürtlerin bir alt grubu olmadığını ortaya koymuştur.[35] Diğer bir İrani diller uzmanı olan MacKenzie ise Kuzey İrani dillerden Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca MacKenzie Kürtçenin Güney İrani dilleri olan Farsça ve Beluçca ile güçlü bağlarını ortaya koyarak Zazaca ile Kürtçenin İrani dillerin farklı gruplarından olduğunu ispat etmiştir.[36] Mann-Haddank ve Minorsky, Mackenzie gibi İrani diller üzerine uzman büyük bilim adamlarının Zazaca’nın ayrı bir dil olduğunu ispat etmeleri üzerine Zazaca’nın ayrı bir dil olduğu bilim adamlarınca kabul edilen bir realite haline gelmiştir. Daha sonraları Kürtler veya Zazalar üzerine yazan Kryenbroek, Windfuhr ve Paul, MacDowall, Bruinessen gibi onlarca batılı bilim adamı Zazaca’nın ayrı bir dil olduğu konusunda birleşmişlerdir. Son olarak Birleşmiş Milletler kültür örgütü olan UNESCO, Zazacayı yok olma tehlikesi altındaki diller arasında tasnif ederek Zazacanın karşı karşıya kaldığı güncel bir sorunun altını çizmiştir.[37]

Konuşan sayısı

Zazaca konuşanların sayısı hakkında güvenilir kaynak yoktur. Ancak Güneydoğu Anadolu'daki sayısı 1.5 milyon ila 2 milyon arasında olduğu düşünülmektedir. Son 40 yılda aynı sayıdaki Zazalar Batı Anadolu'nun şehir merkezleri ve Avrupa ülkelerine göç etti. Bu sayı etnik Zazalarnın sayısı olup bunların çoğu zamanla Türkler ve Kürmançlara asimile oldular. Zazaların başka bir kesimi ise ana dili olarak Zazacayı konuşmalarına rağmen geleneksel olarak kendini Kürtçenin lehçesini konuşan Kürt olarak görmektedirler. Zazalar ile Kürmançlar arasında Zazaların ayrı bir millet olup olmaması ve Zazacanın ayrı bir dil olup olmaması üzerindeki duygusal tartışma hâlen sürdürülmektedir.[4]

Sınıflandırılması

Zazaca dilbiliminde Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait olarak sınıflandırılır.[38] İran grubunun içinde Kuzeybatı dalına hesaplanır, burada Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.[39][40]

Alman dil bilimcisi Jost Gippert[41] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba sayar ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubunu adını verir. [42]. Hazar Denizi kıyısındakı konuşulan Kuzeybatı İran dilleri de Zazacaya gramer ve sözcük bakımından büyük bir benzerlik arzeder.

Prof. Eichner: Zazaki ile Kürtçe akraba ama iki ayrı dildir![43]

Avram Noam Chomsky, Avrupalı öğrencilerin Zazaca üzerine yaptığı bir araştırmada Zazaca için "Müstakil bir dildir" ibaresini kullandı. Noam Chomsky, üniversite öğrencilerinin "Zazaki" konulu araştırma konusunda yapılan çalışmada üniversite öğrencilerinin sorularına cevap verdi. Hazırlanan video içerisinde Zazacanın bir dil olduğu gerçeği bilim adamları ve katılımcılar tarafından sürekli vurgulanırken Dil bilim hususunda büyük otorite olarak nitelendirilen Chomsky'ın Zazacanın ayrı bir dil olduğunu vurgulaması ile noktalanıyor.[44]

