Fenari İsa Camii

Molla Fenari İsa Camii

Fenari İsa Camii, 2011

Temel bilgiler
Yer Fatih, İstanbul
İnanç Hıristiyan-İslam
Mimari
Mimari tür Cami
Mimari biçim Doğu Roma-Osmanlı mimarisi
İnşaat başlangıç tarihi 908
Özellikler

Fenari İsa Camii ya da Molla Fenari Camii (Yunanca: Eκκλησία του Λιβός - Eklizya tu Livos; Livos Kilisesi), İstanbul'da, eskiden Ortodoks kilisesi olarak kullanılırken Türklerin şehri ele geçirmesi ile birlikte camiye çevrilen bir ibadethanedir.

Konumu

İbadethane, İstanbul'un Fatih ilçesinde, Vatan Caddesi olarak da anılan Adnan Menderes Bulvarı üzerinde yer almaktadır. İstanbul metrosunun M1 hattında () Fatih-Emniyet ve Aksaray durakları arasında olup; İETT'nin İskenderpaşa ya da Oğuzhan duraklarından da kolayca ulaşım sağlanabilir.

Geçmişi

Bizans dönemi

Kilise olarak kullanıldığı dönemlerden kalma Azize Evdokya'yı betimleyen duvar mozayiği; 10-11. yy., İstanbul Arkeoloji Müzesi.

908 yılında, Bizanslı amiral Konstantinos Lips,[1] dönemin imparatoru VI. Leon huzurunda bir manastır inşaatı başlattı.[2] Manastırın bulunduğu yer, eski Bayrampaşa Deresi'nin (Lycus Irmağı) çevresinde bir vadide, o dönemde Merdosangaris (Yunanca: Μερδοσαγγάρης),[3] olarak adlandırılan bir bölgede bulunuyordu. Yapı, Bakire Theotokos'a adanmıştı.

Typikon adı verilen ve kilisenin yapım aşamasına ve sonrasına ilişkin bilgiler verilen kitapta, kilisede 50 kadın din görevlisinin bulunduğu;[4] ayrıca 15 yataklı bir hastanesi olduğu yazılıdır.[2] Bu hâliyle o dönem Konstantinopolis'inin en büyük kurumlarından biridir. Günümüzdeki yapı, 6. yüzyıldan kalma başka bir kilisenin kalıntıları üzerine yapılmış olup,[5] yapımında eski bir Roman mezarlığının mezartaşları kullanılmıştır.[2] Ortodoks azizelerinden Aya İrini (Azize İrini)'nin kutsal emanetleri de burada saklanmıştır. Kilise kullanımda olduğu dönemde halk arasında Kuzey Kilise olarak bilinmekteydi.

Kiliseden çıkarılan Bizans kalıntıları, İstanbul Arkeoloji Müzesi.

Dördüncü Haçlı seferinin sonrasında, Bizans İmparatorluğu kendini toparlarken, 1286 ve 1304 yılları arasında, ölmüş Mihail Paleologos'un eşi İmparatoriçe Teodora Dukena Vatatzena, birinci kilisenin güneyinde Yahya peygambere adanmış yeni bir kilise inşa ettirdi. (Yunanca: Eκκλησία του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου του Λίβος, Eklezya tu ayu Ioannu prodromu tu Livos)[6] Paleologos hanedanının ileri gelen üyeleri buraya gömülmüştü. Burada gömülü olanlar arasında İmparatoriçe Teodora'nın yanı sıra, oğlu Konstantinos, İmparatoriçe Monfràlı İrini ve kocası İmparator II. Andronikos Palaiologos da vardır.[5] İmparatoriçenin yaptırdığı bu kilise ise Güney Kilise olarak biliniyordu.

14. yüzyılda, kiliseye bir narteks ve pareklezyon eklenmiştir.[7] Buraya imparatorluk hanedanının üyelerini gömme geleneği 15. yüzyılda da sürdü. VIII. Yannis Palaiologos'ın eşi Moskovalı Anna da halk arasında veba salgını paniği yaratmaması için öldüğü gece burada toprağa verildi.[8] Kilisenin 1453 yılındaki Fetih'ten sonra da mezarlık olarak kullanıldığı sanılmaktadır.[9]

Osmanlı dönemi

1497-1498 yıllarında, İstanbul'un Türklerin eline geçmesinden kısa bir süre sonra, II. Bayezid'in hükümdarlığı döneminde yapının Güney Kilise olarak adlandırılan bölümü, Molla Şemseddin Fenari'nin yeğeni Rumeli kadıaskeri Fenarizade Alaaddin Ali bin Yusuf Efendi tarafından mescite çevrildi.[2] Yapının güneydoğu kısmına bir minare eklendi. Yarım kubbelerden biriyse mihraba çevrildi.[9] Medresenin başhatiplerinden biri olan İsa efendinin adı camiye verildi. 1633 yılında bir yangında büyük hasar görerek kullanılamaz hâle gelen mescidin, 1636 yılında sadrazam Bayram Paşa tarafından onarımı gerçekleştirildi. Aynı dönemde yapı camiye, Kuzey Kilise de tekkeye çevrildi. Kolonlar payandalarla desteklendi. İki kubbesi baştan inşa edilerek duvarlardaki mozayikler söküldü.[10] 1782 yılında gerçekleşen başka bir yangın yapıya zarar verdi.[10] Bunun ardından geçirdiği ilk büyük onarım ancak 1847-1848 yıllarında oldu. Bu onarımda da Güney Kilise'nin kolonları desteklenerek, nartekste korkuluk görevi gören yarımduvarlar kaldırıldı.[10] 1918 yılında yine bir yangın geçiren yapı boşaltıldı ve kullanım dışı kaldı.[11] Cumhuriyet ilan edildikten sonra, 1929 yılında gerçekleştirilen kazılar sırasında 22 adet lahit bulundu.[11] Yapı 1970 ve 1980'lerde Amerika Bizans Topluluğu tarafından kapsamlı bir bakım ve onarım sürecinden geçti. Günmüzde hâlen cami olarak hizmet vermektedir.[10] Lips Manastırı olarak da bilinmektedir.

Mimari özellikleri

Kuzey kilisenin içi
 
Kuzey kilisenin kubbesi

Kuzey kilise

Kuzey Kilise, o dönem mimarisinde pek rastlanmayan bir biçimde inşa edilmiştir. Beşnoktasal yapı tarzı olarak adlandırlabilecek bu yapı, ana binanın dört köşesinde ve tam ortasında birer kolona sahipti. Bu, Konstantinopolis şehrinde, bu tarzda yapılan ilk dinî yapılardan biriydi. Büyük olasılıkla kalıntıları günümüze ulaşmayan 880 yapımlı Nea Eklezya'nın (Yeni Kilise) bir prototipiydi.[12]

Kilisenin boyutları nispeten küçüktür. İç kullanım alanı 13 metre uzunluğunda ve 9.5 metre genişliğindedir. O dönemde manastırda yaşayacak olan nüfusa yetecek boyutlarda tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Kuzey kilisenin duvarları tuğla ve küçük sert taş blokların birlikte kullanılmasıyla inşa edilmişti. Bu, 10'uncu yüzyıl Bizans mimarisinin tipik özelliklerinden biriydi.[13] Tuğlalar kalın bir harç tabakası kullanılarak birleştirilmişti.

Yapının 3 yüksek yarı-kubbesi apsis vardır. Ortadaki apsis, pastoforya, köşeli yapıdadır. Merkez apsisin yanlarındaki apsisler ise geleneksel Bizans kiliselerinde olduğu gibi diakonikon ve prothesis olarak kullanılmaktadır. Apsisler üçlü ve tekli kargı pencerelerle bölünmüştür. Ayinlerin yapıldığı yer olan naosta iki sıra pencere yer alır. Alt sıradakiler üçlü kargı pencere olup, üst sıradakiler yarım dairesel biçimdedir. Kilisede iki uzun pareklezyon vardır ve bunların uçları birer apsisle sonlanmaktadır. Yapının dört yanında, kubbeye dayanak görevi yapan dört çatı duvarı vardır ve sekiz pencereli kubbe bunların üstüne kondurulmuştur.