Zazaca dilinin, Kürtçeden ayrı bir dil olduğu konusunda dünyanın önde gelen bilim adamlarından olan; Robert Gordon Latham(1860),WilhelmStrecker (1862), Almanİranolog Freinolog Friedrichvon Spiegel,(1871), Alman İranolog C. Bartholomoe(1923), Alman W. Lentz(1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne (1927), Ermenidilbilimci A. Abeeghian (1934), İngiliz İranalog H. W. Bailey (1936-50), A. Christensen. K (1939), Fransızdilbilimcilerden J. Vendryese E. Benveniste (1952), Alman İronolog W . B. Hennig (1954), İranolog İ. Gerschvitsch (955), Rus İranolog İ. M. Oranski (1960), B. Henning (1954), D. N. MacKenzie (1961–95), Alman Türkolug ve Altayolog Gerhard Dörfer (1967), İsviçreli İranolog G. Redar (1970), İngiliz dilbilimci T. M. Johnstone (1970), G. L. Windfuhr (1972), Alman İrolog J. Meyerlingwersen (1976), C. F. Voegelin (1977), Alman dilbilimcilerden G. F. Meier (1979), İranolog R. E. Emmerick (1976), Sovyet İranolog R. L. Cabolov (1981), Slovak dilbilimci J. Genzor (1983), Alman dilbilimci G. Bossong (1985), T. L. Todd (1985; G. S. Asatrian / F. Vahman (1987–95), İngiliz İranolog J. R. Payne (1987), Amerikalı dilbilimci M. Ruhlen (1987), F. L. Vahmen (1987-95), Hollandalı İranolog P. G. Kreyenbroek (1992-93) (1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne(1927), Ermenidilbilimci Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), Amerkalı dilbilimci C. M. Jacobson (1993–97), Jonst Gippert (1993–96), M. Sandonato (1994) ve Ludwig Paul (1994–9), M. Sanndonatono (1994), P.Wurzel (1997), gibi bilim adamları başta olmak üzere, Münih Üniversitesi genel bilimcilerin ele aldıkları çalışmalar sonucunda Zazaca’nın kendi başına ayrı bir dil olarak belirlemişlerdir.[45]

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)[25], Friedrich Müller (1864)[27], Albert van Le Coq (1903)[28], E. B. Soane[46] K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)[47] gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçe'nin bir lehçesidir.[48].

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir dil olan Azerice[4]'nin yanı sıra Talişçe[49] ye de daha yakındır. Bugün Zazaca'ya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçe'dir.[50]

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[51]

  1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bajelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazacası [kiu], Güney Zazacası [diq]
  2. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr] , Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
  3. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
  4. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
  5. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
  6. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
  7. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
  8. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
  9. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Alfabe

Harf A
a 		B
b 		C
c 		Ç
ç 		D
d 		E
e 		Ê
ê 		F
f 		G
g 		H
h 		I
i 		İ/Î
i/î 		J
j 		K
k 		L
l 		M
m 		N
n 		O
o 		P
p 		Q
q 		R
r 		S
s 		Ş
ş 		T
t 		U
u 		Û
û 		V
v 		W
w 		X
x 		Y
y 		Z
z
İsim a be ce çe de e ê fe ge he i i je ke le me ne o pe qe re se şe te u ü/û ve we xe ye ze
Ses /a/ /b/ /dz/ /ts/ /d/ /ɛ/ /e/ /f/ /a/ /h/ /ɪ/ /i/ /ʒ/ /k/ /l/ /m/ /n/ /o/ /p/ /q/ /r/ /s/ /ʃ/ /t/ /y/ /u/ /v/ /w/ /x/ /ɪ/ /z/

Harfler ve Ses Değerleri

Eklenen Harfler

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi henüz yoktur. Kronolojik olarak kullanılan alfabeler şunlardır:

Arap karakterli alfabe

1899'da Diyarbakır'da yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlidi ile birlikte kullanılan bu alfabe dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynıdır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabede normal Arapça alfabede olmayan şu harfler vardır:
پ : P
چ : Ç
ژ : J
ڤ : V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır)
گ : G

Bedirhan alfabesi

Modern Zazaca edebiyatıyla birlikte Zazaca yazınında Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından geliştirlmiş olan latin karakterli Kürtçe alfabe kullanılmaya başlandı.[52][53] 1996'dan beri Zazaca'nın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesi'ni kullanmaktadır. Bu alfabe 31 harften oluşmaktadır:

A B C Ç D E Ê F G H İ Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Ê-ê E ve İ arasında, Fransızcadaki "é" sesine yakındır: été.
I-i Türkçedeki I hrfi olup, küçük yazılınca noktalı, büyük yazılınca noktasızdır.
Î-î Türkçedeki İ harfine denk gelir.
Q-q Arapçadaki "kaf" (ق) sesini verir: kanun, kalem.
U-u Türkçedeki U ve I arasında W+I sesini verir.
Û-û Türkçedeki normal U sesi gibidir.
W-w Azericedeki "w" sesini verir: watan
X-x Arapçadaki kalın H (خ) sesi ile Ğ (غ) sesini verir: xeber

Jacobson alfabesi

Bu alfabe Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkılarından dolayı Jacobson Alfabesi olarak da bilinir. Alfabedeki 32 harf şunlardır:

A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Bedirhan alfebesine göre Ğ harfi fazla olup, I-ı ve İ-i harfleri Türkçedeki gibi yazılır ve okunur. (î harfi de kullanılır. Örneğin hîni (hîyni gibi okunur) derken Hıni aynı sesi vermez.)

Zülfü Selcan Alfabesi

Zülfü Selcan tarafından hazırlanan ve 2012 itibariyle Tunceli Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza Alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşur:[54] a, b, c, ç, (ḉ), d, e, ê, f, g, h, (ḥ), ı, i, k, (ḳ), l, m, n, o, p, (ṗ), q, r, (ṙ), s, ş, t, (ṭ), u, ü, v, w, x, ẋ, y, z, ẓ

Bunlardan bazı harfler Kuzey ve Güney lehçelerine göre farklı farklı okunur:

c = Kuzey [dz] / Güney [ʤ]
ç = Kuzey [ts] (kalın seslilerden önce: a, e, ı, o, u), [ʧ] (ince seslilerden önce: ê, i, ü), / Güney [ʧ]
ḳ [kʾ], ṗ [pʾ], ṭ tʾ = yalnızca Kuzey lehçesinde kullanılır (Güney lehçesindeki karşılıkları: k, p, t) ve bunları kh, ph, th şeklinde bileşik harflerle yazmak yanlış ve sakıncalıdır.
r, ṙ = Zaza dilinde her ikisi de ayırdedilir. r’nin uzatılan telafuzu ṙ’dir.
s, ş = Kuzey lehçesinde kalın ( a, e, ı, o, u) seslerden önce kullanılırken, ş ince (ê, i, ü) seslerden önce kullanılır. Güney lehçesinde her iki durumda da ş sesini verir.
z, ẓ = Kuzey lehçesinde z, Güney lehçesinde ẓ. Noktalı z (ẓ) harfi Türkçedeki j sesini verir
ẋ = [ɣ] = ğ

Ağız grupları

Zazacanın üç ana lehçe grubu[55]

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılıyor.[56] Prof. Dr. Ludwig Paul[57] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[58] göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

  • Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından[55] ): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
  • Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından[55] ): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
  • Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından[55] ): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş
  • Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız
  • Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dağılımı

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerler:

  1. Tunceli (bütün ilçelerde)
  2. Bingöl (bütün ilçelerde)
  3. Elâzığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
  4. Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro)
  5. Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri)
  6. Muş (Varto ilçesi)
  7. Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri)
  8. Adıyaman (Gerger ilçesi)
  9. Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde )
  10. Batman (Batman, Sason)
  11. Bitlis (Mutki, Tatvan)
  12. Malatya (doğu bölgesi)
  13. Ardahan (Göle'nin iki köyünde)
  14. Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde)
  15. Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde )

Örnekler

KuzeyGüney ve MerkezAnlam
domanqeçek, qıc, tût, leyr“çocuk”
nas kerdeneşınasnayış, sılasnaene “tanımak”
bazarbazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)“pazar”
nia daene, sêr kerdene, qayt k.cı ra ewniyaene, cı onyayış“bakmak”
werte (< Trk.)miyan“orta, ara”
thalveng“boş”

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.

  • Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.
Kuzey (genel)çêçênaçêf (< Ar.)cên-cênc (< Trk.)cêraeneci
Kuzey (azınlık)kêkênakêfgên-gêncgêraenegi
Güney ve Merkezkeyekeynakeyfgên-gêncgeyraene, geyrayışgi/gı
Anlamevkızkeyifalmak (şmdk. zmn.)gençdolaşmakdışkı

Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā[59] 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').

Kuzey ve GüneyMerkezAnlam
vuriya-enevuriya-y-ışdeğişmek
vuriya-y-ışvuriya-y-ışdeğişim

Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn[60] (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.

KuzeyGüneyMerkezAnlam
jü, zûjew (eril), jû (dişil)yew (> yo)bir

Partçada bu rakam ēw[61], Pehlevicede ēwek Nişanyan olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ekNişanyan takılmıştır.

KuzeyGüneyMerkezAnlam
kijizide, dahi

Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.

Merkezruec/roczewec (< Ar.)sac (< Trk.)lacvac-decpoc-
Güneyrojzewejsajlajvaj-dejpewj-
Kuzeyrozzewezsazlazvaz-dezpoz-
Anlamgüneşevliliksacoğulsöylemek (istek kipi)acıpişirmek (istek kipi)
Kuzey ve Güneynêmsêmhirênê-bıgêr-/bıcêr-sıpêmiyanên/wertên
Merkez (çoğunluk)nimsimhirini-bıgir-sıpimiyanin
Anlamyarımgümüşüçolumsuz önekialmak (istek kipi)beyazortadaki

Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsça'da ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi Wiktionary (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').

Normal ZazacaDeğişmiş ZazacaAnlam
dêsdyesduvar
asmênasmyengökyüzü
KuzeyMerkezGüneyAnlam
lazê mı lazê to rê vanolaci mı laci tı ri vunlajê mı lajdê to rê vanooğlum oğluna diyor

Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.

KuzeyGüneyMerkezAnlam
rozêrojêrocêkbir gün

Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.

Kuzey ve GüneyMerkezAnlam
embazê mıembazi mı(erkek) arkadaşım
embaza mıembazê mı(kız) arkadaşım

Diğer ünlüler önünde yer alan s veya z seslerinden kaynaklı olarak ç, çh ve c ünsüzleri de [tsh], [ts] ve [dz] şekliyle belirmiştir. Dersim, Erzincan’ın çoğu, ayrıca Tekman ve kısmen Hınıs, Koçgiri’nin de Çarekan ağzı bu özelliğe sahiptir.

Normal Zazacaşanesiyazıwaca /dja/çı /tşı/
Varto ağzışanesiazüaca /dja/çı /tşı/
Dersim ağzısaneşiajüaca /dza/çı /tsı/
Anlamtarakkarakuruyerne

Bu özelliğin kazanılmasında Ermenicenin payı olduğu söylenebilir.

Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü –ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İranca’nın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir . Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya-, Pehlevice’de bulunan –īh- şekline yansıması Zazacada –i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal : bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikayeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça’da olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kağıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek” : era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi Zazaca Talişçe [62] Kurmanci Farsça Türkçe
Kişi Zamirleri
1.Tekil.ezāzezmenben
2.Tekil.tıtətu,tıtosen
3.Tekil.oavewū, āno (eril)
3.Tekil.a
-
êw
-
o (dişil)
1.Çoğul.maamaemmābiz
2.Çoğul.şımaşəmahunşomāsiz
3.Çoğul.êavonewişān, inhāonlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler) / Erjatif
1.Tekil.mı(n)məminmenbenim, bana, beni
2.Tekil.totətetosenin, sana, seni
3.Tekil.eyaywîū, ānonun, ona, onu(eril)
3.Tekil.ae
-
wê
-
onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul.maamamemābizim, bize, bizi
2.Çoğul.şımaşəmaweşomāsizin, size, sizi
3.Çoğul.inanavonwanişān, inhāonların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı Zazaca Farsça Rusça Yunanca İtalyanca İspanyolca Almanca Fransızca İngilizce Kurmanci
(1) yew/ju yek odin ena uno uno eins un one yek
(2) dı do dva dyo due dos zwei deux two du,dı du
(3) hire se tri tria tre tres drei trois three sê
(4) çahar çahar çetyre tesera quattro cuatro vier quatre four çar
(5) punc penc pyatʹ pende cinque cinco fünf cinq five pênc
(6) şeş şeş shestʹ eksi sei seis sechs six six şeş
(7) hewt heft semʹ epta sette siete sieben sept seven heft
(8) heşt heşt vosemʹ okto otto ocho acht huit eight heşt
(9) now noh devyat ennia nove nuevo neun neuf nine neh,noh
(10) des deh desyatʹ dheka dieci diez zehn dix ten deh
(20) vist bist dvadtsatʹ eíkosi venti veinte zwanzig vingt twenty bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile büyük benzerlikler arz eder. Kelimelerin ve cümlelerin etimolojik kökenleri incelediğinde Zazaca, kendisinin sadece iran platosunda konuşulan İndo-İran dilleriyle değil, diğer bütün Hint-Avrupa dilleriyle akraba olduğunu gösterir. Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsça'yla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazaca'da payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsça'da pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizce'de foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazaca'yla akrabadırlar.[63][64][65]