Özgün süslemelerden günümüze, dört merkez taşıyıcı kolondan üçünün dibindekiler kalmıştır. Ayrıca pencere kenarlarında ve kubbe kasnağında da Bizans döneminden kalma özgün dekoratif süslemeler göze çarpmaktadır. Özgün planda duvarlarında genelde mermer paneller ve renkli çiniler bulunsa da günümüzde yalnızca izleri görülebilmektedir.[13]

Genel olarak değerlendirildiğinde, kuzey kilise, Laleli'de bulunan ve kiliseden camiye çevrilmiş başka bir yapı olan Mireleon Kilisesi (Bodrum Camii) ile büyük mimari benzerlikler göstermektedir.[14]

Güney kilise

Yahya peygambere adanan güney kilisenin kubbesi

Güney Kilise, üzerinde bir kubbe bulunan dörtgen biçimli bir mekândır. Sonradan eklenmiş bir pareklezyonu bulunmaktadır. Geç dönem Paleologos mimarisinin özelliklerini taşımaktadır. Kilisenin yapımında katkısı olan iyilikseverlerin anısına koyulan anıtlara ve mozolelere yer açmak adına pareklezyonlar ile kilise genişletilmişti. Kilisenin merkez bölümü 3 sütunlu bir kemeler yan bölümlerden ayrılmıştı. Kalabalık ayinlerde burada toplanan kişiler kilisenin orta bölümünde olup bitenleri görmekte güçlük çekmiş olması olasıdır.

Kuzey Kilise'de olduğu gibi burada da dış duvarlar tuğla ve taşın birlikte kullanılmasıyla oluşturulmuştur. Güney kilisede ve bu kilisenin ana apsisinde yoğun olarak süslemeler yapılmıştır. Ana apsis, üç sıra nişten meydana gelmiştir. Ortada üç sıra pencere bulunur. Duvarların yapımında kullanılan tuğlalar svastikalar, yaylar, güneş haçları ve menderesler oluşturacak biçimde dizilmiştir.[15] Desenler arasında beyaz ve koyu kırmızı şeritler bulunur. Genel olarak bir sıra taş; iki ilâ beş sıra da tuğla kullanılmıştır. Bu yapı, İstanbul'da orta ve geç dönem Bizans mimarisinin özelliklerini yansıtan önemli yapıtlardandır.

Kaynaklar

  1. ↑ Krautheimer, p. 409. "Bânisinin adı kubbe pervazlarından birinde yazılıdır."
  2. 1 2 3 4 Müller-Wiener, p. 126
  3. ↑ Janin, p. 361. "Bu ad, Farsça kökenli "Merd-il-sahra" (Merdo: Adam ve Sahra: Yalnızlık) sözünden geliyordu. Yalnız adam anlamına gelmektedir.
  4. ↑ Krautheimer, p. 409.
  5. 1 2 Gülersoy, p. 258.
  6. ↑ Krautheimer, p. 436: "Bu, 10. yy'da bu aziz adına yaptırılmış 35. kiliseydi.
  7. ↑ Pareklezyon ya da Parekklesion kiliseye bitişik veya ayrık olarak inşa edilen şapele verilen addır
  8. ↑ Müller-Wiener, p. 127
  9. 1 2 Müller-Wiener, p. 127
  10. 1 2 3 4 Müller-Wiener, p. 128
  11. 1 2 Eyice, p. 80.
  12. ↑ Krautheimer, p. 388.
  13. 1 2 Krautheimer, p. 405.
  14. ↑ Krautheimer, p. 404.
  15. ↑ Menderes Yunan sanatında sık rastlanan geometrik biçili süslemelerdir. Yinelenen desene sahip bir şerit biçimindedir.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Fenari İsa Camii ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

İstanbul'da camiye çevrilen kiliseler
İstanbul Portalı
Konstantinopolis'in Kilise ve Manastırları

Koordinatlar: 41°0′55.37″K 28°56′38.40″D / 41.0153806°K 28.944°D / 41.0153806; 28.944

This article is issued from Vikipedi - version of the 9/1/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.