ZazacaKurmanciFarsçaRusçaYunancaİtalyancaİspanyolcaFransızcaAlmancaİngilizceTürkçe
karşılık
Bab; Pi/PêrBavPidarOtecPaterasPadrePadrePéreVater/PaterFatherBaba
Dadî; Maydayik, dêMam/MaderMatManaMadreMadreMèreMutterMotherAnne
BırabraBraderBratAdelfosFratelloHermanoFréreBruderBrotherErkek Kardeş
NamınavNamImjaOnomaNomeNombreNonNameNameİsim/Ad
EzezMenJaEgoIoYoJeIchIBen
To/Tutı, tuToTiEseisTi/TeTe/Ti/TuTu/ToiDuThouSen
MaemMaMyEmaisNoiNos(otros)NousWirWeBiz
MımınMenMojMouMioMiMonMeinMyBenim
ToteToTvoe-TuoTuTon-YourSenin
Erê; Ya-HeerêBeliDaNaiSiSíVuiJaYesEvet
Nê-Nina,neNeNeOchiNoNoNonNeinNoHayır
Gırse; pîlGir; mezınBozorg/GatteGromnjiMegálosGrandeGranGrandeGroßGreatBüyük
Mêse; MeisMêşMegesMoskitMigaMoscaMoscaMoustiqueMücke/MoskitoMosquitoSivrisinek
Dêw; GizdêwGevelGigantGigasGiganteGiganteGeantGigantGiantDev
AstarestêrkSitareZvezdaAstériAstroEstrellaAstreSternStarYıldız
Menge; AsmeMeh; heyvMahMesjacMí̱nasMeseMesMoisMondMonthAy
MiyanMabeyn;navberMeyanSrednoMesoMezzoMedioMoyenMitteMiddleOrta
ViyaBî-Vdova-VedovaViudaVeuveWitveWidowDul
RızrızBerincRisRiziRisoArrozRizReisRicePirinç
SolexwêNemekSolAlasSaleSalSelSalzSalTuz
NeweNûNevNovyiNéosNuovoNuevoNouveauNeuNewYeni
LewlivLebGubaCheíliLabbroLabioLévreLippeLipDudak
Pa/Lıngpê,lıngPaPodnožiePódiPiedePataPiedFußFoot/LegAyak
BirûbıriEbruBrov----BrauBrowKaş
SinesingSineSundukSitérnoSenoSenoSein--Göğüs
Nengû, nenûgNengû, nenûgNahanNogotNýchiUnghiaUñaOngleNagelNailTırnak
NakeNavokjNafPupAfalosOmbelicoOmbligoNombrilNabelNavelGöbek
Qirike; GuleQirikGaluGorlo-GolaGargantaGorgeGurgelGulletBoğaz (Gırtlak)
Poste; çermePost; çermPostPlenkaPetsiPellePelarPeauPelzPeltDeri/Post
Dı/Dedı/deDer--DiDeDeAtBei-de/da
XezalexezalGazalGazelKazéllaGazzellaGacelaGazelleGazelleGazelleCeylan
Ber-ÇeverderDerDvarPórtaPortaPuertaPorteTorDoorKapı
Didan, dıdondıdanDedanZubDóntiDenteDienteDentZahnDentalDiş
ErderdEradi-----ErdeEarthYeryüzü
Pır/Purpır,tejıPurPolnyiPliriPienoPlenoPleinPrallFullDolu
PisikepisikCuşPryshchPyoPusPusPusPustelPus/PimpleSivilce
Pırdpır; pirdPalMostGéfyraPontePuentePontBrückeBridgeKöprü
Pısing, -ePisîk; kıtık, pişikGerbeKotGataGattoGatoPussyKittyKätzchenKedi
Verggurg-Volk--Lobo-WolfWolfKurt
Kergemırişk-KuricaKotópoulo---KükenChickenTavuk
Mircela/MiclormuriMeverçeMyraviMirminkiFormicaHormigaAmerseAmeisPismireKarınca
MeymunmeymunMeymun-MaimouScimmiaMono--MonkeyMaymun
Rayîr; RayerêRahDorogaDrómosStradaRutaRueRouteRoadYol
Bon-ÇexaniBina----BâtimentBaunBuildEv(Hane)
Lex/LeqleqLakh-GléntiAllodolaAlondraAlouetteLercheLarkŞaka
VengdengAva -VoceVozVoix-VoiceSes
MergmırınMordMertvyi-MortoMuertoMortMordMurderÖlü/Ölmek
Mordemmeriv, mırovMerdMuž-MaschioMachoMariMannManAdam
RêzerêzRotbeRang-RangoRangoRangRangRankSıra
MerremışkMoshMysh-Mouse--MausMouseFare
Teniktenık,nazıkTenekTonki----DünnThinİnce
LimonlimonLimonLimonLemoniLimoneLimón--LemonLimon
FasulîyaFasulîyaBaghlaBob--Haba-BohneBeanFasulye
BamyabamyaBamyeBamiyaBamia-----Bamya
Aw-Ağaw,avAb--AcquaAguaAqua/EauAqua/Water-Su
Sêm; zîvsîm; zêwSimSerebroAsimiArgentoPlataArgentSilberSilverGümüş
Vernîberî; pêşiBerVront/PeredProFronteFrenteVentral/AvantVorFront/PreÖn
rîpelrûpelSafihaPazh-PaginoPáginaPagePage/SeitePageSayfa
baş; hewl/holbaşAvehVpolne----WohlWellİyi
EmabîzorAmaLishOmaisMaMasMaisAberButAncak
VabaBadVater-VentoVientoVentWindWindRüzgâr
RaştrastRastPravo-Ritto/RagioneRectoDroitRechtRightSağ
Vılecicek-Vyroslo-FioreFlorFleurBlumeFlowerÇiçek
NêmnivNem-ImiSemi-SemiDemi-Hemi-/Semi-Yarım/Yarı

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca Türkçe
Nami to çıko/çıto/çıçiyo? Adın ne?
Name sıma çıko/çıto/çıçiyo? Adınız nedir?
Tu çand serriya / Tı çond serriya? Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / çıturia, wesa? / Tı senina hola ? nasılsın iyimisin?
bayanlar için Sekena,weşiya nasılsın , iyi misin?
erkekler için Tu weş be / merxudar be sağol, (teşekkür).
Teşekur keno / tesekur kon/ Homa razi bo teşekkür ederim.
Homay to ra razi bo Allah senden razı olsun.
" No çıko No çıçiyo ? / O çıko? / na çıço bu nedir?
Tu sekena ? ne yapıyorsun?
bayanlar için tu sekena? ne yapıyorsun
(erkekler için) Sıma xeyr ame/ Sıma xêr amey Hoşgeldiniz
esto ( erkek) / esta (kadın) var
çino/ çıniyo ( erkek) / çiniya ( kadın) yok
Ya evet
Nê hayır
şo git
bê gel
vacı / vaje / vaze söyle
Tu sa vano / Tu se vana Ne diyorsun?
bon-çe ev (inşaat) (ing: house)
keye ev , aile (ing: home)

Renkler

Zazaca Türkçe
khewe / moy/ mavi
yaşıl / kıho /kesk/ zırg yeşil
gewr gri
zerd/ çheqer/ khez sarı
sur kırmızı
şisık / sıpê / sıpi beyaz
şia siyah
qewa kahverengi
khez sarışın (insanlar için)

Akrabalık

Zazaca Türkçe
may-de anne
pi baba
way kızkardeş
bıra erkek kardeş
may o pi ebeveyn
Apo amca
Naçko amcanın karısı
xalo dayı
xancıle dayının karısı
Âmko hala
xalko teyze
veyv gelin
zoma damat

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca Türkçe İngilizce Farsça
balışna yastık pillow bâleş
şayene yapabilmek can şeveden
tiya-uca ora-bura there-here anca-inca
şıma kendêne Siz yapıyordunuz. You were doing. şoma kerdenîd
o nêşeno O yapamıyor. He can't u nêmişeved
herinayene satın almak to buy xariden
esto var available hest
masayene şişmek to swell Amasadan
bermayene ağlamak to cry gerye kerden
şimitene içmek to drink aşamiten
mı ra bana to me man ra
to ra sana to you to ra
şıma ra size to you şoma ra
ma rê bize to us ma ra
biya! Getir! Bring! biya!
emruc tu seturi ? Bugün nasılsın? How are you today? Emruz to çetori?
wastene istemek to want Xâsten
mardene saymak to count Şamorden
name şıma çıyo? Adınız nedir? What is your name? Name şoma çist?
resaynayene yetiştirmek bring up resaden
girewtene almak take gireften
kerdene yapmak, etmek do kerden
merdım adam, insan people merdum
estor at horse asp / astar
engure üzüm grape engur
ardene getirmek bring averden
homa tanrı god / deityxoda
engışte parmak finger angoşt
mase balık fish mahi
tari karanlık dark tarîk
vızêr dün yesterday dirouz
waşti-numzay sözlü / nişanlı fiance nâm-zad
xoz domuz pig xok

Zaza edebiyatı

İlk Zazaca metinler, Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Kürt askerler arasında dolaşarak araştırma ve derleme yapan dilbilimci Peter Lerch tarafından 1856 yılında yayınlanmıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'de Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır.

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.[66]

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.[67]

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi Zazaca dergiler çıkmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır. 1996'da İsveç'te başladığı yayınına 2003 yılından sonra İstanbul'da devam eden Vate dergisi halen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. Yyaınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazaca'da deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazaca'nın TV-Radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filimlerde Kurmancca'nın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

Kaynakça

  1. ↑ Joshua Project
  2. ↑ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Accessed online at Google book search.
  3. ↑ http://zazaki.de/turkce/index_tr.html
  4. 1 2 3 4 Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  5. ↑ http://multitree.org/codes/diq (Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilce)
  6. ↑ http://www.zazaki.de/english/T.L.Todd-AGrammarofDimli.pdf 5amerikan dilbilinci L. Todd'a göre Dimilice Zaza dilidir)
  7. ↑ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31
  8. 1 2 3 4 "Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."
  9. 1 2 3 4 "Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996"
  10. ↑ Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323
  11. ↑ Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica
  12. ↑ Kar,Cihat “Zaza Adı ve Kaygusuz Abdal”, Piya Dergisi, Amor/Sayı: 4, Payizopeyén 1988, s.20-23
  13. ↑ [Diyarbakır Salnameleri, Miladi ;1869-1905, 5 cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, istanbul 1999; Cilt:3, s.245, 345; Cilt:4, s.66, 165, 270, 362; Cilt:5, s.84.]
  14. ↑ "Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"
  15. ↑ Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4
  16. ↑ Peter J. A. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78
  17. ↑ Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27
  18. ↑ Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6
  19. ↑ Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28
  20. ↑ http://multitree.org/codes/kiu (dilbilincilerin "Multi tree" online sitesine göre küzey zazadiline kirmancikî denir)
  21. ↑ Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93
  22. ↑ M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37
  23. ↑
  24. ↑ Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58
  25. 1 2 Lerch, Peter J. A. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg
  26. ↑ Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
  27. 1 2 Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
  28. 1 2 Le Coq, Albert Von (1903), Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin
  29. ↑ Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
  30. ↑ Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6
  31. ↑ Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.
  32. ↑ Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985
  33. ↑ [Selcan Zılfi, Zaza Dilinin Gelişimi, 2004, http://zazaki.de/zazakide/ZazaDilininGelisimi.pdf]
  34. ↑ Todd Terry Lynn. (1985). A grammar of Dimilli Also known as Zaza, Stockholm: Iremet Forlag
  35. ↑ Minorsky Vilidamir, The Guran, Bulletin of the School of Oriental veAfrican Studies, University of London, Vol. 11,No. 1 (1943), s. 75-103
  36. ↑ Mackenzie, D. N. (1961). The Origins of Kurdish. In Transactions of the Philological Society, s. 68-86.
  37. ↑ UNESCO, Endangered languages, http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/cultural-diversity/languages-and-multilingualism/endangered-languages/, erişim 21Ocak 2012
  38. ↑ Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
  39. ↑ Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
  40. ↑ http://multitree.org/codes/zago
  41. ↑ Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması
  42. ↑ "İran Dilleri". 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160721230240/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm.
  43. ↑ Prof. Eichner Zaza dili üzerine röportaj
  44. ↑ Zazacaya Dikkatli Bakış
  45. ↑ uluslar arası zaza dili ve tarihi sempozyumu
  46. ↑ Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6
  47. ↑ Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
  48. ↑ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish
  49. ↑ "THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES" (İngilizce). http://azargoshnasp.net/languages/zazaki/zazakipositionof.pdf. Erişim tarihi: 10 Nisan 2013.
  50. ↑ Zazaki, Omniglot
  51. ↑ http://www.ethnologue.com/family/17-21
  52. ↑ Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979
  53. ↑ Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198
  54. ↑ Dr. Zülfü Selcan, Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama. Berlin, 05.11.2011
  55. 1 2 3 4 Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar
  56. ↑ Documentation for ISO 639 identifier: zza
  57. ↑ Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
  58. ↑ Keskin, Mesut: Zazaca Üzerine Notlar
  59. ↑ Horn, Paul: Grundriss der Neupersischen Etymologie. Strassburg. 1893
  60. ↑ Prods Oktor Skjærvø: Introduction to Pahlavi
  61. ↑ Korn, Agnes: Counting sheep and camels in Balochi
  62. ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  63. ↑ http://mcadams.posc.mu.edu/txt/ah/Persia/Behistun_txt.html
  64. ↑ http://www.parsianjoman.ir/fa/wp-content/uploads/2015/05/ENGLISH-AVESTA-DICTIONARY.pdf
  65. ↑ https://borissoff.wordpress.com/2013/02/12/was-scythian-an-iranian-language/
  66. ↑ Kurij, Seyidxan. "Zazalar ve Zazaca Yazını". Zazaki.net. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131203002627/http://www.zazaki.net/file/zazalar_v...pdf. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013.
  67. ↑ Lezgin, Roşan. "Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı". Zazaki.net. 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160125002919/http://www.zazaki.net:80/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013.

Ek okuma

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü
Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.
This article is issued from Vikipedi - version of the 12/20/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.